Cinayətkarlıq cəmiyyətin məhsuludur

Kölə üzərində ağasının hökmü və iradəsi necədirsə, canlı varlığın da ruhu onun bədəninə hakim olmalı, təfəkkürü instinktinə və psixi inikasına sahib çıxmağı bacarmalı, nəfsinin və iradəsinin ədalətli hakimi, ağası olmalıdır. Belə olarsa cinayətlərə uzanan yol daralacaq. Müəyyən qrup və ya fərdlər tərəfindən, müəyyən vaxt ərzində və ərazidə törədilən cinayətlər varsa, deməli cinayətkarlıq da mövcuddur. Tarixən cinayətlər peşəkar, mütəşəkkil qrup və müəyyən fərdlər tərəfindən törədilib. Hüquq-mühafizə orqanlarının vəzifəsi isə cinayət təqibinə başlamaq, istintaq aparmaq və həmin işlərə məhkəmələr tərəfindən hüquqi qiymətin verilməsi, daha dəqiq ifadə etsək, cəza təyin etməklə sosial ədalətin bərpasından ibarətdir. Lakin həyata keçirilən mübarizə tədbirləri nəticəsində cinayətkarlığı bütövlükdə ləğv etmək mümkün olmayıb.

2011-ci ildə qeydə alınmış 22.982 cinayətin 83%-nin açılması, cinayətkarlığın quruluşunda əvvəlki illərdə müşayət edilən sabitlik gərgin əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticəsində qorunub-saxlanılıb. Belə ki, qeydə alınmış cinayətlərin 90%-i az ağır, 10%-ə qədəri ağır və xüsusilə ağır əməllər təşkil etmişdir.Ağır və xüsusilə ağır cinayətlər 6,5%, qəsdən adam öldürmə və ona cəhd faktları 2,2%, quldurluqlar 11%, hədə-qorxu ilə tələb etmələr isə ötən illə müqayisədə 29,2% azalıb. Adamları girov götürmə faktları ilə bağlı məlumatlar dinamikada qeydə alınmayıb.

Qeyd etdiklərim belə deməyə əsas verir ki, cinayətkarlıqla mübarizə sözün həqiqi mənasında müharibənin başqa vasitələr və metodlarla həyata keçirilməsidir. Müharibədə sərrast nişanlayıcıların (snayperlərin) və kəşfiyyatçıların rolu danılmaz olduğu kimi, burada da məxfi aparatın, mahir peşəkar əməliyyatçıların və ərazidə əməliyyat şəraitinə yaxşı bələd olan polis əməkdaşlarının bacarığı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Amma, yenə ictimai münasibətlərə zidd olan halların qarşısına sədd çəkmək imkan xaricində olub.

Hərəkət və hərəkətsizliklə törədilən belə neqativ halları doğuran səbəb və şəraitin aradan qaldırılması da diqqətdən kənarda qalmayıb. İctimaiyyətə bəzən bəlli olmayan bu detalların hazırlanıb həyata keçirilməsində peşəkar iqtisadçıların, sosioloqların, müxtəlif profilli hüquqşünasların və digər mütəxəssislərin rolu olub. Təbii ki, mübarizənin ağırlığı isə yalnız DİN-nin fəaliyyətində qərar tutmuşdur. 2011-ci ildə mütəşəkkil cinayətkarlıqla aparılan mübarizə nəticəsində 492 ağır və xüsusi ilə ağır cinayət; o cümlədən 16 qəsdən adam öldürmə, 67 quldurluq və 57 soyğunçuluq törətmiş 560 nəfərdən ibarət 186 mütəşəkkil qrup zərərsizləşdirilib.

