Zirvələr ünvanlı fəlsəfə yolçuluğu

GÖRKƏMLİ FİLOSOF İZZƏT RÜSTƏMOVUN 80 İLLİYİNƏ

Dünya fəlsəfəsinin başlanğıcı hesab edilən Doğu fəlsəfəsinin (və istərsə də Batı fəlsəfəsinin) yaradıcı dühaları həmişə öz mülahizə və fikirlərini təbiətə istinadən izah etmiş və onun fonunda toplumun tarixi, iqtisadi və ictimai-siyasi istiqamətlərini ümumiləşdirməyə çalışmışlar. Bu da təsadüfi deyil. Biz bir ömür çərçivəsində bunları yaşaya-yaşaya həmişə iç edə bilməyə çalışmışıq. Əlbəttə ,hər kəs öz çiyninə düşən (çiynini verdiyi) yük qədər, ağırlıq qədər...

Fikirləşəndə, belə qənaətə gəlmək olar ki, təbiət öz füsunkar gözəlliyi ilə bizi zaman-zaman məftun edə bilmişdir. Onun durnagözlü bulaqlarının, zümzüməli çaylarının notsuz, bəstəsiz şərqiləri ömrümüzə, günümüzə elə daxil oub ki, bu sehrin , bu tilsimin içində gücümüz ancaq şüurumuzu, ağlımızı itiləməyə çatmışdır. Ürəyimizə təpər olan çeşmənin pıçıltısından, nədənsə axar çayların səsi, qıjıltısı, şərqiləri daha cəlbedici olmuşdur. Ancaq məsələ bundadır ki, bu səsləri, bu şərqiləri yaradan onun alt qatında ütülüb bülövləşən və hələ də fərqinə varmadığımız daş parçaları, qaya parçalarıdır (hərəkətlə hərəkətsizliyin toqquşması, çulğalaşması!). Həmişə, zaman-zaman, səsi qulaqlarımızda əks-səda verən Qobustan qayaları, Qobustan daşları kimi...

Bu baxımdan axar çaylar, fərqinə vara bilmədiyimiz, giley-güzarımızın, şikayətmizin, ağrılarmızın mənbəyi və mənsəbi olan Zamandır! Ancaq onun alt qatını təşkil edən bizlər, cansız çay daşlarından fərqli olaraq insanıq. Və biz, bu, bəxş edilmiş tale çevrəsində Zamanın içində nəfəsimizlə, ruhumuzla doğula bilirik, yaşaya bilirik...

Bu zaman nəhrinin bir dan üzündə Gədəbəyin Keçəldağ yaylağında İzzət müəllimin anası Tavat ana üzünü Günəş tərəfətutaraq bir “salavat” çevirmişdi. Onun səhərin bu sübh çağına ünvanlandığı duaları mənim ana babamın adına yurd yeri kimi qalmış Tanrıverdi boynundan dolaylanıb üzü Göycə gölünə, İrəvan çuxurana qədər, elə həmin sübhün havasına, mehinə qatılmış, mehinə tutulmuşdu.

Onda qapalı sərhədlər çevrəsində mövcud və hakim ideologiyanın “düşməni” hesab edilən bir çox filosofların, şairlərin, yazıçıların (bir sözlə, ziyalılarımızın) daşını daş üstə çevirən Zaman, onların bəxtini, taleylni sürgünlərə, katorqalara, güllələrə bağlamışdı. Hüseyn Cavidlə, Əhməd Cavadla, Mikayıl Müşfiqlə, Heydər Hüseynovla və bir çox ziyalılarımızla davam edən qanlı-qadalı “37” içimizdə sıralana-sıralana, bu Zamanın dalğalarında yeni-yeni dünyaya gəlmiş filosoflarımıza, bir sözlə, bütün yazarlarmızın qələminə örnək ola biləcək, sipər ola biləcək və iç dünyalarında gizli bir milli, fəlsəfi və ictimai şüurun formalaşmasına xidmət edəcəkdi...

