Sufizm və türk bədii təfəkkürü
Sufizmin çoxsaylı təriqətlərinin tarixini, nəzəri-fəlsəfi
mahiyyətini, bu təriqətlərin münasibətlərini
araşdırmaq müşkül məsələdir. Nəinki bir
insan ömrü boyu, hətta bir universitet bir əsr
araşdırma aparsa belə bu işin öhdəsindən gələ
bilməz. Bu olduqca adi və müxtəsər
qeydlərdən sonra biri digərini tamamlayan iki məsələyə
qısa-eksklüziv nəzər salsaq güman edirik ki, onu bir bədii-fəlsəfi
cərəyan kimi adi oxucu səviyyəsində təqdim
etmiş olarıq. Birincisi, sufizmin
intişarında (təkamülündə) bədii ədəbiyyatın
rolu nədən ibarətdir; ikincisi sufizm (təsəvvüf) ədəbiyyatın
poetikasını hansı səviyyədə təkmilləşdirdi.
Sufi ədəbiyyatda, təbii ki, əsasən
poeziyada dini (mistik) fəlsəfi məzmun özünün
ifadəsi üçün poetik mükəmməllik tələb
edirdi. Çünki sufizmdə (sufi
üçün) poeziya Allaha qovuşmaq üçün vəcdə
gəlməyin, ekstaza çatmağın əsas vasitələrindən
biri idi.
Sufi ədəbiyyatına universal yanaşmaq çox
çətindir. Fəqət, bizi belə yanaşmaya
sövq edən, vadar edən bir ədəbi – tarixi zərurət
var. Dini – fəlsəfi sufizmin, mistizmin təşəkkül
tapıb formalaşması Şərqdə ümummüsəlman
mədəniyyəti ilə eyni kontekstə malikdir. Konkret desək, ərəbin zehniyyəti, farsın
lisanı və türkün ruhunun mədəni – tarixi vəhdəti
sayəsində təşəkkül tapmış
ümummüsəlman mədəniyyəti də IX-XIII əsrləri
əhatə edir. Tarixi baxımdan isə bu Şərqdə
500 il hökmdarlıq etmiş Abbasilər
sülaləsi zamanına (758-1275) təsadüf edir. Şübhəsiz ki, əsaslandırılması
ciddi səbəblər və dəlillər tələb edən
bir fikri də tezis şəklində söyləmək istəyirik.
Şərqdə ümummüsəlman mədəniyyəti
kontekstinin dağılması Abbasilərin süqutu
zamanından – XIII əsrin sonlarından başlanır. Məhz bundan sonra hər bir xalqın ədəbiyyatında
ana dilli poeziyaya meyil güclənir, ədəbiyyatda
ümumşərq amilini (bədii universalizmi) millilik amili
üstələməyə başlayır. Oğuz – səlcuq
mədəniyyəti təşəkkül tapır – XVI əsrdə
zirvələşir. “XI-XII əsrlər müsəlman
mədəniyyətinin təşəkkülündə
ümumən türk təfəkkürü kimi, Azərbaycan
təfəkkürü də iştirak edir, lakin müsəlman
mədəniyyətində bütünlüklə reallaşa
bilmir; bir tərəfdə xəmsələr, ikinci tərəfdə
oğuznamələr yaranıb yayılır.
Şübhəsiz, Azərbaycan təfəkkürü nə
qədər defferensial hadisə olsa da, müsəlman mədəniyyətinə
özünün ümumtürk konteksti ilə
çıxır...” Bu sətirlərin müəllifi,
AMEA-nın müxbir üzvi N.Cəfərov düzgün təyin
edir ki, şəhərlərdə müsəlman mədəniyyəti
inkişaf edir, əyalətlərdə isə tarixi – etnik
keyfiyyətlər qorunur, onlar arasında qarşıdurma ilə
yanaşı, qarşılıqlı zənginləşmə
də mövcud olur. Məhz “bu proses nəticə
etibarı ilə XIII-XVI əsrlərin Azərbaycan oğuz – səlcuq
mədəniyyətini formalaşdırır” (Cəfərov
N. Füzulidən Vaqifə qədər. Bakı,
1991, s.5-6).
