Xatirə xətrinə...
“Yaxın qələm
dostu haqqında vəfatından sonra söz demək dostu üçün çox ağır olur. Özü də
əsərlərilə yaşayan,
həmişə sənin
gözlərinin qarşısında
durub sənə baxan, gülümsəyən
bir şair haqqında...”
Belə-belə cümlələri (azacıq
fərqli biçimlərdə)
nə vaxtsa yaxından-uzaqdan tanımış,
dostluq-yoldaşlıq eləmiş
olduğun kimsələr
haqqında, hərdən-hərdən
dilə, arada-bərədə
yazıya gətirmək
... Uzun ömür yaşamağa fürsəti
olan qələm adamının çiyinlərinə
düşən, kürəyindən
asılan bir vəzifə də budur.
Yaşamaq – həm də ömür deyilənin bir ucundan o biri
ucuna, dünya adlı mənzilin bu başından o başına yaddaş yükü, xatirələr
barxanası daşımaqdır.
“Müşfiqin yaxın
dostlarından biri də mən idim. Sağlığında bu dostluğun 12 il, indi
isə 40 ildən artıq bir tarixi vardır. Tanış olduğumuz zaman Müşfiqin 18 yaşı
olardı. Bizim gənclik
illərimiz çox qaynar bir dövrdə
keçdi. Qızıl Qələmlər
İttifaqı sıralarına
Müşfiq Sabir Kitabxanası yanındakı
ədəbi dərnəkdən
gəldi. Bu gəlişə hamımız
sevindik. Cərgəmizdə gözəl bir istedad idi. O, ilk addımlarından öz şeirləriylə gənclərin
məhəbbətini qazana
bilmişdi...”
Ömür uzun olduqca yük də artır, adam
dünyada çox ləngidikcə yaddaşı,
xatirələri də
ağırlaşır.
Yaddaş baxım istəyir, xatirələr diqqət-qayğı, səliqə-sahman tələb edir axı, çətindir onlarla başa çıxmaq. Orda, o xatirələrin içərisində özün də olmalısan, özgələr də, dost da, düşmən də... Ancaq hamı özü kimi olmalı, əslinə uyğun xatırlanmalıdır. Özün də elə özün kimi çıxıb görünməlisən o yaddaş mənzilinin qapı-pəncərəsindən. Ən çətini də budur. Nədən ki, bəzən baxırsan, hamı var, amma hərə bir ögey cilvədə, yad görkəmdədir. Elə özün də onlar kimi. Ya da hər kəs özüdür, bircə sən özgəsən – heç vaxt olmadığın qədər özgə...
“Müşfiq doğrudan da gözəl insan, gözəl dost, gözəl şairdi. Hərəkətləri, insanlarla rəftarı şairanə idi desək, yanılmarıq. Müşfiqin ürəyindəki dilindəydi, dilinə yalan söz gəlməzdi. Yalan danışanlarla da dostluq etməzdi. Bir haqsızlıq gördümü, tez coşub özündən çıxardı. Dostunun, yoldaşının eybini, nöqsanını üzünə deyərdi. Şair dostlarının sevincinə sevinər, dərdinə ürəkdən şərik olardı.
Özü bir səhv etdikdə dərhal “səhv etmişəm” deməzdi. O bunu ancaq öz səhvini dərindən dərk etdikdən sonra etiraf edib üzr istərdi...
Yadımdadır, gənclik illərimizdə mən Müşfiqi tənqid etmişəm, Müşfiq də məni. Hətta bu, öz əksini o illərin mətbuat səhifələrində də tapmışdır. Bununla belə, Müşfiqlə bir süfrədə duz-çörək kəsməkdən heç vaxt uzaq olmamışıq...
Mikayıl Müşfiq kiçik yaşlarından yetim qalmışdı. Hamımız çalışırdıq ki, o bunu hiss etməsin. Bizim analarımız ona analıq edirdilər. Onu öz övladları qədər sevirdilər. Müşfiq isə bizim analarımızın dilini bizdən yaxşı bilirdi”.
Kompüterlərin yaddaşı üçün az qala hər gün növbənöv viruslar tapılıb-yayılır. İnsan insan olandan bəri isə, onun hafizəsi, xatirələri üçün bircə öldürücü virus bilinir: Yalan! Bir başqa adı – Qeyri-səmimilik; bir ayrı tanınma nişanı – Saxtalıq! Zərrə qədəri yaddaşa yol tapdısa, vəssalam, içəridən söküb-yeyir, didib-dağıdır, axırına çıxır xatirələrin. Yaddaşın içini, xatirələrin yerini boş da qoymur: qurama yaddaş yaradır, psevdoxatirələr törədib çoxaldır orda. Amma bu, daha Yaddaş deyil: Yadlaşıb, Daşlaşıb artıq.
