Nizami haqqında söz

 

Nizaminin 870 illik yubileyində söylənmiş məruzə əsasında

 

 

Şeyx Nizami 1141-ci ildə yalnız Azərbaycanın deyil, ümumiyyətlə, o dövrkü Şərqin mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Gəncədə anadan olmuşdur və axır zamanlara qədər 1203-cü il tarixi göstərilsə də, son tədqiqatlara görə 1209-cu ildə orada da vəfat etmişdir. Onun bu dünyadakı 68 illik ömründən qalan mirasın bədii-estetik və ictimai-fəlsəfi mündəricat və miqyası nəinki 68 ilin, hətta aradan keçən 870 ilin də çərçivələrinə sığışmır, buna görə də Nizami daima müasirdir, qərinələrin çağdaşıdır.

Baxın, onun yaradıcılığıyla bağlı bu 870 ildə, elə bil ki, artıq hər şey deyilib, yüzlərlə tədqiqat işləri yazılıb, kitablar nəşr olunub, ancaq bu günün özündə də nizamişünaslıq yeni-yeni kəşflər edir, yeni fikirlər söyləyir, yeni mülahizələr irəli sürür və elmi-nəzəri mübahisələr aparır. Əsrlər bir-birini əvəz edir, siyasi-ictimai epoxalar dəyişir və hər dəfə də Nizami ədəbi irsi daha təzə, daha yeni nəzəri-estetik baxış bucağı tələb edir.

Nizami Gəncəni “sehrkarlar yurdu” adlandırırdı, Gəncəni qədim Babilə bənzədirdi, özünü isə “mahir sehrkar” hesab edirdi və öz yaradıcılığını “Gəncənin sərvəti” kimi təqdim edirdi. Ən başlıcası isə odur ki, bu fikirləri bəlkə də başqa bir böyük sənətkar söyləsəydi, “özündən demək” kimi bir az naqolay səslənərdi, ancaq Nizaminin dediklərini biz olduqca təbii qarşılayırıq, çünki burada istedadın imkanları ilə sənətkarın iddiası arasındakı üzvi vəhdət  əsrlərin süzgəcindən keçib və daima da göz önündədir.

X11 əsr Azərbaycan və ümumiyyətlə, islam aləmində sinkretik mədəniyyətin yüksək bədii-estetik zirvəyə qalxdığı bir dövr idi. Yaxın və Orta Şərqdə yaşayan xalqların müştərək olaraq yaratdığı sinkretik mədəniyyət, yəni “islam mədəniyyəti” böyük sənətkarların, o cümlədən də böyük şairlərin yetişməsi üçün münbit zəmin yaradırdı və bura orasını da əlavə  edək ki, həmin dövrdə Azərbaycanın şimalında və cənubunda yaranmış dövlətlərə başçılıq edən Şirvanşahlar da, Eldəgizlər də xalqın və dövlətin inkişafında sənətin, ümumiyyətlə, mədəniyyətin oynadığı böyük rolu dərk edərək, bu sahəyə xüsusi diqqət göstərirdilər. Eyni zamanda, Gəncə dünyanın müxtəlif ölkələri ilə ticarət əlaqələri yaradan mühüm, bu günün istilahı ilə desək, magistral karvan yolunun üzərində yerləşirdi və bütün bunlar böyük sənətkarların yetişməsi üçün münbit zəmin yaradırdı, ancaq bütün bunlarla da bərabər, əlbəttə, əsas – istedad deyilən Allah vergisi idi.

Və bu vergi Nizamidən əsirgənməmişdi.

