“Milliləşmə və zənginləşmə prosesi daim getməlidir”

NIZAMI CƏFƏROV: “...BELƏ MƏSƏLƏLƏRDƏ ÇOX ŞEYI DÖVLƏTIN ÜZƏRINƏ ATMAQ DÜZGÜN DEYIL”

Müsahibimiz Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, professor Nizami Cəfərovdur

–Nizami müəllim, adlar və soyadlarla bağlı məsələ son günlər yenidən aktuallaşıb. Milli Məclisin Regional məsələlər komitəsinin sədr müavini Fəttah Heydərov bir müddət öncə sözügedən komitənin iclasında bu yöndə qanun layihəsinin qəbulunun əleyhinə öz kəskin etirazını bildirmiş, hətta qeyd etmişdi ki, belə bir sənəd qəbul olunacağı təqdirdə, ölkədə milli münasibətlər zəminində qarşıdurma yarana bilər. Siz bir komitə sədri olaraq, bu haqda nə fikirdəsiniz?

– Bilirsiniz, soyad sonluqları məsələsi niyə qalxıb? Bu, həqiqətən xeyli dərəcədə milli məsələdir. Həqiqətən burada etnik faktorlar və amillər də var. Fəttah müəllim də, təbii ki, müdrik adamdır, bizim ağsaqqalımızdır, bu işin müəyyən ağrılı və ağır yerlərini də görür. Amma bununla yanaşı, mən düşünürəm ki, burada elə hərəkət etmək mümkündür ki, yəni, kiminsə əlinə boş yerdən fakt vermədən, bu məsələni milli, etnik münaqişə səviyyəsinə qaldırmadan, bu məsələni həll edək. Hər bir xalqın öz mədəniyyəti var və öz mədəniyyətində soyad vermə qayda-qanunları var. Bax, biz məsələni buna uyğun həll etməliyik.

Bir də burada əsas məsələ nədir? Əsas məsələ odur ki, “ov”- “yev”i, – həqiqətən də bizdə elə nəsillər olub ki, rus soyad formalarını 19-cu əsrdə qəbul edib, sovet dövründən əvvəl, 20-ci əsrin əvvəllərində qəbul edənlər olub, amma burada söhbət ayrı-ayrı adamlardan getmir, burada söhbət ondan gedir ki, 30-cu illərdə, repressiya hadisəsi kimi birdən-birə dağlarda qoyun otaran və dünyadan heç bir xəbəri olmayan bir çobanın soyad formasının arxasına “ov” yazasan. Bu da deyək ki, onun üçün fərq etmir. Bunu, artıq o soyadı dəyişən, soyadı dəyişdirilən etnos, millət, camaat, insan başa düşməsə də, yenə də repressiyadır. Yəni, sənin mövcud olmuş soyad sistemin aqressivcəsinə dəyişdirilir, özü də bu xalqa, nə erməniyə, nə gürcüyə yox, məhz bizə bu tətbiq olunur. İndi biz bunun qarşısını almalıyıq, ya yox? Məsələ belə qoyulub.

Necə ola birlər ki, sovet hökuməti 20 ildir artıq mövcud deyil, amma Azərbaycanda soyad formalarının 80 faizi “ov”, “yev”dir”?! Bunu xalq düşünüb saxlayır? Düşünüb saxlamır axı. Elə mexaniki şəkildə gedir. Sadəcə , burada soyad seçmə imkanlarını müəyyən qədər yumşaltmaq lazımdır. Bəlkə bu, elə xalqın ixtiyarına verilməlidir. Eyni zamanda, elmi, mədəni tövsiyələr olmalıdır, necə ki, bizim Milli Elmlər Akademiyası belə bir tövsiyələr verib. Hətta ola bilsin ki, burada heç qanuna da ehtiyac yoxdu. Heç ola bilsin qərara da ehtiyac yoxdu. Amma bununla yanaşı, bu tövsiyə olunmuş modellər cəmiyyətə çatdırılmalıdır.

– Sizcə, bununla bağlı ictimai müzakirələrə ehtiyac var?

– İctimai müzakirələr artıq gedir. Yəni, həm televiziyalarımızda, həm mətbuatımızda, bu yöndə nə qədər desəniz, istəsəniz müzakirələr gedir...

– Münasibət necədir?