“Qaynar gəncliyimizin romantik çağları xoş, şirin arzularla keçdi. Keçdiyimiz şərəfli yollarda birimiz az, birimiz çox, hər birimiz büdrəmişik. Lakin yenə qalxıb əzmlə yolumuza davam etmişik. Gənclik illərimizdə biz Kommunist partiyamızın, komsomolumuzun qayğısını, köməyini həmişə duyurduq...
O illərdə vaxtımız restoranlarda sağlıqlar deməklə yox, ədəbi yığıncaqlarda və evlərdə poeziyamızın inkişafı haqqında düşünməklə, qızğın ədəbi mübahisələrlə keçmişdir.
Onu da deyim ki, bizim müəllimlərimizə böyük, dərin hörmətimiz vardı. Özümüzdən yaşlı yazıçı və şairlərə hörmətimiz sonsuzdu. Onların söhbətlərindən həmişə zövq alardıq. Onlar üçün həmişə ayağa qalxardıq...”
Saxlayıb-gizlətməyi sevdiyi kimi, özü gizlənməyi, daldalanmağı da xoşlayır yaddaş. İstəyir ki, vaxtaşırı künc-bucağını eşib-tökənlər, xatirə sorağıyla ora-burasını qurtdalayanlar olsun. Ordan nələrsə tapdıqca özlərini də tapsınlar adamlar; xatirələrin ucu-qulağı gözə dəydikcə hərdən özləri kimi görünsünlər o künc-bucaqdan.
“1933-cü ilin yayı idi. Mil düzündəki qədim “Örənqala” şəhərinin qalıqlarını axtarmaq üçün oraya akademiya tərəfindən alimlər getməli idi. Bu dəstəyə Leninqraddan gəlmiş akademik Meşşaninov rəhbərlik edirdi. Dəstədə alimlərdən Poxomov, Əzizbəyov və qeyriləri vardı.
Mən və Rəsul Rza bu dəstəyə qoşulduq...
Yoxa çıxmış şəhərin yeri vəhşi bitkilərdən, kol-kosdan ibarətdi. Şəhərin ərazisini qədim təsərrüfat alətlərinin, əşyasının, pulların, bəzəklərin qalıqları üçün gəzirdik.
Biz cavan idik. Alimlər bizdən yaşlı adamlar idi. Bizim gözlərimiz iti idi. Mən kol-koslar arasından qadın bilərziklərinin, sırğalarının qırıqlarını, paslanmış pulları tapıb cibimə qoyurdum. Bundan alimlərin xəbəri olmurdu...
Onlar müayinəni qurtarandan sonra mən öz tapdıqlarımı bir-bir onlara göstərirdim.
Alimlərin qanı qaralırdı, gözləri dörd olurdu. Mənim bu növbəti zarafatımı ciddi bilib, məzəmmətə başlayırdılar:
– Belə də iş olar... Bu, tarixdir, elmdir.
Bunları gizlətmək
cinayətdir, cinayət!
Bundan sonra gözünə nə görünsə, nə tapsan, mütləq bizə təhvil verərsən.
Əlbəttə, zarafatımı başa
düşəndən sonra
özləri də gülüşürdülər...”
Uzun ömür
sonda yaddaşsızlıq
gətirdiyi kimi, bəlkə yaddaşsızlıq
da ömrü uzada bilir. Yaddaşın məzmununun, xatirələrin
çeşidinin ömrün
uzun-qısalığında rol oynaması da bir növ
ehtimaldır. Bunlar arasında
hansısa sirli əlaqə, mübhəm
bağlılıq, hər
halda, yox deyil. Yükü yüngül olanın yolda müşkülü
az olar.
O da ola
yaddaş yükü...
“Örənqala” sahəsində
ehtiyatsız gəzib-dolaşmaq
olmazdı. Dəstəmizdə olan Əzizbəyov
çox maraqlı adamdı. Öz işini çox
yaxşı bilirdi.
Gözünə harda bir daş göründümü,
qədim yazını
dərhal oxumağa başlar və uzun izahata girişərdi.
O, danışdıqca gözləri
işıqlanar, ağzı
köpüklənərdi. Sözünü isə, nəhayət, Füzuli, Sədi və ya Seyid
Əzimin qəzəlləri
ilə tamamlardı.
Bir gün Əzizbəyovun dalbadal dediyi qəzəllər az qalmışdı başımıza əngəl
açsın. “Örənqala”da gəzdiyimiz
zaman şəxsən
mənə o qədər
maraqlı söhbət
elədi, o qədər
gözəl qəzəllər
oxudu ki, fikrim çox uzaqlara getdi. Az qaldı
ki, bir kolun
dibində qıvrılmış
gürzəni tapdayım.
İlanı görən kimi
bağırdım. Köhnə
ovçu olan Əzizbəyov tüfəngi
çiynindən aşırıb
cəld ilanın başından vurdu...”
Yaddaş
yükündən can qurtarmaq
bəzən çox asan olur. İnsan iradəsinin
səlahiyyət dairəsini
aşır, ağlın
idarəsindən çıxır,
kənarlaşır yaddaş.