Sadə insanlar bəzən “cinayət nədir, nə üçün cinayət baş verir,onu törədənlərlə nə etmək lazımdır?” suallarına cavab tapa bilməsələr də, bu və ya digər ictimai təhlükəli əməllərə görə təqsirkarların azadlıqdan məhrum edilməsinin şahidi olduqda “cəza əmələ görə dövlətin adekvat reaksiyasıdır” formulasına da bir mənalı münasibət olmur. Biz aşağıdakı təhlilə nəzər saldıqda Respublika hüquq – mühafizə orqanlarının və onun mühüm qolunun – DİN-in əməliyyat-axtarış fəaliyyətini rəğbətləndirmədən ötüb keçmək ədalətsizlik olardı. Azərbaycan cinayətkarlıqla mübarizənin nəticələrinə görə 2011-ci ildə MDB və Şərqi Avropa ölkələri ilə müqayisədə öncül yerini qoruyub-saxlayıb.

Keçmiş illərdən bağlı qalmış 246, o cümlədən 51 ağır və xüsusilə ağır, 1000-ə yaxın cinayətlər isə əməliyyat-axtarış tədbirlərinin “isti-izləri” ilə açılıb. Yerli və dövlətlərarası axtarışda olan 2173 nəfər, o cümlədən xarici ölkələrdə gizlənmiş 104 təqsirləndirilən şəxslər axtarılıb həbs edilib. Beynəlxalq axtarışda olan 70 nəfərin, interpola üzv ölkələr tərəfindən axtarılan 27 şəxsin yeri beynəlxalq polis təşkilatının milli bürosu tərəfindən müəyyən edilib.

Əməlin subyektlərinə tətbiq edilən cəza, onların xeyrinə və qəlblərində müəyyən harmoniyanı bərpa etmək üçün bir vasitədir-desəm yanılmaram. Cəzanı tətbiq etməklə belə şəxslərin gələcəkdə neqativ hallardan çəkilməsinə imkan yaranır. Cəzanın labüdlüyü cinayətkarların ətrafına və yaxınlarına da xəbərdarlıq ehyamı , zəruri profilaktik tədbiridir. Digər tərəfdən qanun qarşısında hamının bərabər olması fikrinə inam yaranır. Xırda xətalara görə tənbeh olunmaq , ictimai təhlükəli əməllərin nəticəsindən asılı olaraq cinayət təqibinə məruz qalmaq bu prinsipin ana xəttini təşkil edir. 2011-ci ildə cinayətkarlıqla mübarizənin müqayisəli təhlilində qanunun bu prinsipi prosesual cəhətdən özünü göstərir. 2011-ci ildə müxtəlif cinayət törətmiş və ittihamı təsdiq edilmiş 13.792 nəfər məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edilib.

Cinayətlərin müəyyən hissəsi cəzasızlıqdan yaranır. Nə qədər ki, cinayətlərə görə cəza yoxdur və yaxud gec tətbiq olunur, ictimai təhlükəsizlik üçün də qorxu halları yaranır. Baş vermiş cinayətlərə görə maddi ziyanın ödənilməsi də sosial ədalətin bərpasına yönələn bir addımdır. 2011-ci ildə baş vermiş cinayətlərə görə dəyən ziyanın 73,7%-i ödənilib. Bu 2010-cu il illə müqayisədə 8,8 % çoxdur.

Ümumiyyətlə, qüvvədə olan qanunvericilik bazasının ən mühüm vəzifəsi kimi 2011-ci ildə cinayətkarlıqla (həm də cinayətkarlarla), onu doğuran səbəb və şəraitlə mübarizə güclənib.

Transmilli mütəşəkkil cinayətlərdən sayılan narkotik vasitələrin daşınması, saxlanılması və istifadəsinə qarşı həyata keçirilən mübarizə nəticəsində 367 ton narkotik tərkibli bitki kütlə halında məhv edilmiş, qaçaqmalçılıq yolu ilə çoxlu çəkidə narkotik maddənin ölkəyə gətirilməsinin qarşısı alınıb.

