Şəbi- hicran

Aristotel yazırdı ki, ədəbiyyat tarixi hadisələri tarixin özündən daha dərin əks etdirir, yəni onun sadəcə təsvirini vermir, eləcə şəklini çəkmir, mahiyyətini göstərir. Görəsən, erməni genosidi haqda qanunun Fransa parlamentində qəbulu yolunda özünü “şəhid” eləyən və tarixbazlıqla məşğul olan Nikola Sarkozi antik yunan dahisi ilə razıdırmı və əgər razıdırsa, Azərbaycan yazıçılarının son iyirmi ildə xalqımızın məruz qaldığı soyqırım və qaçqınlıq əzabları haqda əsərlərini oxusa, nə deyərdi? Amma yox, qoy vartanyosunlu fransız prezidenti, Xaçatur Abovyanın “Ermənistanın yaraları”nı oxumaqla məşğul olsun, görək yazıçı-publisist Hicran Hüseynova nə deyir. Hicran xanımın “Ulduz” dərgisinin 2011-ci il noyabr sayında yayınlanan “Qaçqınçılıq” hekayəsi orijinal və cəsarətli bir sözardı ilə bitir: “İndi tənqidçi istəyirəm ki, bu hekayəni analiz etsin”. Amma Allah xatirinə, elə düşünməyin ki, “Qaçqınçılıq” haqqında yazmağımız Hicran xanımın bu çağırışını cavablandırmaq və papaq altında tənqidçilər olduğunu göstərmək iddiamızdan doğur.

Başlıca nədən Hicran xanımın məsələyə yanaşmasındakı ümumiləşdiricilik keyfiyyəti və sintez qabiliyyətidir. Üstəlik də o, bu işi həcmcə o qədər də böyük olmayan və hekayədən daha çox pritça janrına uyğun gələn bir yazıda yerinə yetirir. Bəs, “Qaçqınçılıq”ın müəllifi nəyi ümumiləşdirir, yaxud sintezləşdirir? Sözügedən sorunu cavablandırmaq son iyirmi ildə qaçqınlıq konusunda yazılmış bir çox nəsr örnəklərinə ən genəl yöndən də olsa, baxış istəyir və odur ki, bu istəyi yerinə yetirmək çabamızı başlıca məsələdən uzaq düşmək (“palaz-palaz” yazılar yazmaq!) yox, əksinə, ona köklü yanaşmaq kimi dəyərləndirsək, daha məntiqi olardı.

Öncə onu vurğulayaq ki, istər milli, istərsə də dünya ədəbiyyatında qaçqınlıq konusu son min ildə iki əsas dönəmdən keçib:

– Birincisi, dini-ezoterik düşüncənin hökmran olduğu Orta çağlar və Yeni Dövrün başlanğıcında məsələyə daha çox metafizik yöndən yanaşılır və ilahi vətəni – cənnəti itirmiş insan bu yad, kirayə dünyada qaçqın sayılırdı. Dantenin “İlahi komediya”sı, Füzulinin qəzəlləri və “Leyli və Məcnun”u, Miltonun “İtirilmiş cənnət”i bu düşüncənin bədii ədəbiyyatdakı ən tipik, ən klassik örnəkləridir. Klassik divan ədəbiyyatında Tanrı və cənnətdən uzaq düşən insanın bu dünyadakı durumu bir ömürlük ayrılıq gecəsi – şəbi-hicran kimi dərk olunur, ən böyük istək yenidən Ora qayıtmaqla şərtlənir, insan cismiylə bu dünyada olsa da, ruhən Orda yaşayırdı:

Edəmən tərk, Füzuli,

səri-kuyin Yarın,

Vətənimdir, Vətənimdir,

Vətənimdir, Vətənim!