Ömrün onsuz da uzun olan
yolu heç “yetdim, bitdim” demir, yaddaşa qida daşıyan yolları da düyünləyib özünə
calayır, huş-baş
itib-getdikcə, xatirələrin ağırlığı
da çiyinlərdən
qalxır. Xatırlamağın, yada salmağın
özü də unudulur, yaddan, yaddaşdan çıxır.
Bir də var, yaddaş yükünü yarıyolda
atıb getmək, xatirələri aldadıb
başdan eləmək. Yaddaşın ağrısı, xatirələrin
ağırlığı dözülməz
olanda onlarla “üzülüşmək lazım
gəlir”. Başdangetdi danışıb-bölüşürsən,
necəgəldi yazıb-paylaşırsan,
atırsan üstündən
xatirələri, yükün
yüngülləyir, tez
də çevrilib gedirsən. Özünü
uzun ömrə “hesablamısan” axı...
“Mil düzündən Bakıya
alimlər öz saxsı qablarıyla, pas atmış pullarıyla, mən isə bir əsərin mövzusu ilə qayıtdım...
“Yaxşı yoldaş” poemasını on günün
müddətində, demək
olar ki, biroturuma yazdım... Poemamı ilk
dəfə mərhum şairimiz Mikayıl Müşfiqə oxudum.
Müşfiq əruz vəznini
çox gözəl bilən şairdi. Mən oxuduqca hərdənbir ona baxırdım. Müşfiqin gözlərində bir uşaq sevinci
görürdüm. Müşfiqdə qısqanclıq, həsəd
yoxdu. Əsəri
oxuyub qurtaran kimi, Müşfiq məni qucaqlayıb qalın qara dodaqlarıyla bərk-bərk
dodaqlarımdan öpdü...”
Müşfiqin isə Süleyman Rüstəm haqqında xatirə yazmağa, ümumiyyətlə, neçə-neçə
onillikdən sonra qayıdıb keçmişə
boylanmağa macalı
olmadı. Çünki ömür yolu
heç düz-əməlli
3 onillik də davam eləmədi. Amma bir vaxt
tərənnüm, çağırış
ruhlu şeirlərindən
birinin yığcam sonluğunu “Yaxşı yoldaş”ın – bu dünyada 9-cu onilliyini xırdalayana qədər duruş gətirəcək
– müəllifinə xitabən
yazmışdı Müşfiq:
Dinlə,
qəlbimdə, Süleyman
Rüstəm,
Sənə dair kiçicik
bir nəğməm,
Kiçicik – dağ kimi bir dalğam var,
Bir dənizdir ki o dalğam, çağlar...
Haydı,
Rüstəm, çıxalım
gəl yarışa,
Çıxalım mövzu üçün
axtarışa!
Aləmə vəlvələ salmaq
lazım,
Quruluş şairi olmaq lazım.
Çapar atlar kimi çapmaqda həyat,
Bizi keçməkdə bu dövran, heyhat!
Yataraq uyquya dalsan bir
də,
Bizi varlıq
qoyacaqdır geridə.
“Yarışa çıxmağ”ına,
çıxacaqdılar, ancaq
“axtarış”a çıxmağa
ehtiyac qalmayacaqdı,
“axtarış” özü
gələcəkdi: Müşfiqin
həm qapısını
kəsəcəkdi, həm
də amanını, ömrünü. “Aləmə vəlvələ
salmaqda” günahlandıracaqdılar
onu. Rüstəm
isə doğrudan-doğruya
“quruluş şairi” olacaqdı: “çapar atlarla çapdıqca çapacaq”, “gələcək
günlərin əlindən
sevinc qapacaqdı”... Ortalıq səngiyib, toz-duman seyrələndə,
çox adamın, çox söz-söhbətin
arasında, hərdənbir
o da Müşfiq haqqında xatirələr
danışacaq, şeir
adına tək bircə misraya da yer
vermədən, xatirə
yazacaqdı: Şairliyi
qədər yaddaşıyla
da məşhur olan Müşfiq haqqında! Yaddaşı ən çox şeirə yatan, hafizəsi ən çox şeiri çəkən, xatirində
şeirdən savayı
nəyəsə yer saxlamayan, hər şeyi, hər kəsi şeir kimi xatırlayan Müşfiq haqqında!..
Ötən günlərimi vərəqləyərkən,
Sevdalı dillərin yadıma düşdü.
Xəyalın qarşımda canlandı
birdən,
Göyərçin əllərin yadıma düşdü...
O da bir gün
idi, ay üzü dönmüş,
Sandım, içində bir qaplan döyünmüş.
Bir anda köpürmüş,
bir anda sönmüş
Xırçın əməllərin yadıma düşdü...
Seyfəddin HÜSEYNLİ
525-ci qəzet.-
2012.- 22 dekabr.- S.17.