Bax, onda – zamanın bu keçməkeşli günlərində İzzət müəllimin Gədəbəydə öz ulu babasının adını daşıyan Düz-Rəsullu kəndindəki yeddi illik kənd məktəbinə atdığı addımlar, həm də düşüncədən-düşüncəyə, fikirdən-fikrə atılan addımlar olacaqdı. Bu fikirlər, Düz-Rəsullu ilə Çay-Rəsullu kəndi arasında, hələ onda araba yolunu xatırladan yeddi-səkkiz kilometrlik daşlı, çınqıllı, dörd fəslin dörd dördlük yaşandığı bir yolda öz axarı ilə təcalla edəcəkdi, sanki. Bu izləri gerçəkləşdirən Çay-Rəsullu kənd orta məktəbində aldığı təhsil, bu təhsildə yer almış klassik şair və yazıçılarmızın əsərlərindəki milli və bədii dəyər onun iç dünyasına qaynaq olmuşdu, adətə...

O, bu yolların şaxtalı, boranlı günlərində klassik şairimiz Məhəmməd Füzulinin “Salam verdim, rüşvət deyil deyə almadılar” nisgilini, Molla Pənah Vaqifin “...hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim” etirafını, Mirzə Fətəlinin qaranlıq dünyanın içindən üstümüzə dolaylanmış “Aldanmış kəvakib”ini, Mirzə Cəlilin bizləri öldürüb, dirildən “Ölülər”ini... fikir dünyasında daşıya-daşıya, “qərar”ını, nöqtəsini, nidasını ömrünün darülfünun illərinə saxlayacaqdı...

O, bu yolların yaz və payız fəslində Mirzə Şəfi Vazehin, Mixail Lermontovun, Bestujev-Marlinskinin, Karamzinin romantizmlə dolu şeirlərini təbiətlə, sevgiylə həmahəng bir duyğu çevrəsində, “Port-Port“ bulağının üstündən güneyə istiqamətlənmiş Günəşin qürub üfüqləri altında bir yaz havası, bir payız havası altında ovxarlana-ovxarlana yaşayacaqdı... Bu yaz və payız rənglərinin içində bir fəlsəfi dünyanın romantik cizgilərini cızacaq, xəyala dönmüş baxışlarında və bir də “Töləki” ağacının qızılı rəngə çalan yarpaqlarından əsən səhər mehini içindən, keçirəcəkdi...

Bax, onda, onun Darülfünun illərindəki təhsilindən sonra dissertasiya işinin əsası olan və özü qeyd etdiyi kimi, “Görkəmli jurnalist, pedaqoq, maarifçi-demokrat”, təkcə Azərbaycan xalqının deyil, həm də bütün Türk Dünyasının iftixarı sayılan, “Əkinçi” qəzetiylə milli mətbuatımızın təməlini qoyan Həsən bəy Zərdabinin fəlsəfi baxışları çözələnib, saf-çürük edilib işıqlandıracaq içimizi, çölümüzü... Azərbaycanın görkəmli filosofu İzzət Rüstəmov bax onda daxilində zaman-zaman cücərtdiyi bir poetik (fəlsəfi) fikri epiqraf edib, bu monoqrafiyanın üstünə yazacaqdı: “Bunlar sənin oğullarındır, Azərbaycan”..!

Görkəmli filosofumuz bu monoqrafiyada böyük şəxsiyyət və böyük maarifçi Həsən Bəy Zərdabinin təkcə ictimai-siyasi, fəlsəfi baxışlarının dəyərləndirilməsi ilə qalmayacaq, həm də onun qaranlıq və boğucu dünyadan bu günümüzə ərmağan olmuş milli potensialının təkanverici imkanlarının formalaşmasını da öz oxucularına layiqincə çatdıracaqdı.

Mənəvi dəyərlərmizə layiqli töhvə olan bu möhtəşəm monoqrafiya, hörmətli filosofumuz İzzət Rüstəmovun qarşıda müraciət etdiyi elmi problemlərin həlli üçün açar rolunu oynayacaqdı. Bütün bunlar “Mirzə Fətəli Axundov”, “Abbasqulu ağa Bakıxanov” və “XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanda təbii-elmi və fəlsəfi fikrin vəhdəti” əsərlərində daha mükəmməl və obrazlı şəkildə öz layiqli yerini alacaq, yeni yazılan əsərlərin mənbəyinə çevriləcəkdi.