Nizami ömrü boyu Gəncədə yaşamışdır, Gəncədə təhsil almışdır, ancaq onun heyrətamiz savadı və mütaliəsi yalnız bir şəhərin, hətta Gəncə kimi dövrünün yüksək mədəniyyətli bir şəhərinin belə yaratdığı imkanlara sığışmır. O, pəhləvi, fars, ərəb, bir sıra nizamişünasların fikrinə görə yunan dillərini bilirdi, yalnız islam dünyasının böyük qələm sahiblərinin, böyük filosoflarının deyil, eyni dərəcədə antik dövr müəlliflərinin əsərlərinə, qədim dünya tarixinə dərindən bələd idi, Aristotelin, Platonun, Evklidin irsi də onun üçün Əl-Biruni, İbn Sina, Əl-Farabi irsi kimi tamam şəffaf idi, elə bil o, bu nəhəng fikir sahiblərinin söylədiklərinə rentgen şüaları ilə baxaraq, mahiyyəti, məğzi əxs edirdi. Onun “Sirlər xəzinəsi” də, “Xosrov və Şirin”i də, “Leyli və Məcnun”u da, “Yeddi gözəl”i də, “İsgəndərnamə”si də insan və cəmiyyət, sənətkar və dövr, hökmdar və xalq, insani hissiyatlar və əxlaq kodeksləri kimi əbədi problemlərin yüksək poetik ifadəsi ilə bərabər, məhz bəşəri səviyyəli dərin fəlsəfi mahiyyəti ilə həmişəyaşardır, milli sənətin və ictimai fikrin faktı olmaqla bərabər, bəşəridir.

Məlumdur ki, Nizami “Xəmsə” poemalarının başlanğıcında Allaha, Peyğəmbərə, Hökmdara və İnsana ünvanlanmış qəsidələr yazmışdır və elə bu ünvanların özü, elə bilirəm ki, onun dünyagörüşü, fəlsəfi düşüncələrinin mündərəcatı üçün çox səciyyəvidir. O, “Quran”ı dərindən mənimsəmişdi, Həzrət Peyğəmbərin hədislərinin fəlsəfi məzmununa dərindən varmışdı və Nizamiinin Hökmdar əməllərinə, İnsan əxlaq və mənəviyyatına münasibətinin əsasında da həyatın, yaşayışın, ümumiyyətlə, kainatın məna və məzmunu ilə bağlı ali dəyərlər dayanırdı.

Nizami bədiyyatında da, fəlsəfəsində də özündən əvvəlkiləri təkrar etmirdi, yalnız onun özünə məxsus olan bədii-fəlsəfi söz deyirdi.

Baxın, “Xəmsə”də bəzən “Min bir gecə”, “Siyasətnamə”, “Qabusnamə” kimi məşhur Şərq yazılı abidələrindən, dahi fars şairi Firdovsinin “Şahnamə”sindən bizə tanış olan süjetlərə, epizodlara rast gəlmək mümkündür, ancaq bunlar heç vəchlə təkrar, hətta indiki kontekstdə təkrir də deyil, misal üçün, Şekspirin İntibah novellalarından bəhrələnərək yazdığı “Hamlet”, “Otello”, “Romeo və Cülyetta” kimi tamam orijinal və məxsusidir. Buna görə də akademik Y.E.Bertels “Nizami və Firdovsi” adlı olduqca maraqlı və sanballı əsərində bu iki nəhəng ədəbi simaları müqayisəli şəkildə tədqiq edərək çox sadə bir nəticəyə gəlib çıxır: “Nizami – Nizamidir, Firdovsi – Firdovsidir.” 

Yaxud, yenə də baxın: Nizami istedadı məhəlli ərəb əfsanəsi olan “Leyli və Məcnun”u necə böyük bəşəri bir səviyyəyə qaldırmışdır. Eyni zamanda, yəqin, bu da bəşəriyə aparan yolun məhz millidən keçməsi baxımından əlamətdardır ki, misal üçün, akademik Krımski Nizaminin kiçik müasiri Məhəmməd Övfiyə istinad edərək, Nizami “Leyli və Məcnun”undakı Leylini də, Məcnunu da ərəb yox, Azərbaycan romantik qəhrəmanları hesab edir.