Şərqdə
təsəvvüf ədəbiyyatının ən görkəmli
nümayəndələri Sənai Qəznəvi (1131-ci ildə
anadan olub, əsas əsəri “Hədiqəmül-həqayiq”),
Fəridəddin Əttar (1119-1230, əsas əsərləri
“Məntiqüt-Teyr”-“Quşların dili” və “İlahinamə”),
Mövlanə Cəlaləddin Rumi (1207-1273, əsas əsəri
“Məsnəviyi-mənəvi”, yəni “Daxili məna
haqqında poema”), Nurəddin Əbdürrəhman Cami
(1414-cü il, əsas əsərləri məsnəvilər,
“Salaman və Absal” alleqorik romanı, “Töhvətül – əhrar
” və “Süphət – əl əbrar” poemaları) vardır.
Türk ədəbi-mədəni təfəkküründə
sufizmin ilk ifadəçisi Əhməd Yəsəvi
olmuşdur.
Türk təfəkkür tarixinə və dünya ədəbiyyatına
XII əsrdən üzü bəri ilahi eşq fədaisi,
böyük sufi və irfançı alim, möcüzələr yaradan
övliya kimi daxil olmuş Xoca Əhməd Şeyx İbrahim
oğlu Yəsəvi (1103-1167) Orta Asiyada Seyram şəhərində
anadan olub, 7 yaşında ata-anasını itirib, yüksək
dini təhsil alıb, 63 yaşında təkyəsinin
yanında dərin bir quyu qazıb Məhəmməd Peyğəmbərə
məhəbbət əlaməti olaraq onun öldüyü
yaşda – bir il orada yaşayıb, ömrünü Allaha dua
etməklə keçirib. 1167-ci ildə Yəsi
şəhərində vəfat edib. XIV əsrdə
Əmir Teymur onun məzarı üstündə həşəmətli
bir türbə tikdirib.
Ə.Yəsəvinin bir irfançı alim kimi əsas
xidməti bu idi ki, o, sufizmi qədim türk-şaman mədəniyyəti
ilə birləşdirib. Bu “taxta qaşıq düzəldən usta” Allaha birləşməyin
yolunu eşqdə görürdü. Onun sufi
görüşləri onun şeirlərdən ibarət
“Divani – hikmət” və elmi fikirlərindən ibarət “Fəqrnamə”
əsərlərində əksini tapıb. Ə.Yəsəvi
sufizmdə ilk türk təriqətini – yəsəviliyi
yaratmış birinci böyük türkdür.
Sufizm kainatı bəsirət gözü ilə görməyi
bacaranların getdiyi yol və bədii-fəlsəfi təlimdir. Sufinin
gücü ruhundadır. Ruhu insana Allah verir,
ruh Allah əmanətidir, əqli isə insan özü
qazanır.
Qeyd
edildiyi kimi, sufizm, xüsusilə ilkin zahidlik mərhələsində üçüncü xəlifə
Osmanın dövründə peyğəmbərin qoyduğu
qaydaların pozulmasına, xüsusilə mali bərabərsizliyə
etiraz əlaməti olaraq meydana gəlsə də, onu İslam
sivilizasiyasından ayırmaq olmaz. O, əslində (1200 ildir
ki!) İslam sivilizasiyasının müxtəlif
mühitlərdə yaşamaq qüdrətinin təsdiqidir.
Sufizm tədricən İslamın dünya dininə
çevrilməsi prosesinə xidmət etmişdir. Sufizm intellektual və ruhi təmaslar sistemidir, onun
müxtəlif bədii-fəlsəfi üsul və vasitələri
işlənib hazırlanmışdır. Təkcə
onu qeyd edək ki, sufizmin təsir gücü də, mübahisə
doğuran qüsuru da fikir söylərkən məcaz və
istiarələrdən (bəzən ifrat!) istifadə
olunmasındadır.
Bununla yanaşı, sufizmin dünyada yayılıb
nüfuz qazanmasında məhz həmin məcazlarla
danışan bədii ədəbiyyatın misilsiz rolu
olmuşdur. Qeyd edildiyi kimi, IX əsrin birinci yarısında
zahidlikdən sufizmə keçid baş verir.
Bütün Şərq sivilizasiyasında ”Əş-şeyx
əl əkbər” (Ən böyük şeyx) titulu ilə məşhur
olan İbn Ərəbi (1165-1240) sufizmi vəhdəti-vücudla
birləşdirdi. Sufizm panteizmin fəlsəfi mahiyyətini ehtiva etdi. Bu
baxımdan “Vəhdəti-vücud hər şeydə
Tanrının qüdrətini, lütfünü, sifətlərinin
məcəllasını görmək, hər şeyin onun
varlığı ilə müqayisədə bir kölgədən,
ilğımdan başqa bir şey almadığını qəbul
etməkdir” (Sərxan Xavəri).
