Dədəlinin bəxşişi

Cəmil Əlibəyov 85

Çinara ərəl ağacı da deyildiyini mən ilk dəfə 1984-cü ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında (“Azərnəşr”) baş redaktor Cəmil Əlibəyovdan eşitmişəm. Sözü deyərkən dirsəyini masanın üstünə dayayıb əlini dik qaldırdı və dedi ki, “Bax, belə, düz, şax ağac!”. Onun bu hərəkəti həm də xalqımızın ucaboy, düz qamət mücəssəməsi saydığı çinar ağacının mərd ər əli kimi qatlanmaz, əyilməz olduğunu ifadə edirdi.

O söhbətin getdiyi günlərdə Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin bilavasitə nəzarəti altında V.İ.Leninin seçilmiş əsərlərinin xüsusi 10 cildliyi buraxılırdı. Yeni nəşrə əvvəlki 55 cildlikdə olmayan hansısa əsərlər daxil idi. Çox ciddi, məsuliyyətli tapşırıq idi. “Azərnəşr”in baş redaktorunun, yəni Cəmil Əlibəyovun iş otağını (mən qəsdən kabinet demirəm, çünki onun otağı nəşriyyatda ən işlək otaq idi) həmin günlərdə müharibə dövrünün qərargahı ilə müqayisə edilə bilərdi. Dövlət Nəşriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarəti işləri Komitəsinin (Dövlətnəşrkom), Partiya Tarixi İnstitutunun və “Azərnəşr”in tapşırığın icrasına cəlb edilmiş işçiləri, demək olar, hər gün Cəmil müəllimin otağına yığışır, 10 cildliyin nəşri prosesində tərcümə, redaktə və çap işləri ilə bağlı qarşıya çıxan məsələləri təcili həll edirdilər. “Azərnəşr”də siyasi ədəbiyyat redaksiyasının müdiri olduğumdan hər gün mən də belə atüstü müşavirələrdə iştirak edir və rəhbərliyin növbəti göstərişlərini yerinə yetirirdim. Məsləhətləşmələrə çox adam yığışsa da, nəşrin icrasına bilavasitə “Azərnəşr” cavabdeh idi. Bir çox hallarda vaxtında yeməyə, su içməyə də macal tapmırdıq. Əvvəllər Cəmil müəllimin otağına adətən nadir hallarda, bəzi məsələlərin dəqiqləşdirilməsi üçün çağırılırdımsa, indi iş günümün demək olar əksər hissəsi bu otaqda keçirdi. İşin bütün gərginliyinə baxmayaraq arabir Cəmil müəllimlə gündəlik həyat məsələlərinə aid mövzularda da danışırdıq. Və aydındır ki, bir-birimizi daha yaxşı tanımağa çalışırdıq. Cəmil müəllimin sadəliyini, səmimiyyətini, insansevərliyini məhz o günlərdə daha aydın görürdüm. Özü haqqında çox danışmağı sevməyən, adətən həmsöhbətindən hal- əhval tutmağa üstünlük verən Cəmil müəllimin insan psixologiyasına yaxşı bələd olduğunu onda görmüşəm. Ahəstə və məhrəmanə səslə öz ailəsində baş verən gündəlik əhvalatlardan birini danışır, sonra məndən bizim evdə də belə şeylər olub-olmadığını soruşur, istər-istəməz ürəyimi açmağa sövq edirdi. Məsələn, söhbətlərimizin birində o, oğlunun telefonu iç otağa keçirərək asta-asta kiminləsə danışdığını, ortada qız məsələsi olduğunu başa düşdüyünü nəql edərkən üzündə elə bir ifadə yaranmışdı ki, az qalırdı onun oğluna qibtə edim. Çünki bu müdrik ata oğlunun hansı yaşda olduğunun da fərqində idi, həyatda nə baş verdiyinin də. Mənim uşaqlarımın yaşını öyrənəndə isə dedi ki, sənin işin uzundur, görəcəklərin hələ irəlidədir. Bəzən elə olurdu ki, Cəmil müəllimin nəşriyyatın baş redaktoru, özümün isə şöbə müdiri olduğumuzu unudurdum. Lap tay-tuşlar kimi söhbətləşirdik.