Orta Çağ insanının düşüncəsi vertikal idi – aşağıdan yuxarı yönəlmişdi;

– lakin horizontal (geridən irəliyə yönəlik) düşüncəli çağdaş insan üçün Vətən sadəcə vətəndən – torpaqdan başqa bir şey deyil. Çağdaş insan natəvandır – başının üstündə metafizik tavanı yoxdur. Tanrı və metafizik vətən həsrəti- şəbi-hicran konusu XX və XXI əsr insanının düşüncəsinə uzaqbaşı modernist (Kafka), yaxud postmodernist (Nabokov) deformasiya ilə uğraşır. Söhbət çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatından gedəndə ayrı-ayrı örnəkləri (V.Səmədoğlu və R.Rövşənin bəlli bir sonuca varmayan Allah axtarıcılığı, V.B.Odərin bir çox şeirlərindəki müəyyən metafizik parçalar, A.Məsudun modernistik sufizm örnəyi sayıla biləcək “O məni sevir” pyesi və s. ) çıxmaq şərtilə, metafizik vətənə – vadiyi-vəhdətə qayıtmaq arzusu ilə, demək olar ki, uğraşmırıq. XXI əsr insanının imansız təxəyyülü metafizik ənginliklərə baş vuracaq gücdə deyil – o, qanadsızdır. İndi ədəbiyyat özünün daha çox sürünənlər erası dönəmini yaşayır. Olsun, ilanın zəhərini dərman kimi də kullanmaq olar. Bunu məsələyə ən genəl baxış saya bilərsiniz.

Çağdaş Azərbaycan bədii düşüncəsində Cənnəti dünyanın cənnət guşəsi olan Göyçə və Qarabağ əvəz edir: “Cənnətim Qarabağ, zinətim Qarabağ, nəğmələr gülüstanısan, sevgi dastanısan”. Bu dəyişkənliyə uyğun olaraq, qaçqınlıq da yuxarıdan aşağı enmək (“Hübuti-Adəm”- Hüseyn Cavid) yox, sadəcə qərbdən şərqə gəlmək kimi anlaşılır. Qaçqınlıq anlayışına sözün dar – “fiziki” rakursundan baxanda Azərbaycan bədii düşüncəsinin son iyirmi ildə məsələyə yanaşması iki dönəmdən keçib. Daha çox 90-cı illər üçün səciyyəvi olan birinci dönəm yurd-yuvasından olmuş, Göyçə və ya Qarabağ həsrətiylə baş-başa qalmış, “yazıq”, “köməksiz” qaçqınlara mərhəmət duyğusu, bir sözlə, qaçqınpərvərlik pafosuyla şərtlənir və bu da tarixi baxımından məntiqidir – qaçqınların 20 il öncəki durumu məhz belə yanaşma doğura bilərdi. Digər tərəfdən bu dönəmin bədii ədəbiyyatdakı təmsilçiləri daha çox Qarabağ və Qərbi Azərbaycan kökənli yazarlardır ki, qaçqınlıq əzablarını öz həyatları, yaxud yaxınlarının güzəranlarında birbaşa yaşayıb və ya müşahidə ediblər. Xalq şairi Hüseyn Arifin yüksək vətənpərvərlik patetikası və yurd sevgisinə köklənən “Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən” şeiri qaçqınçılıq məsələsinə bu qəbil münasibətin proqram-manifesti kimi meydana çıxdı:

El çəkilər, yaxın keçər, yad itər,

Yurd sökülər,

köz qaralar, od itər,

Nəsil gedər, tarix batar, ad itər,

Göyçəlilər, dağılmayın

Göyçədən!

Qaçqınlığa bu tip yanaşmanın ən bariz nümunələri isə Məcnun Göyçəlinin ermənilərin 1918-ci ildə Göyçə mahalında türklərə qarşı törətdiyi ağlasığmaz vəhşiliklərdən bəhs edən “Göyçə dərdi” poeması və “Göyçənamə” silsiləsindən olan çoxsaylı şeirləri, Məmməd Orucun azərbaycanlıların Stalinin əmriylə Ermənistandan deportasiyası (1948-1952), Mil düzündə məskunlaşması prosesini əks etdirən “Köçürülmə” (1989) romanı və Musa Urudun 1988-ci il hadisələrinə həsr olunmuş “Hara gedir bu dəstə?” poemaları oldu. Elçin Hüseynbəylinin əslən Qərbi Azərbaycandan olan didərgin bir qocanın qisas duyğusunu təsvir edən “Küləkli çöl” (1991) hekayəsi və Səriyyə Müslümqızının Xocalı soyqırımından bəhs edən bədii-publisistik “Qar üstünə qan yağırdı” kitabı da istər tematikası, istərsə də problemə yanaşmanın tipinə görə sözügedən əsərlərlə eyni sistemə daxildir.