Milli fəaliyyət planı əsasında insan alverinə qarşı aparılan çevik mübarizə nəticəsində 67cinayət faktı aşkarlanmış, 20 nəfər məsuliyyətə cəlb edilmiş, 16 nəfərdən ibarət 7 cinayətkar qrup zərərsizləşdirilib. Bu cinayətlərin qurbanına çevrilmiş 28 nəfərin reabilitasiyası və cəmiyyətə transferi təmin edilib. İnsan alverinə qarşı mübarizə üzrə milli koordinatoru Daxili İşlər Nazirinin müavini Vilayət Eyvazovun rəhbərliyi və təşkilatçılığı, habelə insan alverinə qarşı mübarizə idarəsinin gərgin xidməti nəticəsində bu istiqamətdə mübarizə ötən illərlə müqayisədə güclənib. Təkcə DİN-nin “qaynar xətti” ilə 15 minə yaxın zənglər daxil olmuş və hər bir məlumat araşdırılıb.

Cinayətkarlıq bütün cəmiyyətlərə xas olan qaçılmaz və normal hal, qanunauyğun hadisədir.Ona görə də belə halların qarşısını almaq üçün “cəzalandırma” metodu ilə yanaşı, maarifləndirmə – profilaktik və xəbərdarlıq tədbirlərindən də istifadə etmək lazımdır. Respublika DİN-nin “102” və “Təhlükəsiz şəhər” sistemlərinin cinayətlərin qarşısının alınmasında rolu əhəmiyyətlidir. Təkcə “102” xidmətinə daxil olan məlumat əsasında 2500-ə yaxın hüquqa və əxlaqa zidd halların qarşısı alınmış, 1609 cinayət işi başlanıb.

Konkret olaraq ölkə ərazisində baş verən cinayətlərin açılma vəziyyətinin təhlili, xüsusi təhlükəli cinayətlərin qeydiyyatı və onunla barışmaz mövqedə olmaq vətəndaşlara gətirəcək ziyanın qarşısını almağa və cəmiyyətin sağlamlaşdırılmasına kömək edib.

Həyata keçirilən tədbirlərə söykənərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, cinayətkarlıq-cəza təhdidi altında və cinayət qanunvericiliyi ilə qadağan edilən ictimai təhlükəli əməllərin baş verməsi prosesidir. Bu anlayış altında cəmiyyətə xas olan çoxlu sayda təhlükəli əməllərin “təkrar istehsalı” baş verir. Yəni cəmiyyət sanki belə əməllərin öncədən toxumunu səpməklə onun inkişafına, “istehsalına və istehlakına” xidmət edir. Bunu isə məhv etmək xülyaya qapılmaqdır. Konkret hadisələr nəticə ilə müəyyən edildiyi üçün cinayətkarlıq da konkret hal və sosial qanunauyğunluq kimi cəmiyyətdə yaranır. Cəmiyyət dəyişdikcə onun “ağ ekranında” da dəyişikliklər təsvir olunur. Bir az da obrazlı ifadə etsək, cinayətkarlığın artıb-azalması cəmiyyətə xas sosial orqanizmin vəziyyəti ilə xarakterizə olunur.

2011-ci ildə baş vermiş cinayətlərin dinamikasına , kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə diqqət yetirdikdə mübarizənin vəziyyəti “sosial orqanizmin” vəziyyətinə uyğun olduğunun şahidi oluruq və cəmiyətin hər bir üzvünün belə halların qurbanına çevrilib-çevrilməməsindən asılı olmayaraq, zərər çəkməsi qaçılmaz olur. Əhalidə olan 1037 odlu silah və 32 mindən çox patron götürülmüş, təqsiri olan 95 nəfər məsuliyyətə cəlb edilib.

Bəzən cəmiyyətin əksər üzvü ölkədə cinayətkarlığın vəziyyəti barədə qısa xülasəni KİV-dən eşitdikdə onlarda başqa cür təsəvvür yaranır. Belə təsəvvürlərə qapılmaq böyük okeanı səmadan təyyarə ilə seyr etməyə bənzər. Dərinliklərdə, okeanın üst səthində nələrin baş verməsi barədə məlumatı olmur.Toxunduğum misalda okeanın dərinliyinə baş vurmaqla müəyyən tədqiqatlara mənsub ola biləriksə, cinayətkarlıqla mübarizə işində də mübarizənin iştirakçısına-leqal və ya qeyri-leqal subyektinə çevrilməklə çoxminli şəxsi heyətin çətin və şərəfli peşə ilə məşğul olmasının şahidi olarıq. Bir növ “sosial orqanizmin təhlükəsizliyinə biganə qalmayaq” şüarı hamımızı düşündürməlidir.