Ünsiyyətimiz artdıqca Cəmil müəllim də yavaş-yavaş uşaqlıq illərindən üzü bəri başına gələn əhvalatlardan, çəkdiyi əziyyətlərdən, həyatda rastlaşdığı adamlardan danışırdı. Cəmil Əlibəyovla bax, beləcə dostlaşmışıq. Sovet hökumətinin bəy övladlarının başına açdığı oyunlardan xəbərdar olduğumu göstərmək üçün mən də ona atam haqqında danışmışam. 1905-ci ildə Şuşada bəy ailəsində doğulub erməni-müsəlman qırğını üzündən bələkdə təhlükəsiz yerə, Bərdəyə qaçırılmış atam da ta 60-65 yaşlarınadək sovet dövlətinin müvafiq orqanlarının təqibinə məruz qalmışdı. Mən bunu Cəmil müəllimə danışanda dedi ki, “hə, qağa, bunların hamısı mənə tanışdır. Sənin atanın aqibətini mən də yaşamışam. Dövr belə idi”. Bu cür söhbətlərin sonunda həmişə eyni qənaətə gəlirdik ki, təqsirkar sovet orqanları deyildi, onlar öhdələrinə qoyulmuş vəzifəni yerinə yetirirdilər. Bəla burasındaydı ki, cəmiyyətdə hörmət-izzət qazanmış, bilikli, dərrakəli və bacarıqlı bəy övladlarının uğurlarına paxıllıq edən xəbis soydaşlarımız müvafiq orqanlara “donos” yazırdılar. Əgər təhqiqat orqanlarının qərəzi olsaydı, sorğu-suala çağırılan bəy övladlarını cəza müəssisələrinə təhvil verərdilər. Amma bu, baş vermirdi və elə həmin Sovet hakimiyyəti barələrində əsassız “donos” yazılan vətəndaşları dövlət və xalq qarşısındakı xidmətlərinə görə müxtəlif fəxri adlarla, orden- medallarla təltif edirdi. Deməli, insanın dəyəri, sanbalı, məziyyətləri o zaman da öz qiymətini alırdı.

Millətimizin tarixindən xəbərdar olanlar yaxşı bilirlər ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafında məhz bəy ailələrindən çıxmış ziyalıların çox böyük rolu olmuşdu. Cəmil Əlibəyovun nümunəsi buna əyani sübutdur. O da Azərbaycan jurnalistikasının, mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə layiqli hörmət və nüfuz qazandı. Cəmil Əlibəyovun daşımış olduğu vəzifələr, aldığı mükafatlar haqqında rəsmi və qeyri-rəsmi mənbələrdə çox yazılıb. Ən böyük mükafatı isə xalqın rəğbət və məhəbbətidir. Rəhbər işçi kimi də, yazıçı-publisist kimi də, valideyn kimi də, bir dost-yoldaş kimi də Cəmil Əlibəyov özünü doğrultmuş adamdır.

Cəmil müəllimlə ünsiyyətdə olmuş hər kəs təsdiq edə bilər ki, o, heç zaman səsini zilə qaldırmırdı. Hətta amiranə dediyi sözləri də asta səslə deyir, amma bu sözlər ucadan bağıran adamın sözlərindən daha təsirli olurdu. Onun davranışında bir ağayanalıq var.

Sadəliyi böyüklüyündən, sakitliyi müdrikliyindən, xatircəmliyindən, özünə inamından irəli gələn Cəmil müəllimin həyatını mən bu baxımdan örnək hesab edirəm. Bunu “Azərnəşr”də, sonra isə “Kommunist” qəzetində onun rəhbərliyi altında işlədiyim müddətdə daha dərindən yəqin etmişəm.

Yadımdadır, “Azərnəşr”də işlədiyimiz dövrdə hərdən hirslənib “yuxarıdan” gələn tapşırıqların mənasız olduğunu dilə gətirir, yerinə yetirməyəcəyimi söyləyirdim. Cəmil müəllim belə anlarda yumşaq, sakit səslə əsəblərimi cilovlayıb deyirdi: “ Qağa, bilirsən nə var? Sənin, mənim hirslənməyimizin heç nəyə xeyri yoxdur. Bu iş onsuz da görüləcək. Onlara da göstəriş verənlər var, bəs onlar neyləsin? Sən heç olmasa mənə gileylənirsən, bəs onlar dərdini kimə desin?” Bu sözlərdən sonra sakitləşib elə səylə işləyirdim ki, axırda Cəmil müəllimin özünün mənə yazığı gəlirdi. Otağına çağırıb eyni yumşaq səslə deyirdi : “ Qağa, özünü öldürmə, iş bu gün də var, sabah da olacaq. Tələsdirdiklərinə də fikir vermə, onlar da işin belə qısa müddətdə qurtarmayacağını yaxşı bilirlər”.