İbn əl-Ərəbi təliminin sufizmdə, o
cümlədən Azərbaycan bədii-fəlsəfi fikrində
əsas yer tutmasının səbəbi bu idi ki, sufizmin tarixi
boyu onun ən çox yayılmış qolu vəhdəti-vücud
və ya panteizm olmuşdur və əslində vəhdəti-vücud”
fəlsəfəsi sufizmin nüvəsidir (“Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi”. 6 cilddə, III c. Bakı, “Elm” 2009, s.45). Bu cildin müəllifləri
“Sufizm daha çox teologiya ilə bağlı idealist mahiyyətli
bir dünyagörüşüdür” (s.46) kimi bir fikri də
irəli sürürlər.
İbn Ərəbi özünün məşhur
“İstəklərin şərhçisi” traktatında
insanı Allahdan sonra ikinci yerə qoyur, mistik vəhdətdən
sonra Allah insandır qənaətinə gəlirdi.
İbn Ərəbiyə görə, bilik təkcə
keçmişi yox, həm də gələcəyi bilməkdir. O, dərketmə,
özünüifadə və özünü
reallaşdırma kimi üç prinsipə önəm
vermişdir. Sufizm həqiqət
qarşısında sitayişdir. Onu bilməliyik
ki, nəyi öz ağlımızla əhatə edə bilmərik.
Ona görə də biliklər iki cür olur: müdriklik – yəni
insan təfəkkürünün imkanı çatan biliklər;
ikincisi mistikik – yəni səmavi, ilahi, Allahdan gələn
biliklər...
Türk ədəbiyyatında sufizm “Divani – hikmət” əsəri
ilə başlanır. Türk mədəniyyəti tarixində təsəvvüf
epoxasının başqanı Əhməd Yəsəvi idi.
“Yasəvi-vahid türklüyə qədərki son və vahid
türk – islam mədəniyyətinin ilk böyük şair –
ideoloqu oldu” (Yaşar Qarayev). İslam dininin “türk mənəviyyatında
rəsmiləşməsi Əhməd Yəsəvinin adı
ilə bağlıdır... Qərb türkləri
arasında Əhməd Yəsəvinin ən böyük
varisi isə heç şübhəsiz bütün
poeziyasının mayası səmimiyyətdən yoğurulan
Yunis Əmrədir” (S.Xavəri).
Ümumtürk ədəbiyyatında sufizmin ilk korifeylərindən
biri Mövlanə Cəlaləddin Rumi (30 sentyabr 1207, 17 dekabr
1273) hesab olunur. Mövlanə 30 sentyabr 1207-ci ildə
indiki Əfqanıstan ərazisinə daxil olan, o zaman çox
böyük və Şərqdə məşhur Bəlx şəhərində
anadan olub. Bahauddin Vələd adı ilə məşhur
olan atası Məhəmməd ibn Hüseyn əl-Xətibi, əl-Bəlxi
(1148-1231) dindar alim idi və təbii ki, oğluna – Cəlal əd-din
Məhəmməd Mövləvi Bəlxi Rumiyə də
yüksək təhsil vermişdir. Onun atası
“alimlərin sultanı” adını qazanmışdır.
Mövlanə 1212-1220-ci illərdə
Nişanurda, Bağdadda, Dəməşqdə yaşayıb.
Mədrəsə təhsili alıb. Ailəsi ilə birlikdə birdəfəlik Konya
şəhərinə köçüb (1220). 1244-cü ildə onun həyatını dəyişdirən
bir hadisə baş verib. Rumi böyük sufi
mütəfəkkir Şəms Təbrizi ilə
görüşüb. İki il onun təsiri
altında qalıb, Mövləviyyə təriqətini
yaradıb, bu ilahi dostluq sayəsində “Divan – Şəms Təbrizi”ni
yazıb. Rumi əl-Qəzalinin davamçısı,
böyük sufi Nəcməddin Kübra ilə
yaxınlıq edirdi.