Nizami yaradıcılığının birmənalı elmi-estetik təsnifatını vermək mümkün deyil. Kimdir Nizami? Romantikdir? Bəli, romantikdir. Realistdir? Bəli, realistdir. Utopistdir? Bəli, utopistdir. Lirikdir, yoxsa epik şair? Ən zərif qəzəllərin müəllifi kimi, əlbəttə, böyük lirikdir və yenə də, əlbəttə, mənzum roman-epopeyalar müəllifi kimi böyük epik sənətkardır. Nizami yaradıcılığının miqyası milli  coğrafi sərhədlər tanımadığı kimi, bu yaradıcılıq nəzəri təsnifatlar çərçivəsinə də yerləşmir.

Mən Nizaminin 870 illiyi münasibətilə məruzə hazırlayarkən, onun əsərlərini və onun haqqındakı elmi-nəzəri ədəbiyyatı yenidən gözdən keçirdiyim zaman Nizami yaradıcılığının Qərbi Avropadakı ən yaxşı tədqiqatçılarından biri olan Erix Fromun belə bir fikrinə rast gəldim ki, “Nizami cəmiyyətdən danışanda filosofdur, insandan danışanda psixoloqdur”.

E.Fromun söylədiyi bu fikri xeyli dərəcədə genişləndirmək olar: Nizami təbiəti təsvir etdikdə rəssamdır, musiqidən bəhs etdikdə sənətşünasdır, təbabət barədə söz deyəndə loğmandır və s.

Nizami Azərbaycan şairidir, ancaq onun da yaradıcılığının miqyası Homer və Firdovsi yaradıcılığı kimi, Dante, Servantes, Şekspir, Höte, Tolstoy yaradıcılığı kimi milli və coğrafi sərhədlərə sığışmır, çünki bu dühalar, aydın məsələdir, yalnız öz  xalqlarına yox, bütün bəşəriyyətə məxsusdurlar. Bütün Şərq poeziyasının X11 əsrdən sonra keçdiyi nəhəng yaradıcılıq yolunda Nizaminin daimi bədii-estetik  yolçuluğu məlum həqiqətdir, ancaq siz dünya oriyentalistikasında akademik Y.E.Bertels kimi nüfuzlu bir qələm sahibinin Nizamiyə həsr olunmuş  tədqiqatlarına baxın: görəcəksiniz ki, əslində, söhbət yalnız Şərq poeziyasından getmir, orta əsrlər ingilis poeziyasının özünü təsdiq etməsində Nizami yaradıcılığı, Nizami mövzuları çox ciddi əhəmiyyət kəsb etmişdir və elə bu cür faktlara görə də Y.E.Bertels yazır ki, “Nizami ədəbiyyat tarixində yeni bir səhifə açmışdır. Yaxud başqa bir görkəmli şərqşünasın, akademik A.Y.Krımskinin tədqiqatlarına baxmaq kifayətdir ki, ümumiyyətlə, Avropa ictimai fikrinin əsrlər boyu Nizami yaradıcılığını nə dərəcədə yüksək qiymətləndirdiyi aşkar görünsün.

Bu yerdə, əlbəttə, Hötenin məşhur “Qərb-Şərq divanı  yada düşür. Höte iki Şərq dahisinin səciyyəvi xüsusiyyətləri haqqında yazır: “Əgər Firdovsi bütün qəhrəmanlıq əfsanələrindən istifadə etmişsə, yüksək ilhamlı şair olan  Nizami ən incə məhəbbət münasibətlərinin ən incə xətlərini öz əsərləri üçün material seçmişdir.”

Höte “Nizami yüksək yaradıcılıq ilhamına malik olan bir şəxsiyyətdir” yazaraq, onun dahiliyini belə müəyyənləşdirir: “İnsanın məhəbbət hissi Nizaminin əsərlərində dahiyanə təsvir olunmuşdur.” Güman edirəm ki, əgər şair “insanın məhəbbət hissini dahiyanə” təsvir etmək iqtidarındadırsa, onun yaradıcılığına və istedadına bundan yüksək qiymət vermək mümkün deyil.

Burası da simptomatik bir hadisədir ki, Nizamidən bəhs edərkən Höte Azərbaycan tarixinə və coğrafiyasına diqqət yetirir və “Azərbaycan” toponimini işlədir. Qeyd edim ki, Hötenin özü də Nizami poeziyasının təsiri ilə əsərlər yazmışdır.