Arxeoloqlar qədim daş dövrünə aid daşlaşmış saxsıların üzərində canlı varlığın müxtəlif ləpirlərinin şahidi olur.Həmin yerin ,izin kimə və nəyə məxsus olması barədə mühakimə yürüdürlər.

Amma cinayətkarlıq barədə oxşar fikir söyləmək çətindir. İnsanların yaddaşında cinayətkarlıqla bağlı ictimai münasibətlərin yalnız keçmiş və bu günkü səciyyəvi xüsusiyyətləri özünə yer alır. Yadda əxlaqa və qanunlara zidd davranışlar, hadisələrin cəmiyyətdə müəyyən rezonansa məruz qalması və digər stereotiplər qalır və bəzən də bu adətə-vərdişə çevrilir. Cinayətkarlıqla mübarizədə ehtimallara söykənməklə kriminoloji proqnoz vermək həmişə uğur gətirmir.

Beləliklə cinayətkarlıq bir tərəfdən mücərrəd –abstrakt məhfumdursa (cinayətlər və onların ayrı-ayrı növlərinin baş verməsi reallıqdır) məntiq isə cinayətkarlığın cinayətlərin məcmusundan ibarət olmasını öyrədir.Buna müxtəlif səbəb və şərait, insanlara xas olan bioloji hallar, habelə xarici mühit (şərait) və s. təsir edir. Xüsusi orqanlar-ələlxüsus DİN, MTN, məhkəmə orqanları, prokurorluq və s. fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun çox iş görürlər.

Cinayətkarlıq insanların davranışlarından kənarda yox, onların iradəsi ilə düşüncələri vəhdət təşkil etdiyindən cəmiyyətin əlavə məhsulu kimi baş verir.İl ərzində qeydə alınan 22.982 cinayətlərin hər birində bu faktorları sezmək olur.

Həyat və zaman dəyişildikcə, cinayətkarlığın dinamik mənzərəsi də dəyişir. Müəyyən dövr ərzində formalaşmış doqmatik təlimlər və cinayətkarlıqla mübarizə haqqında qanunauyğunluqlar natamam olduğundan yeni şəraitə keçid ərəfəsində və daha sonra təhlükəli hallar davam edir .

Qrup halında baş verən cinayətlər nə qədər təhlükəli olsa da belə cinayətkar fəaliyyətin iştirakçıları DİO tərəfindən zərərsizləşdirilib. “Kollektiv subyektlərdən” ibarət olan mütəşəkkil dəstə vahid plan üzrə, mütəşəkkil halda fəaliyyətə başlasa da 2011-ci ildə bu istiqamətdə DİN-nin mübarizə kursu rəğbətlə xatırlanır. Yuxarıda bu barədə qeyd etdik.

Qartımış İmperiyanın şinelindən çıxmış müstəqil Azərbaycan polisinin çoxminli şəxsi heyəti cinayətkarlıqla mübarizənin stereotip, iyrənc siyasətindən yeni metod və üsullara keçdi. İlk illər çətinliklər və primitiv metodlarla yadda qalsa da, sonrakı illər DİN üzərinə düşən vəzifəni beynəlxalq və dövlət daxili sivil normalara uyğun qura bildi.İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına hörmət, onun qorunması və təhlükəsizliyinə təminat verildi.

Bu gün DİN-in cinayətkarlıqla mübarizə, dövlətçiliyə və xalqa sədaqətlə yadda qalan “portretinin” heç bir retuşa ehtiyacı qalmır. DİN spesifik xidmətini dövlət başçısının qoyduğu mübarizə siyasətini peşəkar kollegiyası ilə davam etdirir.

Şəmsəddin ƏLİYEV

“Polisə Dəstək” İB-nin sədri

525-ci qəzet.- 2012.- 15 fevral.- S. 5.