Ləpənd
şəhərində anası Möminə xatun vəfat
etdikdən sonra (1222) Cəlaləddin Bağdaddan Ləpəndə
köçmüş, Şərəfəddin Səmərqəndinin
qızı Gövhər xanımla evlənir və ondan böyük
oğlu Sultan Vələd dünyaya gəlir. 1228-ci
ildə Sultan Əlaəddin Vələd Keysubad Ruminin atası
Bahauddin Vələdi paytaxt Konyaya dəvət edib ona ehtiram
göstərərək böyük vəzifə verir.
Üç il sonra Ruminin atası da vəfat
edir. Atasının ölümündən sonra
onun mürşidləri Cəlaləddin Ruminin ətrafında
toplaşır. O, 1233-1244-cü illər arasında
mürşidi (və atasının müridi!) Seyid Bürhanəddinlə
Hələbdə və Dəməşdə ali
dini təhsil alır. Mövlanə Cəlaləddin Rumi 45 min
şeirdən ibrət “Divani-Şəms Təbrizini”, 43 il
müddətinə isə 24 min 660 sətrlik 7 kitabdan ibarət
“Mənəviyyat Məsnəviləri”ni, habelə “Olan olduğu kimi” və
“metafizika mövzusunda söhbətlər” adlı elmi əsərlərini
yazmış, 17 dekabr 1273-cü ildə 66 yaşında
Konyadakı evində vəfat etmişdir. (Ətraflı bax:
Azadə R. Mövlanə Cəlaləddin Rumi. Bakı,
2005; Şəfiq Can. Mövlanə həzrətlərinin həyatı.
Mövlanə Cəlaləddin Rumi. “Məsnəvi”dən
seçmələr. Bakı, 2007, s.17-24; Kərimli
T. Mövlanə və müasirlik. AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi əsərləri.
c. 20. 2007, s.22-31; “Xəzər” jurnalı. 2004, ¹4, s.23-29).
Mövlanə
sufizmin ilk dərslərini atasından almış, 1244-cü
ildə Şəms Təbrizi ilə görüşünə
37 yaşına qədər böyük şöhrəti (və
müridiləri!) olan kamil bir sufi idi. Onun türk sufizminin korifeyi səviyyəsinə
qalxması Şəms Təbrizidən sonra mümkün oldu.
“Xəzər” jurnalında (2004, ¹7, s.23) o,
“Şeyx, İran sufi şairi, filosofu” kimi təqdim olunur.
Dərhal qeyd etməliyəm ki, Mövlanə Cəlaləddin
Rumi Şeyx Nizami Gəncəvidən sonra farsca yazmış
ikinci böyük Türk şairidir. Türk ədəbiyyatında
bir dahi – Nizami Gəncəvi “Şeyx”, iki dahi – Cəlaləddin
Rumi və Məhəmməd Füzuli “Mövlanə” tituluna
layiq görülüb və bütün dünya bunu məmnuniyyətlə
qəbul edib. İki Mövlanə türk ədəbiyyatında
sufizmin iki ən uca zirvəsi, 33 il
ömür sürmüş əbədi gənc Ş.Şəbüstəri
isə bu zirvələrin ağırlığını
çiyin- lərində saxlayan əbədiyyət
sütunudur...