Yeri düşmüşkən, sitat bolluğundan çəkinməyərək mən XX əsr dünya ədəbiyyatı klassiki Lui Araqonun 1955-ci ildə yazdığı sözləri də xatırlatmaq istəyirəm: “X11 əsr bizim Fransada Qustav Koenin ifadəsi ilə desək, orta əsrlər ədəbiyyatının qızıl dövrü olduğu kimi, Azərbaycanda da X11 əsrdə elə bədii əsərlər yaradılmışdır ki, onlar indi geniş mənada çiçəklənən Azərbaycan ədəbiyyatının əsasını təşkil edir”.

L.Araqondan yarım əsr əvvəl – 1902-ci ildə isə onun həmvətəni, görkəmli Avropa orientalisti L.Bouat yazırdı: “X1-X11 əsrlərdə türk mənşəli şairlərin əksəriyyəti farsca yazırdı... Xaqani və Nizami farsca yazan ən böyük türk şairləridir”.

Hərgah söhbət Hötenin, Araqonun, Bouatın Nizamiyə münasibətindən düşdüsə, mən müasir nizamişünaslığa istinad edərək, şairin 870 illiyində Y.Hammer-Purqştal, Vilhelm Baxer, Bürqel, P.Horn, Ritter, Rudolf Helpke, Bartold, Kraçkovski, Makovelski, Əhməd Atəş, Yan Ripka, Əli Nihat Tərlan, Şibli Nemani, Səid Nəfisi, Vahid Dəstgirdi, yuxarıda adlarını çəkdiyim akademiklər Bertels və Krımski kimi Nizami yaradıcılığını tədqiq edən mütəfəkkirlərin adlarını çəkmək istəyirəm. Adlarını çəkmədiklərim isə, olsun ki, bundan da artıqdır.

Eyni zamanda, elə bilirəm ki, ömürlərini Nizaminin və ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın tədqiqinə həsr etmiş Həmid Araslı, Məmməd Cəfər Cəfərov, Ələşrəf Əlizadə, Mikayıl Rəfili, Mirzağa Quluzadə, Əkbər Ağayev, Mübariz Əlizadə, Rüstəm Əliyev, Qəzənfər Əliyev, Azadə Rüstəmova, Qasım Cahani kimi alimlərimizin, Nizami poemalarını ilk dəfə tam şəkildə Azərbaycan dilinə poetik tərcümə etmiş Abdulla Şaiqin, Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin, Rəsul Rzanın, Məmməd Rahimin, Mikayıl Rzaquluzadənin də adlarını xatırlayıb, onların ruhunu şad etməliyik.

Bunu da xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, 1951-ci ildə M.Ə.Rəsulzadənin Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasının Nizaminin Azarbaycan xalqının milli şairi kimi tanınması və qəbul edilməsində ciddi rolu oldu.

Nizami yaradıcılığı hələ ilkin orta əsrlərdən etibarən o qədər populyar olmuşdur ki, bu yaradıcılıq nümunələrinin – təbii ki, ilk növbədə “Xəmsə” poemalarının, eləcə də qəzəllərin, qəsidələrin üzü köçürülmüş, müxtəlif ölkələrə yayılmışdır və hələ kitab nəşrinin mövcud olmadığı bir dövrdə onun oxucu auditoriyası imperiyalar, şahlıqlar, krallıqlar sərhədi tanımamışdır. Elə buna görə də bu  gün İstanbulda və Londonda, Tehranda və Parisdə, Qahirədə və Sankt-Peterburqda, Berlində və Daşkənddə, başqa şəhərlərdə Nizami irsinin nadir əlyazma nüsxələri saxlanır. Nizami ədəbi məktəbinin nümayəndələri yalnız Azərbaycan şairləri deyil, bir çox böyük fars, türk, hind, özbək, əfqan, kürd, qazax və başqa xalqların böyük sənətkarları bu məktəbin nümayəndələridir və onlar belə bir irsi-bədii mənsubiyyətləri ilə fəxr etmişlər. 