– Münasibət çox yaxşıdır. Etirazları isə ancaq, belə demək mümkünsə, hələlik bəzi ziyalılarda görürəm ki, onların nə vaxtsa atası-babası “ov”, “yev” qəbul edib, onlar da indi bunu dəyişməyə məcburi deyil ki? Məsələn, əgər Eldar Mansurov – bizim çox gözəl bəstəkarımız, musiqiçimiz, ziyalımız, deyirsə ki, kim dəyişir-dəyişsin, bu soyad forması Mansurov mənə dədə-babalarımdan qalıb, sovet dövrü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, dəyişməsin. Ona kim nə deyə bilər?!

–Buraba məcburiyyət tətbiq olunur və ya olunacaqmı?

– Məcburiyyət tətbiq oluna bilməz , amma tövsiyə ola bilər. Bir də burada işin mürəkkəbliyi nə ilə bağlıdır? Doğrudur, Azərbaycan Respublikası, əlbəttə, bütün dünya azərbaycanlılarının ata yurdudur, siyasi, ideoloji, mədəni özünütətbiqinin əsas mərkəzidir. Amma biz elə bir tövsiyələr vermişik və elə bir qanun da əgər ehtiyac varsa qəbul edə bilərik və yaxud Nazirlər Kabineti qərarlar verə bilər ki, bu, bütün dünya azərbaycanlılarına aid ola bilsin.

Yəni, burada məsələnin belə sərt inzibati bir şəkildə nizama salınmasından söhbət gedə bilməz.

–Fikrinizcə, burada dövlətin siyasi iradəsi labüddürmü, bu məsələyə müdaxilə etməsi lazımdırmı? Məsələn, bir çox qanunların həlli düyünə düşəndə dövlətin siyasi iradəsi olur, məsələlər gündəliyə gəlir və qəbul olunur. Bu məsələdə də belə bir hal ola bilərmi?

– Tarixdə belə şeylər çox olub. Məsələn, Ataturk dövründə Türkiyədə belə bir iradə tətbiq olunub. İntəhası, Atatürk dövründə başqa iradələr də tətbiq olunub ki, onlar bu gün tənqid olunur. Gərək belə iradə tətbiq olunmayaydı, bu iradə tətbiq etmək yox, bu, valeontarizmdir, yəni, öz mövqeyini bütün cəmiyyətə diktə etmək. Ona görə də belə məsələlərdə çox şeyi dövlətin üzərinə atmaq düzgün deyil.

Hər halda burada bəlkə bir il, iki il, üç il də gözləmək lazımdır. Yəni, dövlət birdən qərar qəbul etsin ki, bəli, soyad formaları filan-filan formalara keçirilsin, bu, nə isə bir gərginlik yarada biləcəksə, buna ehtiyac yoxdur. Sadəcə , cəmiyyətə bu cəmiyyətin düşünməsi üçün, cəmiyyətin tarixini vərəqləməsi üçün, öz yaddaşını bərpa etməsi üçün, öz mədəniyyətinə, öz tarixinə qayıdıb oradan dirçəlməsi üçün, əlbəttə, bu şərait yaradılmalıdır. Şərait də bu yolla yaradılmalıdır. Ona görə də iş gedir.

–Bizim üçün maraqlıdır, siz dəyişəcəksiniz öz soyadınızı?

– Mənim dəyişməyim bir nəfərin dəyişməsi ola bilər. Yəni, belə böyük əhəmiyyət daşımaz, çünki belə təşəbbüslər də olub, bu təşəbbüslər kütləvi bir hala çevrilməyib. Ona görə mən daha çox belə düşünürəm ki, bu qərar da , göstəriş də, qanun da olsa, ancaq yeni doğulan uşaqlara aid olacaq, daha biz yaşamışıq. Sözün açığı məni bir məsələ də həmişə narahat edir. Məsələn, məni istər-istəməz əlli neçə yaşıma qədər bu soyad forması ilə tanıyıblar. Bir az mənə elə gəlir, bu, bir iradə nümayiş etdirmək olsa da belə, bir az da biz yaşda adamların dəyişməsində bir yüngüllük olur.

Əgər bunu 20 yaşında, 30 yaşında dəyişməmisənsə, belə beyninin bir az qanan vaxtında, sonra dəyişəndə, qocalıqda yorğalıq kimi çıxır . O təhlükə də var. Mən hiss etdim, bizim çox yazıçılarımız dəyişdilər,amma heç yaxşı çıxmadı.