Mövlanə
ilə Şəmsin görüşünə elmi qiymət
verən görkəmli alim AMEA-nın müxbir üzvü
Azadə xanım İran alimi B.Firuzanfərə istinadən
yazıb: “1244-cü ilin payızında dünyagörüşünə
əsaslı şəkildə təsir göstərən,
şəxsiyyəti sehr və dumanlara bürünmüş
bir nəfər sufi dərvişlə – Şəms Təbrizi
ilə tanış oldu və bu tanışlıq onun sakit həyatını
tamamilə alt-üst etdi. Mövlanə mədrəsəni,
mühazirə və moizələri tərk etdi, xarici aləmlə
praktiki olaraq əlaqəni üzdü. Şəmslə
olan təmasdan onun mənəviyyatına bir ayrı bucaqdan
işıq düşmüşdü, o özündə
tamamilə başqa bir
xislət kəşf edirdi. Bu
yaxınlıq onda mürgüləyən və
mövcudiyyatından heç kimin, hətta özünün
belə xəbəri olmadığı fövqəladə
ülvi hisslərə təkan verib onları
oyatmışdı. Şəms onun üçün
İlahinin Yer üzündəki məcəllasına
çevrilmişdi... Saatlar, günlər, aylarla
o, Şəmslə baş-başa verib ilahi söhbətlərə
dalır və özünü ilahi nurlar aləmində hiss
edirdi” (“Mövlanə Cəlaləddin Rumi”. s.11). Mövlanə və
Şəms münasibətləri ilə dərindən
maraqlandığım üçün müxtəlif məxəzlərdən
yaddaşına keçənləri bu yazıya qeyd etmək
istəyirəm. Bildiyimə görə, Şəms Təbrizi
otuz beş yaşında olduqca gözəl,
yaraşıqlı, qürurlu, eyni zamanda qeyri-adi dərəcədə
də savadlı, məlumatlı – sufizmi dərindən bilən
dönməz əqidə sahibi, bəlağət elmlərinə
və ilahi vergisi olan çox cazibəli nitq qabiliyyətinə
malik, nitqi ilə insanları ovsunlayan, dəmir kimi məntiqi
ilə hər kəsi öz təsiri altına salan, maqik
imkanlara malik fərasətli şair və alim idi. Cəlaləddin Rumi onunla bir mağaraya girir və həftələrlə
ona qulaq asmaqdan doymurdu. Mürşidin bu haləti
həm onun oğlanlarını, həm də yüzlərlə
müridini əsəbiləşdirir. Onlar
Mövlanənin Şəmslə intim əlaqəsindən
şübhələnirdilər. Mərhum filosof
Ağayar Şükürov ensiklopedik xarakterli çox dəyərli
kitabında yazıb: “Şəmsəddin Təbrizinin ideya və
baxışları Cəlaləddinə həlledici təsir
göstərmişdir. Dərvişə odlu və
səmimi şəkildə bağlanan Cəlaləddinin ondan
ayrılmağa gücü çatmırdı. Cəlaləddin mədrəsədə məqalələri
buraxır, şagirdləri və ailə üzvləri ilə
çox nadir hallarda görüşürdü. Bu isə olduqca böyük narazılıqla
qarşılandı. Əvvəlcə
sakit pıçıltılar, sonra isə açıq hədələr
(Şəmsəddin Təbrizinin əleyhinə)
başlandı. Hətta Şəmsəddinin
həyatına uğursuz qəsdlər də olmuşdur.
Şagirdlərin sakitləşməyəcəyini
hiss edən Şəmsəddin 11 mart 1246-cı ildə gizli
surətdə Konyadan çıxaraq Dəməşqə
qaçır. Əhvalı pozulmuş Cəlaləddin
yeganə inandığı oğlu Sultan Vələdi Şəmsəddinin
arxasınca Dəməşqə göndərir. O, məktubunda
acizanə surətdə geri qayıtmasını xahiş
edirdi. Şəms və Vələd piyada Konyaya
qayıdırlar. Şagirdlər Şəmsi
düşməncəsinə qarşıladılar. Fiziki hədələr davam etdirilirdi. Cəlaləddin özü isə sevincindən
göyün yeddinci qatında idi. Lakin
Şəmsin düşmənləri yanılmamışdı
və bu dəfə birdəfəlik yox oldu. Bu hadisə 1247-ci ilin ortalarında baş
vermişdir. Mənbələrdə bir
sıra versiyalar irəli sürülür. Onlardan biri belə idi ki, Şəms Cəlaləddinin
kiçik oğlu Ələddin tərəfindən xəncərlə
öldürülmüş və quyuya
atılmışdır. Onu quyudan
çıxaran Sultan Vələd Şəmsi torpağa
basdırmışdır”. (Şükürov
A. Şərq fəlsəfəsi və filosofları. Bakı, 2005, s.466-467). Əldə
olan məlumata görə, bu olay Cəlaləddin Rumidən
gizlədilmiş, o, Dəməşqə gedərək Şəmsi
axtarmışdır. Dərddən Cəlaləddinin
vəziyyəti ağırlaşır və hamı
düşünür ki, o dəli olacaq. Lakin
Allahın köməyi, buyruğu və iradəsi ilə o
dönüb şair olur (“Şəms” imzası ilə
yazır). “Divani-Şəms Təbrizi”ni
yaradır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə,
Şəms Təbrizinin oğlu Ələddin tərəfindən
öldürüldüyünü biləndən sonra
oğlundan imtina edir və o öləndə dəfninə
getmir... Şəmsdən sonra o “Səma” adlanan
rəqslərə baxıb təskinlik tapırmış.