Cami, Dəhləvi, Nəvai, Marağayi, Hatifi, Behişti və başqaları kimi böyük sənətkarlar öz “Xəmsə”lərini məhz Nizaminin “Xəmsə”sindən ruhlanaraq, təsirlənərək yaratmışlar. Arif Ərdəbili, Həqiqi, Ağqoyunlu Zəmiri, Nakam kimi Azərbaycan şairləri ilə bərabər, Hilali, Nami, Vəhsi Kirmani, Vüsal Şirazi, Əbdi bəy Şirazi, Ruhul Əmin kimi görkəmli fars şairləri, özbək ədəbiyyatının Xarəzmli Qütb, Xarəzmi Süheyli, yaxud türkmən ədəbiyyatının Əndəlib kimi nümayəndələri ayrı-ayrı əsərlərini Nizami mövzularında yazmışlar.

Nizami orbitindən çıxmaq, Nizami cazibəsinə biganə qalmaq çox çətin məsələdir və bu cazibənin gücünü təsəvvür etmək üçün orta əsrlər  ümumtürk klassik ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən birinin – böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin söylədiyi sözləri xatırlamaq, elə bilirəm ki, kifayətdir: “Nizami sənəti o qədər əzəmətli və ağır çəkilidir ki, onu ölçmək üçün göylər qədər böyük tərəzi, Yer kürəsi kimi iri ölçü vahidi lazımdır.”

Dahi Füzulinin Azərbaycan dilində yazdığı “Leyli və Məcnun” nə qədər orijinal və məxsusi olsa da, nə qədər seçilsə də, fakt budur ki, bütün poetik “Leyli və Məcnun”ların ilkinini Nizami yaradıb. Nizami bu qədim ərəb əfsanəsini qələmə alaraq, yuxarıda dediyim kimi, onu bəşəri bir səviyyəyə qaldırıb, eyni zamanda, bu əfsanəni klassik Şərq poeziyasının əbədi mövzusuna çevirib, həm də söhbət yalnız böyük poemalardan getmir, Nizami sayəsində bu surətlər – Leyli də, Məcnun da – janrından asılı olmayaraq, ümumiyyətlə, klassik poeziyanın estetik obrazlar qalereyasına daxil olublar, özü də söhbət yalnız poemalardan getmir: siz məhəbbət mövzusunda yazılmış az qəzəl taparsınız ki, orada estetik bir obraz kimi Leylinin, ya da Məcnunun (Qeysin) adına rast gəlməyəsiniz.

Nizamişünaslar Nizaminin bəzi əsərlərini, misal üçün, “Sirlər xəzinəsi”ni onun yaradıcılığında yeni mərhələ hesab edirlər və burda təəccüblü bir şey yoxdur, böyük bəşəri əsərləri yeni-yeni bədii-estetik və fəlsəfi axtarışlar meydana çıxarır, ancaq ən əsası budur ki, Nizami yaradıcılığı bir küll halında dünya ədəbiyyatında və dünya ictimai  fikrində bir mərhələdir.

Bəlkə də təkrara varıram, ancaq bir daha demək istəyirəm ki, Nizami milli hadisə deyil, o – bəşəri hadisədir.

Mən Nizaminin 800 illik yubileyi keçirilən zamanlarda  Aleksandr Fadeyevin yazdığı məqalədə onun maraqlı bir fikrinə rast gəldim. Fadeyev yazır ki, feodal müharibələri cəmiyyəti pərən-pərən saldığı bir vaxtda, Nizaminin timsalında Azərbaycanda elə bir sənətkar tapıldı ki, bütün bəşəriyyətin xoşbəxtliyi naminə heç nədən çəkinmədən, cəsarətlə öz səsini ucaltdı. A.Fadeyev tədqiqatçı deyildi, nasir idi, daha artıq dərəcədə isə sovet ədəbiyyatı təşkilatçılarından biri, “ədəbiyyat generalı” idi, ancaq onun bu müşahidəsi, elə bilirəm ki, çox sərrastdır.