Son 10 ildə meydana çıxan əsərlər – Sabir Əhmədlinin “Ömür urası” romanı, Elçinin “Qarabağ şikəstəsi” hekayəsi və “Bayraqdar” povesti, Mövlud Süleymanlının “Erməni adındakı hərflər” romanı, Kamil Əfsəroğlunun “Çadır” romanı, Elçin Hüseynbəylinin “Qaçqın qocalar” pyesi, Eyvaz Zeynalovun “Qarabağ dərdi” hekayəsi, Şərif Ağayarın “Kosmos əsrinin gerçəkləri” silsiləsinə daxil etüdləri və “Kərpickəsən kişinin dastanı” povesti, Şövkət Zərrin Horovlunun “Arazdan gələn səslər” romanı, Mətləb Misirin çadır həyatından bəhs edən poetik etüdləri, Rafael Tağızadənin “Çadır şəhərciyi” poeması və s. – bu dönəmin bədii fikirdə öz ömrünü inersiya qanunu üzrə hələ də sürdürməkdə olduğunu göstərir. Lakin təbiətdə olduğu kimi, cəmiyyətdə də heç bir proses birdən-birə başlayıb, bir andaca bitmir və hər hansı dönəmlər arasında kəskin başlanğıc və final sınırları həmişə şərtidir. Yəqin bu üzdən istər toplumsal, istərsə də bədii qaçqınpərvərlik dönəminin hələ də davam etdiyi bir vaxtda istər həyat, istərsə də ədəbiyyatda qaçqınlara yanaşma zamanla dəyişməyə başladı.

Yazıçı-dramaturq Ə.Əmirlinin 90-cı illərin ikinci yarısında meydana çıxan və böyük uğurla səhnələşdirilən “Varlı qadın” (1996) ekssentrik komediyasında bir neçə çadırı və şəhərdə evi olmasına baxmayaraq, dilənçilik edən, pul umduğu halda ona çörək verən adamlara “Allah, bunların evini yıx, mənə çörək verirlər” deyən həyasız və nankor qaçqın obrazı istər toplumsal, istərsə də bədii fikirdə “zavallı qaçqınlar” eyforiyasının iflasa uğramasına dair sarkastik bir işarə kimi səsləndi. E.Hüseynbəylinin tərk edilmiş yurd yerində tənha qalmış, “torpağa sədaqətli” heyvanın dilindən öz “etibarsız” sahibinə yazılan “Boz eşşəyin məktubları” hekayələr silsiləsində qaçqınlara tənqidi-satirik münasibət sadəcə sarkazm həddinə qədər dərinləşməklə qalmayıb başlıca mövzu və ideyaya çevrildi. Salamın yazıq, miskin Qaçqın Nəbinin (vurub-tutan, qəhrəman Qaçaq Nəbinin antipodu!) əsas qəhrəmana çevrildiyi “Qaçqınkom.kom” pamfletində isə qaçqınlığın bədii dərki ikibaşlı postmodernist ironiya müstəvisinə gəlib çıxır – qaçqınlar həm onları yazıq günə qoyanları tənqid edir, həm də özləri müəllif tərəfindən sətiraltı planda gülüş hədəfinə çevrilirlər.

İlqar Fəhminin “Ölüm növbəsi” ssenarisində qaçqınlar və ümumən qaçqınçılığın tənqidi ikibaşlı münasibət müstəvisindən çıxaraq açıq, birmənalı xarakter və indiyə qədər görünməmiş kəskin səciyyə alır. İlqar bizi vaxtilə evinə sığındığı adamlara yarınaraq “qızım böyüyəndə sizin oğlunuza verəcəm” deyən, biznes hesabına varlandıqdan sonra isə artıq onları bəyənməyən, verdiyi vədə xilaf çıxan və bir-birini sevən gənclərin faciəli ölümünə səbəb olan yekəbaş, qudurğan, təkəbbürlü bir qaçqın obrazı ilə (faktla!) üz-üzə qoyur: “Cənab qaçqınlar, humanitariya erası bitdi, alın payınızı, çağırın dayınızı”.