Əminliklə qeyd etməliyik ki, Mövlanə Cəlaləddin
Rumi ilə Şəmsəddin Təbrizi arasındakı
münasibət cinsiyyət üzərində yox, ülviyyət
məqamında qurulmuşdur. Bu ilahi sevgi və
mütləq bir eşq idi. Tarixdə onların obrazı
əl-ələ tutub Allaha doğru gedən müqəddəslər
kimi qalacaq...
Mərhum Azadə xanımın dediyi kimi, Şəms
Mövlana üçün Tanrı məzhəri idi. Sufilərə görə
isə belə bir varlıq yox ola bilməzdi.
Ona görə də Mövlanə heç vaxt
Şəmsi unutmamışdı. Cəlaləddin Rumi
özündən əvvəlki böyük sufiləri – Sənan
və Əttarı, Mütənnəbini, böyük Mənsur Həllağı,
Bəyazid Bistamini, imam Qəzalini, Dəməşqdə dərs
deyən İbn əl-Ərəbini yaxşı mənimsəmişdi.
C.Rumi və
ümumiyyətlə sufilər elə sənətkarlardır
ki, onların həyatı, mühiti və taleyini, sufizmin
mövcud tarixi-fəlsəfi və ədəbi kontekstini nəzərə
almadan onların ayrı-ayrı müddəalarını
düzgün təhlil və şərh etmək olmaz. Mövlana haqqında bütün həqiqətləri
demək üçün on illərlə işləmək,
onlarla traktat yazmaq lazımdır. Böyük
yazıçı və namuslu ziyalı A.Məsudun Mövlanadan seçib incələdiyi
və “Xəzər” jurnalında dərc etdirdiyi (2004, ¹4,
s.25-30) bəzi fikirləri hüzurunuza çatdıraq.
– Bu
dünyanın ali məqsədi –
insandır, insanın ali məqsədi – an... Bədənin məqsədi
– ruh
qazanmaqdı, ruhun məqsədi – hissləri idarə etmək.
Hissləri idarə etməyin məqsədi – qəlbin
kamilliyi, qəlbin məqsədi isə – sevgidir.
– Ey sufi! Şərabsız məst olan,
çörəksiz toxtayan, havalanıb çörəyini,
yuxusunu unudan dilənçi əbası geymiş padşah!
... Xarabalıqda xəzinə, havadan, torpaqdan olmayan, alovdan, sudan olmayan sahilsiz dəniz... Yüzlərlə
ayın, günəşin sahibi! Müdrikliyi kitablardan olmayan,
həqiqətin yoğurub ərsəyə gətirdiyi kamil
insan!
– Sufiyə
dindar demək olarmı? ... Yox, o daha ali
yüksəkliklərdədir! O etiqadın və kafirliyin
fövqündədi. Onun üçün saleh əməl,
yaxud günah deyilən şey yoxdur. O gizlidədi,
axtarmayın onu.
– Günəşin
mövcudluğuna sübut – Günəşin
özüdür. Sübut istəyirsənsə ondan üz çevirmə.
–
Zamanın dövriyyəsindən çıxmaq
lazımdı, sevgi dövriyyəsinə düşmək gərəkdi.
–
Dünyanı işıqlandıran Günəş ona
yaxınlaşarsa dünya məhv olar.
–
Dünyaya nəşə dolu gözlərlə baxma:
ilanın kürəyini gözəl naxışlar bəzər,
zəhəri isə öldürər.
– Mən
təsdiq edirəm ki, insan qanmazlığının
bütün növlərindən ən pisi, ən yaramazı
və ən zərərlisi bu dünyadan sonra ayrı bir həyatın
olmadığına inanmaqdır. Əslinə baxsan,
bütün müdrik filosofların və müdrik
yazıçıların əsərlərini vərəqləyəndə
görürük ki, bunların hamısı eyni bir şeyi
deyir: bizlərdə əbədi olan nə isə var.
– Bədəni
yüksəldib nəcibləşdirən qəlbdir. Bədən – ruhun dəryasında bircə
damladır.
– Hər
bir düşmənin sənə dərmandır. O sənə
fayda gətirər: qəlbinə dinclik verir. O səbəbdən
ki, ondan qaçıb təklənirsən və Allahın mərhəmətinə
ümid kəsilirsən.