Bu kontekstdə, hətta Nizami utopiyası belə, bədii-fəlsəfi təxəyyül zənginliyi ilə bərabər, həm də sırf sənətkar cəsarətinin ifadəsi baxımından Azərbaycan sənət və ictimai  fikir tarixinin çox tutarlı səhifələrindən biridir.

Bu yerdə mən XX əsr görkəmli rus şairi və tərcüməçisi Pavel Antokolskinin metedoloji baxımdan çox xoşuma gələn bir fikrini xatırlayıram. P.Antokolski antik utopiya ilə, konkret olaraq, Platonla, İntibah dövrünün Tomas Mor və Foma Kampanella kimi utopistləri  ilə paralellər apararaq, yazır ki, Nizami utopiyası orta əsrlər qaranlığı içində (ruscası: “v nedrax srednevekovoy noçi”) doğulmuş yeganə sosial utopiya idi.

Nizami yaradıcılığı yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafında deyil, Azərbaycan musiqisinin, teatr və kino sənətinin, təsviri sənətin, xalçaçılığın, heykəltəraşlığın inkişafında da müstəsna rol oynamışdır. Üzeyir Hacıbəyovun ölməz iki romansını, yaxud Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” kimi XX əsr dünya balet sənətinin şedevrlərindən birini, “Leyli və Məcnun” simfonik poemasını, “Payız” lirik xorunu, Fikrət Əmirovun bütün dünyada səslənən “Nizaminin xatirəsinə” simfoniyasını, daha sonralar yazdığı “Nizami” baletini, Niyazinin “Xosrov və Şirin”, Əfrasiyab Bədəlbəylinin “Nizami” operalarını, bir çox digər Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərini xatırlayaq. Hələ mən muğam sənətimizə mükəmməl daxil olmuş Nizami qəzəllərini demirəm və bu gün professional Azərbaycan musiqisini və muğam sənətini Nizami şəxsiyyəti və mövzularından kənarda təsəvvür etmək heç vəchlə tam mənzərə yarada bilməz.

Orta əsr miniatürlərindən başlamış F.Əbdülrəhmanov, M.Abdullayev, C.Qaryağdı, B.Mirzəzadə, T. Məmmədov, O.Sadıqzadə, T.Nərimanbəyov və başqaları kimi görkəmli rəssam və heykəltəraşlarımızın əsərlərinəcən Nizami şəxsiyyəti və Nizami mövzuları təsviri sənətin və heykəltəraşlığın Azərbaycan mədəniyyətinin milli faktoruna çevrilməsində güclü stimullardan biri olmuşdur. Bu gün Bakının mərkəzindəki Nizami heykəli, Qız qalası kimi, neft buruğu kimi Bakının simvollarından biridir.  

Yuxarıda adını çəkdiyim  Pavel Antokolski Nizami haqqındakı elə həmin essesində yazır ki, hər bir böyük şair vaxt, zaman okeanında üzən bir gəmidir. O gəminin reysi əsrlərlə davam edə bilər. Nizami də 800 illik bir zaman yolçuluğundan sonra “birdəfəlik olaraq özünün fiziki və ruhani vətəninə qayıtdı.”

Mən bu kiçik yazını əlamətdar və rəmzi hesab etdiyim bir faktı xatırlamaqla bitirmək istəyirəm: Nizaminin 870 illiyi münasibətilə Gəncədə, onun məqbərəsini əhatə edən sahədə 50 min ağac əkilmişdir.

Bu, əlamətdardır və rəmzidir ona görə ki, bu gün Nizami yalnız ruhən yaşamır, o, 870 ildən sonra, eyni zamanda, cismən də bu dünyadadır, cismən də bizimlə bir yerdədir, o, cismən çiçəkləyir, gül açır, bəhrə verir.

Və bu, həm də əlamətdar və rəmzidir ona görə ki, böyük Allah vergisi cism ilə ruhun vəhdətini tələb edir, çünki böyük sənəti cism ilə ruhun vəhdəti yaradır.

 

 

 

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2012.- 1 dekabr.- S.24-25.