O, M.F.Axundov yaradıcılığında, təkcə ağrılarmıza, dərdlərimizə yük olmuş qaranlıqların açılmasını deyil, həm də onun ana dilimizin, milli əlifbamızın formalaşmasında, dövrünün, eləcə də bu günümüzün ictimai-siyasi həyatında tutduğu mövqeyinin fəlsəfi təhlilini sıralaya bilmişdi. Eyni zamanda, İzzət müəllim bir filosof kimi, Azərbaycan dramaturgiyasının banisi M.F.Axundovun, alman Bondeyştet tərəfindən oğurlanan (və Avropada çap edilmiş) şeirlərin müəllifi, o dövrün görkəmli romantik şairi Mirzə Şəfi Vazeh irsinin layiqli tədqiqatçısı kimi formalaşdığını sərgiləmişdir.

Xristian dünyasında bir general kimi xidmətlərindən peşmançılıq hissi keçirən və buna görə də Həcc yolunda, Həccə çatmamış haqqa qovuşan görkəmli şəxsiyyət, “Gülustani irəm” əsərinin müəllifi, ictimai-siyasi xadim Abbasqulu ağa Bakıxanovun ədəbi-bədii yaradıcılığı, fəlsəfi baxışları onun fəlsəfi-etik əsərlərində əsas yerlərdən birini tutur.

“XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda təbii-elmi və fəlsəfi fikrin vəhdəti” əsəri hörmətli filosofumuzun doktorluq müdafiə əsəri kimi onun bədii və fəlsəfi təfəkkürünün tam formalaşmasında önəmli rol oynamış və onun şah əsəri olaraq, keçən yüzilin əvvəllərinin olduqca qarmaqarışıq dövründə cərəyan edən və gələcəymizin çiçəklənməsinə ünvanlanmış tarixi, ictimai və siyasi baxışlarının zümrüd qaşına çəkən ziyasını, işığını bizlərə ərmağan edə bilmişdi.

Ümumən, klassik Doğu və Batı filosoflarından, eyni zamanda Azərbaycanın klassik filosofları Bəhmənyardan, Eynəlqüzatdan, Yəhya Sührəvərdidən, Siracəddin Urməvidən üzü bəri, dövrümüzün Heydər Hüseynov, Ziyəddin Göyüşov, Firudin Köçərli, Cəmil Əhmədli, Tofiq Rəsulov, Camal Mustafayev, Həmid İmanov kimi görkəmli filosofları ilə yanaşı, yaradıcılığı və fəlsəfi baxışları tədqiqat obyektinə çevrilmiş görkəmli filosof İzzət Rüstəmov, təkcə yuxarıdakılarla yetinməmiş, pedoqoji fəaliyyətində də ziyalılığın və fəlsəfi fikrin formalaşmasında önəmli yerlərdən birini tutur.

O, ictimai və dövlət xadimi olaraq, uzun illər özünə təcrübə etdiyi fəlsəfə elminin bu və ya digər sahələrinin sonucu olaraq, Azərbaycan Baş nazirinin müavini kimi də bacarıq və yetənəyini, bədxah qonşumuz Ermənistanın işğalçılıq müharibəsi nəticəsində yerindən, yurdundan olmuş qaçqın-köçkünlərimizin narahat dünyasının aradan qaldırılmasına sərf etmiş, bununla az da olsa rahatlıq tapa bilmişdi.

Bu yazıda hörmətli filosofumuzun kövrək hisslərinə toxunmaq istəməzdim, ancaq məcburam qeyd edim ki, bu elan olunmamış müharibədə, Vətən uğrunda (Haqq işi uğrunda!) qəhrəmancasına həlak olmuş Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Məzahir Rüstəmovun atası olaraq bu illər ərzində nələri yaşamamışdı o...