– Nizami müəllim, bəs adlarla bağlı nə fikirləşirsiniz? Müəyyən adlar var ki, bu günləri çox adamlar onlardan imtina edirlər . Həmçinin, son vaxtlar dini adlara çox üstünlük verilir. Yəni, bunun da bir sətiraltı qorxusu yoxdur ki?

– Burada bir məsələ var. Elə bilirəm ki, necə ki, bu proses gedir , müzakirələr olmalıdır. Məsələn, bizdə gəlin etiraf edək, Allahqulu, Həsənqulu, Hüseynqulu, Mehdiqulu və sair bu cür dini adlar, xüsusilə insanın qul adlandırılması ilə bağlı bu cür dini adlar elə bilirəm köhnəlib. Yəni, indi kimsə durub deyə bilər ki, yox, mənim babamın adı Mehdiquludur, mən Mehdiqulu qoyacağam, qoysun, daha buna belə xüsusi, necə deyim, önəm vermək lazım deyil.

Amma bununla yanaşı, bizim indiki ictimai şüurumuz çox ardıcıl şəkildə israr edir ki, bəli, o adlar köhnəlib. Mən bilən bizim İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun işıqfor prinsipi deyilən bir prinsip hazırlayıb. Yəni, elə adlar var ki, onları qoymaq olmaz. Təhrif olunmuş adlar olmaz. Yəni, İbrahimdirsə elə İbrahim olsun, daha İbraham olmaz, İbreim olmaz. Halbuki yazılır, statistika var biz də, orada belə adlar yazılıb. Bu cür adlara qarşı həmişə qırmızı işıqdır.

– Amma bu məcburi olacaq da...

– Təbii. Orada siyahılar verilir. Elə adlar var ki, məsələn, onlara sarı işıq yandırılıb. Məmmədqulu, Həsənqulu, istəyirsən o adları qoy, istəyirsən qoyma. Məsləhət odur ki, qoyulmasın. Amma bir də var çox məşhur adlar var – Məmməd, Həsən, Vəli, Hüseyn, nə bilim Orxan, Oqtay və sair. Bunlar həmişə yaxşıdır.

– Adlarla bağlı yeni bir kitab hazırlanmalıdırmı?...

– Milli Elmlər Akademiyasının komissiyası belə bir şey hazırlayıb, get-gedə onun siyahısı genişləndirilir, o təqdim olunmalıdır. Daha geniş ad format imkanları dəyişir. Bircə təhlükəmiz odur ki, bəzən eyni ad çox qoyulur. Məsələn, Sevil, Sevinc, Aydan, Aygün, Aytac və sair. Bax, belə adlar var ki, həddindən artıq çox qoyulur, bu da xalqın təfəkkürünün, adqoyma mədəniyyətinin səviyyəsini göstərir.

Bunlar müasirdir deyə, bir müddət müasir olduq, müasir olduğumuza görə bu adlar qoyuldu. Bir vaxtlar yadınızdadırsa, 20-ci, 30-cu illərin qrammatika kitablarında cümləyə misal göstərəndə bir dənə misal göstərirdilər. Əhməd gəldi, Əhməd getdi. Sonra mətbuat orqanlarından biri dilçilərə sataşmışdı ki, dilçilərin nəzərinə çatdırın ki, Əhməd öldü. Yəni, ayrı bir ad tapın qoyun. İndi bir vaxtlar o populyar idi. Amma onu da deyim ki, dünyanın praktikasında var, yəni, bu rusdusa İvandı və Rusiyada ruslarda beş addan birinin İvan olması heç bir problem yaratmır. Yaxud fransızdırsa, Jandır, problem yaratmır.

Çox yaxşı olardı ki, bizdə də türk mənşəli bir ad olsun, indi Əhməd olub, islam- müsəlman olduğumuza görə. Bax, bu cür təhlükələr və eyni zamanda ənənələr var. Biz bunların həm təhlükəliliyini, həm də təhlükəsizliyini nəzərə almalıyıq, amma hər halda milliləşmə və zənginləşmə prosesi getməlidir.

KAMİL

525-ci qəzet.- 2012.- 11 fevral.- S.7.