Cəmil müəllimdən eşitdiyim bir hikmətli sözdən sonra “Atalar sözləri”nin təxminən necə yarandığını özüm üçün kəşf etmişəm. Bir dəfə aldığım tapşırıq məni o qədər tıncıxdırmışdı ki, lap ərizə yazıb işdən çıxmaq qərarına gəlmişdim. Fikrimi Cəmil müəllimə bildirəndə ondan eşitdiyim cavab hikkəmi soyutmaqla yanaşı, məni xeyli düşündürdü. O dedi ki, “Qağa, tutalım işdən çıxıb getdin oturdun evdə. Nə edəcəksən? Başlayacaqsan olub-keçəni götür-qoy etməyə. Başına gələnləri saf-çürük etdikcə daxili əzab çəkəcəksən. İstədiyin budur? Ondansa gedib işini görsən yaxşıdır. Bir işin əzabını çəkməkdənsə əziyyətini çəkmək yaxşıdır”. Əsl ata sözüdür. Bu sözü neçə illərdir ki, hər yerdə misal çəkirəm. Fəlsəfəsinə varanda görürsən ki, burda həm mənəvi kateqoriya var, həm də fiziki.

Bir epizodu da yaxşı xatırlayıram. Əsəri tematik plana salınmış müəlliflərdən birinin əlyazması çıxdaş edilmişdi. Müəllif “Dövlətnəşrkom” ilə “Azərnəşr” arasında vurnuxurdu, döymədiyi qapı, ağız açmadığı adam qalmamışdı, əsərini çapdan buraxdırmaq üşün dəridən-qabıqdan çıxırdı. Tərslikdən həmin kitab da mənim işlədiyim şöbənin xətti ilə çap edilməli idi. Müəllif demək olar hər gün nəşriyyata gəlib zəhləmi tökür, əsəri redaktə etməyimə razı salmaq üçün mənə yağlı vədlər verirdi.Müəllif “Dövlətnəşrkom”da müsbət cavab aldığını deyəndə onun sözlərini Cəmil müəllimə çatdırdım. Cəmil müəllim nəinki təəccüblənmədi, hətta gülümsündü və həmişəki qaydada asta səslə dedi: “Bilirsən, Akif, bu adamda abır-həyadan əsər-əlamət yoxdur. Nəyə desən əl atıb öz istəyinə nail olacaq. Arada sənin, bir də yəqin ki, mənim adımız dilə-ağıza düşəcək. İmkanın varsa, onun yazısına bir əl gəzdir, kitabı buraxaq, canımız qurtarsın”. İlk dəfə onda Cəmil müəllimə etiraz etdim. Dedim ki, müəllifin üzdəniraq yazısını düzəltmək mümkün deyil, onun əvəzinə də mən əsər yazan deyiləm. Beləliklə, kitab bizim işlədiyimiz dövrdə işıq üzü görmədi, Cəmil Əlibəyov və mən nəşriyyatdan getdikdən sonra çapdan çıxdı. Onda mən Cəmil Əlibəyovun dediyi sözləri yadıma salıb müdrikliyinə bir daha əmin oldum.

Kommunist” qəzeti redaksiyasında işləyəndə də dəfələrlə redaktor Cəmil müəllimin müsbət keyfiyyətlərinin şahidi olmuşam. Adım tərcüməçiydi, amma çox vaxt “qeyri-standart” tapşırıqlar üzrə mütəxəssis kimi işlədilirdim. Qəzet Mərkəzi Komitənin orqanı olduğuna görə redaktor tez-tez Mərkəzi Komitədən müxtəlif tapşırıqlar alırdı. Onların yerinə yetirilməsi üçün isə məndən münasibi yox idi. Mənim gördüyüm işləri redaktorun müavini rəhmətlik Rəfail Nağıyev və məsul katib Şakir Yaqubov da asanlıqla görə bilərdilər. Ancaq onların bilavasitə qəzetin hasilə gəlməsi ilə bağlı vəzifə borcları çox olduğundan həm rus dilində, həm də Azərbaycan dilində işlənən belə tapşırıqlar adətən mənə həvalə edilirdi. Cəmil müəllim belə tapşırıqların icrasını asanlaşdırmaq üçün məni dəhlizin başında yerləşən, redaktorun iş otağına bitişik olan otaqda yerləşdirmişdi. Hər halda bunu mən belə başa düşmüşdüm. Sən demə məsələnin başqa bir səbəbi də varmış. Kifayət qədər tanındığına görə adını çəkmək istəmədiyim bir əməkdaş Cəmil müəllimlə daha yaxın ünsiyyət qurmaq məqsədi iləmi, öz şəxsi marağı üçünmü, ya nədənsə redaktorun katibəsi ilə sıx əlaqə saxlayırdı. İşlədiyim otaq katibənin otağı ilə yan-yana olduğundan Cəmil müəllim məndən çəkindirici amil kimi istifadə etmək istəyibmiş. Bir gün Mərkəzi Komitəyə göndərilmək üçün yazılmış məktubu birlikdə oxuduğumuz məqamda Cəmil müəllim sözarası belə bir cümlə işlətdi: “Qağa, sənin canın üçün əcəb işə düşmüşəm. Buna (yəqin ki söhbətin kimdən getdiyini bildiyimi nəzərə alıb ad çəkmədi) deyən lazımdı ki, şəhərdə qız azdı bəyəm? Gərək gəlib elə mənim katibəmə ilişəsən?”