Qeyd edim ki, İzzət Rüstəmov təkcə bir filosof kimi deyil, həm də təbiəti, keçmişin gələnəksəl dəyərlərini, insani keyfiyyətləri özündə əks etdirən və isti münasibətlərə bağlı bir ziyalı, hər şeydən öncə isə alicənab bir insan kimi tanınmışdır. O, mənə yalnız ana qohumlarımdan olmaqla deyil, ümumən görkəmli və nüfuzlu ziyalılarımızdan biri kimi doğmadır.

İzzət müəllimin böyük qardaşı, ağsaqqalım olmuş mərhum İsmayıl Rüstəmov bir gün bir məclisdə məni töhmətlədi: “Ayə, kitablarını oxumuşam, hamıya şeir yazmısan, İzzət müəllimə də bir şeir yazsaydın nə olardı ki?” Ağsaqqala o vaxt “müsbət cavab” borcum qalmışdı. – Hər şeyin bir məqamı var, deyiblər, – bu günlərdə eşitdim ki, hörmətli filosofumuzun 80 illik yubileyi yaxınlaşır və mərhum İsmayıl müəllimin sözləri yadıma düşdü, fikirləşdim ki, məqam yetişib. Bu da söz deməyin bir bəhanəsi olsa gərək. Yazdığım şeir, görkəmli filosofumuz İzzət Rüstəmovun timsalında mənim Azərbaycan ziyalılığına məhəbbətimin poetik ifadəsi olsun.

İctimai-siyasi, dövlət xdimi, BDU-nun kafedra müdiri, görkəmli filosof İzzət Rüstəmovun 80 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir və can sağlığı arzu edirəm.

Əlbəttə, həm yaxşı insanlar haqqında, həm də mənim ixtisas peşəmdən kənar, fəlsəfi baxış və ümumiləşdirmələri özündə birləşdirən filosoflar haqqında fikirləri, deyimləri və sözləri bir-birinə cilalamaq, ilgələmək olduqca çətindir.

Bütün bunlara baxmayaraq, bilgisayarımın arxasına keçməyim məni ruhlandırdı, ağlımdan, içimdən keçənləri düzüb, pis-yaxşı bilgisayarımın yaddaşına ötürə bildim.

Eyni zamanda hörmətli yubilyarımız İzzət müəllim, Rəmə adlanan örüş yerinin ayağında, Duzdağ deyilən yerdə mövcud olan və “Port-port” adlanan bulağı səliqə-səhmana saldırıb. O, bulaq indi “İzzət bulağı” adlanır. Mən də şeirimə “İzzət bulağı” adını seçdim:

Bu bulağın yaşı, əzəli qədim,

Yol üstü, çox sayda, mərd yola salıb.

Salavat bilib də üzə çəkmişik,

Neçə qəm, kədəri, dərd yola salıb.

Elə aynalanıb neçə diləkdə,

Gülüb, çeşmələnib qarda, küləkdə,

Gəlib dualanıb hür də, mələk də,

Neçə yad baxışı, bəd yola salıb.

Dönüb ziyarətə, pirə dönübdü,

Göydəki ruhlar da, yerə, dönübdü,

Dil açıb irəmə, dərə dinibdi,

Ocaq olub qalıb, yurd olub qalıb.

Qədim kurqan kimi Duzdağa bir bax,

Böyründə, başında yüz dağa bir bax,

Düşmən olmuşlara gözdağı, bir bax,

Duyub, duyğulanıb, sərt olub qalıb.

Çiçək düymə-düymə, gül düymə-düymə,

Şeh küsüb tökülər, əl, dəymə, dəymə,

Ocaqda kömbəsi, kül düymə-düymə,

Dəyirman ununa şərt olub qalıb.

Seçib, seçmələyib doğmanı, yadı,

Qalıb ağızlarda, dodaqda dadı,

İzzət bulağıdı çoxdandı, adı,

Neçə namərdləri, pərt yola salıb.

Bu bulağın yaşı, əzəli qədim,

Yol üstü, çox sayda, mərd yola salıb.

Salavat bilib də üzə çəkmişik,

Neçə qüssə, kədər, dərd yola salıb.

25.01.2012

Fəxri MÜSLÜM

525-ci qəzet.- 2012.- 2 fevral.- S. 6.