Əslən Bakıdan olan İlqarın qaçqınlar məsələsinə belə yanaşması paytaxtı “böyük bir kəndə çevirən”, yersiz gəldi, yerli qaç misalı üzrə “korennoy” əhalinin yerini dar eləyən “çarıq-patavalı kəndçilərə” tipik bakılı antipatiyası ilə də ilgisiz deyil: “Gedin gərmənizi ayaqlamağa!”. Lakin bu subyektiv şərt məsələnin çözümündə yeganə və həlledici amil deyil. Qaçqınlara münasibət dəyişkənliyi hər şeydən öncə, tarixin obyektiv gedişi ilə ilgilənir, həyatın öz diktəsindən doğur. Bugünkü qaçqınlar iyirmi il öncəki didərginlər deyil. Qaçqın adı altında nə qədər gizlənmək, nə qədər qaçmaq olmaq olar ki? İyirmi ildir ki, idman dərslərindəki kimi yerində qaçırıq. Görünür, bunun özü də genəl milli idmanpərvər siyasətimizin ayrılmaz tərkib hissələrindəndir. Amma iyirmi il də iyirmi ildir, “Qaçqınları məskunlaşdıqları yerdən çıxarmaq olmaz!” deyə hətta dövlət səviyyəsində göstəriş verilməsinə baxmayaraq, zaman onları sığındıqları (və lazımınca sui-istifadə etdikləri!) toxunulmazlıq odalarından özü çıxarır, təkcə humanitar yardımlar yox, “yazıqlıq” statusundan da getdikcə daha çox məhrum eləyir. Və təbiidir ki, həyatın güzgüsü kimi ədəbiyyat da bu məsələyə biganə qala bilməz.

H.Hüseynovanın “Qaçqınçılıq” hekayəsinin özəlliyi bütün bu fərqli yanaşmaları bir araya gətirməsi ilə bağlıdır ki, bu da sadəcə bir yazıçı düşüncəsində deyil, genəl milli düşüncə səviyyəsində qaçqınlıq sorununa ən fərqli, bəzən isə hətta daban-dabana zidd münasibətlərin bulanıb-durulub bir araya gəlməsinin göstəricisidir. “Qaçqınçılıq”ın müəllifi qaçqınlara yuxarıda sözügedən münasibətlərin hər ikisini bəsləyir və sonucda onların hər ikisi ilə üst-üstə düşən məqamlara malik, lakin fərqli – üçüncü yanaşmanı ortaya qoyur. O qaçqınlar “yazıqdır”, yaxud “nankor həyasızlardır” kimi ənənəvi dilemmadan çıxaraq məsələyə fərqli yöndən yanaşır, sətiraltı vurğunu qaçqınçılıqdan daha çox, qaçqınlıq öncəsi (və sonrası!) duruma salır. Bəyəm bizim həyatımız qaçqınlıqdan öncə indikindən daha yaxşı idi? Bəs qaçqınlıq bitdikdən sonra necə, bundan yaxşı olacaqmı? Hicran xanımın cavablandırmağa çalışdığı sorular bunlardır. “Qaçqınçılıq” sadəcə qaçqınlıq (və onun ədəbiyyatdakı əksinin dönəmləri) barədə yox, genəlliklə Azərbaycan insanının sosial-mənəvi durumu haqda danışmağa imkan verir. Onun sosial (eləcə də bədii-estetik) önəmi və bizim bu hekayə haqqında yazmaq arzumuzun ilkin nədəni də məhz budur.

Hekayədə üç Elmira obrazı var:

– birincisi – hekayənin əsas qəhrəmanı olan Elmira xala mərhəmətə möhtac, şikəst qızına şəhərdə göstərilən “hörmətdən” dili ağzına sığmadan danışan, ümumən qaçqınçılığı taleyinin şansı sayan, öz bədbəxtliyindən xəbəri olmayan “xoşbəxt”, avam, kasıb bir qadındır. Elmira xalanın sosial statusu, əgər təbiri saizsə, linqvistik təyinatına uyğundur – tale onu yuvarlayıb cəmiyyətin ən aşağı təbəqəsinə saldığı kimi, onu çağıranda vurğunu da “Elmira” sözünün axırına salırlar. Şəhərdə keçən “qaçqınçılıq” həyatına olan bütün rəğbətinə baxmayaraq, o özünün istər çoğrafi, istər psixoloji təyinatı ilə kəndli olaraq qalır. Azərbaycan insanının sosial durumu elədir ki, qaçqınçılıq onun üçün toy-bayrama çevrilir. Obrazın özündə daşıdığı başlıca ideya budur;