–
Kainatın yaranmasına altı gün sərf edilibsə,
insanın yaranmasına 40 il sərf edilib və
s.
Bu
münvalla Mövlana Cəlaləddin Ruminin yüzlərlə
sufi kəlamını misal gətirmək
olar... lakin sufilər (vəhdəti-vücud!) demişkən dənizin
suyunun şor olduğunu anlamaq, hiss etmək üçün
bütövlükdə dənizi içməyə ehtiyac
yoxdur, bir qurtum da kifayət edər. Beləliklə
də yolumuz Mövlanadən (Cəlaləddin Rumidən!)
Mövlanayə (Məhəmməd Füzuliyə!)
doğru yön alır. Amma biz bu yolu Yunis Əmrə
işığında getməliyik, Şeyx və şair
Şah İsmayıla salam verməliyik, Nəsimi
poeziyasının fəlsəfi şərbətini (bəzən
də ağısını!) dadmalıyıq, hürufizmin
müəmmalı dolanbaclarında Fəzlullahın ətəyindən
tutub irəliləməliyik. Nəvai dəryasında
paklanıb Azərbaycan ədəbiyyatında sufizmin (və
bir çox “izm”lərin!) ucsuz-bucaqsız okeanına baş
vurmalı, dünya lirik şeirinin kahkəşanına –
sonuncu Mövlanə Füzuli poeziyasına, bədii-fəlsəfi
şeirin tanrısının müqəddəs ətəklərinə
baş qoymalıyıq.
Türk poeziyasında sufizmin parlaq təmsilçisi Yunus
Əmrə (1240-1320) olmuşdur. Əhməd Yəsəvi
eşqin peyğəmbəri idi. Dahi
Füzuli onun tanrısı səviyyəsinə yüksəldi.
Beləliklə də XII əsrdə türk bədii-fəlsəfi
təfəkküründə yəsəviləşən
eşq – XVI əsrdə füzuliləşdi.
Bütün füzulişünaslar şairin heç bir sufi təriqətinə mənsub
olmadığını və bununla da Füzulinin sufi
olmadığını iddia edərkən məhz
başlıca həqiqəti görə bilməmişlər:
Füzuli eşqinin ilahi qüdrətini! Füzuli
SÖZ-ünün xəmiri bu eşqdən yoğurulmuşdu.
Onun disturu belə idi:
Ver
sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl
Edə hər
saət səni ol uyğudan
bidar
söz.
Yəsəvidən Füzuliyədək bu sözün
nazını çəkən, onu ölünü diriltmək
gücündə görən, yaradan şairlərdən biri
Yunus Əmrə idi. Y.Əmrə özündən sonra bütün türk
sufi aşıq poeziyasına təsir etdi,
nəinki təsir etdi, bu poeziyanı yaratdı. O, bizim
aşıq poeziyasında ən azı Molla Qasıma, Şah Xətaiyə,
Qurbanəliyə güclü təsir göstərmişdir. Türkiyə alimi A.Kölpnarlının “Yunus
Əmrə və təsəvvüf” (1961), Azərbaycan alimi
K.V.Nərimanoğlunun “Türk dilinin bəstəçisi, rəssamı
və memarı” (1994) kitabları Y.Əmrə haqqında dəyərli
örnəklərdir. Bununla belə biz
S.Mümtazın, A.Şaiqin və T.Namazovun
araşdırmalarını unutmuruq. Y.Əmrədən
öncə Ə.Yəsəvi və Mövlanə Cəlaləddin
Rumi var idi. Yunisin gücü, qüdrəti
təkcə ilahinin verdiyi istedada deyil, həm də bu
istedadın qədrini bilmək, onu yönəltmək
istedadında idi. Yunisin yaşayıb
yaratdığı XIII əsrdə artıq ümummüsəlman
mədəniyyəti konteksti dağılmış, xalq
poeziyası, ana dilli şeir uklonuna, aşıq poeziyasına
keçid başlamışdı. Y.Əmrə klassik
Şərq (türk) sufi poeziya ənənələri ilə,
ana dilli
şeiri, xüsusilə türk–azəri aşıq şeiri
sintez edə bildi. Məhz Y.Əmrədən
sonra poeziya sufizm haqqında sadə dildə böyük həqiqətlər
söyləməyə başladı. Yunus
poeziyada mürəkkəbliyin sadə, aydın
poetikasını yaratdı.