Cəmil müəllimin o məsələni necə çözdüyündən xəbərim olmadı. Yəqin ki, özünə xas olan tərzdə həmin şəxslərlə söhbət aparıb məsələni həll etmişdi. Əslində onun hər iki işçini inzibati qaydada cəzalandırmaq, hətta işdən qovmaq imkanı vardı. Bunu istəmirdi. Üstüörtülü gileyinin səbəbi isə o idi ki, insanlardan həmişə umduğu mədəniyyət, şərəf və ləyaqəti görmürdü.

O özü həmişə belə olmuşdur: ləyaqətli, xeyirxah və dürüst. “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin redaktoru olanda da, Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində sədr müavini işləyəndə də, “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının direktoru olanda da, Azərnəşrin baş redaktoru, “Kommunist” qəzetinin redaktoru, “Yazıçı” nəşriyyatının baş redaktoru vəzifələrində, başqa vəzifələrdə işləyəndə də. Cəmil müəllim gənclərin bütöv bir dəstəsini jurnalistlik, publisistlik yoluna yönəltmiş, onların peşəkar kimi yetişib püxtələşməsinə yardımçı olmuş, istedadlı, zəkalı gəncləri daha yaxşı işləməyə həvəsləndirmiş, xeyir-dualarını vermişdir. Bunu onunla birgə işləmiş hər kəs etiraf edir.

Uşaqlıq çağlarından bəyliyinin səfasını yox, cəfasını çəkmiş, həyatın haqsızlıqları, insanların naqisliyi ucbatından əzablı anlar yaşamış olan Cəmil müəllim bütün bunlardan sarsılmamış, sınmamış, əksinə, daha möhkəm, daha mübariz olmuş, müdrikləşmişdir. Dədəsinin dədəsinin də hökmranlıq etdikləri,söz və nüfuz sahibi olduqları Dədəli oymağında, Dədəli kəndində dədəsiz yaşamağa, anasının himayəsinə sığınmağa məhkum edilmiş Cəmil Əlibəyov zəkası, mübarizliyi və çalışqanlığı sayəsində bütün sınaqlardan alnıaçıq- üzüağ çıxmış, heç zaman qürurunu və ləyaqətini itirməmiş, sənətin və şöhrətin zirvələrini fəth etmiş, öz yaradıcılığı, həyat mövqeyi ilə ümumxalq hörmət və məhəbbətini qazanmışdır.Bu gün Cəmil Əlibəyov özü böyük bir Dədədir, Dədəlinin Azərbaycan xalqına qiymətli bəxşişidir. Məncə, məhz Cəmil Əlibəyov həyatı yaşamalısan ki, “Mənim analı dünyam”ı yaradasan. Kürə şəklində olduğu üçün nə ucu, nə də bucağı olmayan dünyaya məhz Cəmil Əlibəyovun gözü ilə baxmalısan ki, “Bu dünyanın o biri ucu”nu görəsən.

Maksim Qorki “Mənim universitetlərim” əsərində özünün keşməkeşli həyat yolunu təsvir etmiş, biliklərə və təcrübəyə də bunun sayəsində yiyələndiyini dilə gətirmişdir. Cəmil Əlibəyovun keçdiyi həyat yolu onunkundan heç də az əzablı və keşməkeşli olmamışdır. Amma Cəmil müəllim öz həyat yolunun bir çox məqamlarını əsərlərində daha ustalıqla və daha yüksək bədii səviyyədə əks etdirmişdir. Cəmil müəllimin həyatına və yaradıcılığına bələd olanlar bunu daha yaxşı duya bilirlər.

...Deyirlər,Allah hansı bəndəsini daha çox istəyirsə, onu daha çox sınağa çəkir. Bu gün Cəmil müəllim yenə sınaqdan keçməkdədir. Mən əminəm ki, o, bu sınağı da məharətlə adladacaq. Axı o, heç vaxt əyilməyib və sınmayıb.

Cəmil müəllimi 85 yaşının tamam olması münasibəti ilə ürəkdən təbrik edir,tezliklə şəfa tapmasını, onun üçün darıxmış oxucularını yeni əsərləri ilə sevindirməsini arzulayıram!

Akif QƏHRƏMANLI,

tərcüməçi-jurnalist, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin

Həsən bəy Zərdabi adına mükafatının laureatı

525-ci qəzet.- 2012.- 1 dekabr.- S.26.