– ikincisi, Elmira xalanın antipodu olan, “bəxtim hardeydi qaçqın olam” deyən şəhərli meşşan Emadır. Toplumun nisbətən yuxarı kəsiminə mənsub birisi kimi onu çağıranda vurğu da bir pillə əvvələ – ikinci hecaya keçir. Ema obrazı qaçqınçılığa təkcə avam bir qadının yox, toplumun nisbətən təminatlı kəsiminin belə qibtə etməsi ideyasını ortaya qoyur.

– üçüncüsü, iki Elmira arasında orta mövqe tutan, qaçqın olsa da, alver hesabına varlanan, gündə bir xarici maşın alan, amma televizordan eşitdiyi trafaret kəlmələrlə “eh, nə olsun e, dolanışıq var, bolluqdur, vətən həsrəti qoymur ürəyimiz açılsın”, – deyə saxta bir vətəndaşlıq mövqeyi sərgiləyən Elmiradır. Onun adının vurğusu məlum olmadığı kimi, çoğragi və psixolji təyinatı da naməlum qalır – nə şəhərli kimi şəhərli, nə də kəndli kimi kəndlidir. Sosial-coğrafi amil (qaçqın olması) onu Elmira xala, meşşan düşüncəsi (psixoloji amil) isə Ema ilə birləşdirir. Qaçqınçılıqdan ən çox barışan da odur. O, saxta “vətəndaşlıq idealları” və vətənpərvərlik demoqogiyası hesabına öz güzəranını quran, ekranda, efirdə, həyatda hər gün rastlaşdığımız tipik azərbaycanlı obrazının təcəssümüdür.

H.Hüseynova bu üç obraz vasitəsilə bədii-estetik cərrahiyyə, sosial-anatomik təsnifat aparır, təkcə linqvistik yox, sosioloji vurğunu da toplumun fərqli kəsimləri üzərinə salır. Amma bütün zahiri (və eləcə də daxili!) fərqləri ilə yanaşı C.Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı”ndakı oğullar kimi Hicranın elmiralarının da heç birini Vətən maraqlandırmır. Elmira xala vətəni düşünəcək ağla, yerdə qalanlar isə onu duyacaq ürəyə malik deyil. (“Ax, unudulmuş Vətən! Ax, yazıq Vətən!”) Və sonuc birdir – adlarındakı vurğuların fərqli hecalara düşməsinə baxmayaraq, vətənə münasibətdə elmiraların hər üçü eyni cür vurğulanır. Onların hər üçünün məhz eyni adla – ekvivalent işarələnməsi də Elmira xalaya müəyyən rəğbəti olduğu hiss olunan müəllif istəyindən asılı olmayaraq, bu ideyanın ifadəsinə işləyir. Və bu, zamanla Qarabağı unudan Azərbaycan insanı psixologiyası, ümumən insan psixologiyasının ən ümumi göstəricisidir. Elmiraların hər üçü eyni bir “el”in – Azərbaycanın qırağıdır.