Yunus
Əmrənin sufi fəlsəfəsi Şərqdə məşhur dörd
ünsürə əsaslanırdı: “Risalətün-Hüshiyyə”də
oxuyuruq:
Padişahul
hikməti gör neylədi,
Odu su, torpağı yelə söylədi.
Torpaq ilə
suyu bünyad eylədi,
Ana Adəm deməki ad eylədi.
Yel gəlib
ardınca dəbitdi anı
Andan oldu
cismi-Adəm, bil bunu
Od dəxi
gəldi bu qızdırdı anı
Çünki qızdı cismə ulaşdı canı
Surətə can girməgə fərman olur
Padşah əmri ona dərman olur.
(Yunus Əmrə. Əsərləri. Bakı, 2004, s.255)
Bunun sufi yozumu belədir ki, “həm can, həm də ünsürlərdən hər biri öz əslinə dönəcəkdir” (Qəzzali). Əmrəyə görə insanın fiziki bədəni bu dörd ünsürdən yaranıb, yenə də nəhayətdə bu dörd ünsürə qayıdacaq. İnsanın bədəni torpaqdan, nəfəsi havadan, qanı sudan, enerjisi oddan qidalanıb. Əslində insanın varlığı bu dörd ünsürdən ibarətdir. İnsan öləndə qan suya çevrilir, bədən torpağa, məzarda ikən enerji od şəklində dışarı çıxır, ruhu (hava) Tanrıya qovuşur.
Dahi Füzulinin “Rindü-Zahid” əsərində, dünyada irfandan böyük heç nə tanımayan Zahid (ata) oğlu Rində deyir: “Daha yaxşı olar ki, sənət kəsb etməkdən qabaq elmə rəğbət edəsən. Elm öyrənmək vadisinə gələsən ki, elm ruhani ləzzətlərin zəncirini hərəkətə gətirəndir və Allahı tanımaq sirrlərinə vasitədir”. Şeir: “Elm bir dəryadır ki, ondan Həqqi tapmaq gövhəri hasil olur” Hind ona belə cavab verir: “İrfan istedadı xəttdən (elmdən!) asılı deyildir. Peyğəmbərin savadsızlığı, təhsilsizliyi buna şahiddir:
Rübai
Münəccimlik, nəhv, sərf, fiqh,
fəlsəfə elmləri
Əqli yüksəltmək və danışığı
ziynətləndirmək üçündür
Həqiqət əhlinin bunlara
ehtiyacı yoxdur
Çünki Allaha yaxınlıq məqamında əql heyran, nitqdə laldır.
(V c. s. 18).
Burada bir
haşiyə:
Bir gün birisi məsciddə namaz
qılırmış. Bir sufi gəlib namazın
önündən keçir. Namaz əhli hirslə
səsini ucaldır. Sufi bir də qayıdıb keçəndə
kişi dözə bilmir, günah sənin
deyə namazı pozur və qəzəblə dillənir: Ay
kişi niyə mənimlə Allahımın arasına girirsən?
Sufi tez cavab verir: Əgər səninlə Allah arasında bir adam keçən qədər məsafə
varsa sənin namaz qılmağının heç bir əhəmiyyəti
yoxdur.
Allah insanın qəlbində olmalıdır. Mən bu
fikirdəyəm ki, Allah sevən ürəklərdə gecələyir.
Vaxtı yetmişkən bir fikri də ərz edim: bir var
müdrik elmlər, insanlar kitabları oxuyub filosof olur. Bu yer adamının ağlının imkanları
çevrəsində olan elmlərdir. Bir də
var mistik – səmavi, ilahi elmlər. Müdrikin
yüz kitab oxuyub gəldiyi nəticəni, mistik insanın
(hadisənin, yer üzünün) üzünə bir
baxışla hasil edir. Əslində dahi Füzuli Rindin
dili ilə dediyi həqiqətləri böyük türk Yunus
Əmrə 700 il öncə belə
söyləyib:
Elm ilə,
hikmət ilə kimsə girməz bu sirrə
Bu bir əcayib sirdir, elmə, kitabə sığmaz.
Biz də qoca sufi Yunusu elmə, kitabə sığışdıra bilmədik...
Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ
filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2012.- 15 dekabr.- S.28-29