Hekayə “paralel birləşmə” strukturu və çevrə modelində qələmə alınıb. Bu paralellik sadəcə toplumun fərqli kəsimləri yox, həm də toplumla təbiət arasında aparılır. Müəllif öz yazısını “Münbit torpaqlarda bitən, min cür qulluqla ərsəyə gələn bitkilər kimi əzabla asfaltı yarıb işığa, günəşə boylanan cücərti də var dünyada” cümləsi ilə başlayır. Bütün hekayə boyu da Hicran xanım flora qatını unutmur və toplumla təbiəti qarşılaşdırır. Şübhəsiz ki, burda “min cür qulluqla ərsəyə gələnlərə” Ema və onun “vətənpərvər” qaçqın dublikatı, “asfaltı yarıb işığa, günəşə boylanan cücərtiyə” isə zavallı Elmira xala aiddir. Lakin “Qaçqınçılıq” müəllifinin cəmiyyət və təbiət “fəlsəfəsini” bir araya gətirməkdən məqsədi ənənəvi russoçu təbiət-insan anologiyası aparmaqla yekunlaşmır. Hətta dilsiz-ağıssız təbiətin özü belə faciəsindən xəbəri olmayan Azərbaycan insanının cahil durumuna heyrət edir. Amma hekayənin “Bilirəm, asfaltın əzdiyi o cücərtilər də heyrət içindəydi” sözləri ilə bitməsi sadəcə təbiətin topluma olan heyrətini ifadə etməklə qalmır. “Qaçqınçılıq”ın yazılmasına bədii-emosional impuls verən bitkilərin yox, şübhəsiz ki, ilk öncə, müəllifin özünün heyrətidir:

“Elmira xala hələ də “xoş” təəssüratlarını bölüşürdü: ömrüm boyu görmədiyim hörməti gördüm, heç vaxt, heç yerdə dadmadığım tamları daddım, geymədiyim paltarları geydim.

Ən dəhşətlisi isə bu idi ki, Elmira xalanın razılıqla nəql etdiyi bu həyat qaçqınçılıq idi. Mən heyrət içindəydim, insanın çata biləcəyi ən güclü hissi yaşayırdım, həm də qorxu qarışırdı bu heyrətə”.

Zatən sənət gözəllik önündə heyrətdən yaranır: “Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni”. Hicran xanım isə insanın əsl (eybəcər!) durumu ilə onun özü haqqındakı illüzyor (“gözəl!”) təsəvvürü arasındakı təzada heyrət edir. Amma heyrət hər iki halda qalır – istər Füzulidə, istərsə də əslən Füzulidən olan Hicran xanımda.

Rəvan, axıcı bir dillə yazılmış, lirizmlə sətiraltı ironiya və satiranın qovuşağında qələmə alınmış “Qaçqınçılıq” əhvalat yox, xarakterlər hekayəsidir. Və bu cəhət də “Qaçqınçılıq” müəllifinin dəst-xəttini bir qayda olaraq cəlbedici süjetlərə meyl etməyən, əvəzində öz hekayələrini heyrətamiz dərəcədə maraqlı, rəngarəng xarakterlər (Novruzəli, Qurbanəli bəy, Usta Zeynal və s.) üstündə quran Cəlil Məmmədquluzadə ənənələri ilə bağlayır.

“Qaçqınçılıq” hekayəsini qaçqınlıq haqqında yazıla biləcək bir roman və ya povestin eskizi, qısa xülasəsi, rezyümesi də adlandırmaq olar. Lakin bu, Hicran xanımın yox, bir oxucu, yaxud tənqidçi kimi bizim fikrimizdir və qarşına roman və ya povest yox, hekayə və ya pritça yazmaq məqsədi qoymuş müəllifə bunu irad tutmağa özümüzü haqlı saymırıq. Hekayə və ya pritçaya gəlincə isə, “Qaçqınçılıq” bu tələblərə lazımı səviyyədə cavab verir və bizə ancaq Hicran xanıma yeni yaradıcılıq uğurları arzulamaq qalır. Və təbiidir ki, bura bir arzunu da əlavə etmək şərtilə. Yox, biz iyirmi ildən bəri qulaqları yağır eləyən, olduqca şit, bayağı səslənən, “Gün o gün olsun ki, Cıdır düzündə kabab yeyib, üstündən İsa bulağının suyundan içək, sonra da Laçın dəhlizindən keçib, Göyçə plyajında ürəyimiz istəyən çimək”, – arzusuna qoşulmayacağıq. Arzumuz milli Şəbi-hicranın işıqlı bir Ruzi-vüsalla əvəzlənməsi – qaçqınlığa son qoyulması, “qarə bəxtimizin oyanmasıdır”, kabablı da, kababsız da, bulaqlı da, bulaqsız da. S.Əhmədlinin fantastik boyalarla yazılmış “Ömür urası” romanında olduğu kimi. Amma fantastika yox, gerçəklikdə...

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2012.- 11 fevral.- S.28-29.