Gülüşün dostu

“Bu gün dünəndən başlayır” silsiləsindən

Hacıbaba Bağırov öz tamaşaçısını çox asanlıqla, özü də ürəkdən güldürə bilirdi. Onun gülüş doğuran elementləri qeyri-adi idi və başqa gülüş ustalarına bənzəmirdi. Onu yamsılamaq olardı, amma Hacıbaba Bağırovun gülüş elementlərini axtarıb tapmaq, ona sahib olmaq qeyri-mümkün idi. Bununçün gərək Hacıbaba olaydın. Buna sənətdə qrotesk də demək olardı, ədəbiyyatşünas dilində istiarə də demək olardı, lap adi, loru dildə şişirtmə də adlandırmaq olardı. Yəni Hacıbaba səhnədəki dövranını bir az daha geniş sərgiləyir, bir az daha çox hərəkət edir, improvizələrə daha artıq yer verir, əsər müəllifinin nəinki xətrinə dəyməyən, əksinə ona ləzzət verən əlavələrdən çəkinmirdi. Və bütün bunlar onun ifşa elədiyi satirik obrazın əndamına daha şiddətlə çırpılan, onu rüsvay edən, cəmiyyət içində qınaq predmetinə çevirən şapalaq, qapaz, qamçı təsiri bağışlayırdı. Bir az diqqətlə yanaşıldıqda görüb hiss eləmək olardı ki, ilk baxışda aktyorun yozumunda asanlıqla üzə çıxan bu elementlər əslində gərgin yaradıcılıq axtarışlarının, bir də onun uzun illər boyu yiyələndiyi fərdi üslubunun yetirməsi, bəhrəsidir. Bəlkə elə buna görə də Hacıbabanı həyatda görənlər onu yaratdığı obrazlarla müqayisə edəndə dilemma qarşısında qalırdılar: yəni bu ciddi, qaraqabaq kişi o səhnədəki adamdır? Hacıbaba oxuyur, oynayır, təqlid edirdi və yaş dərəcəsindən asılı olmayaraq minlərlə tamaşaçını ovsunlayır, ələ alır, onları gülüşün, sevincin, ruh yüksəkliyinin işıqlı, geniş dünyasına yönəldirdi. Və insanlar Şıxəli Qurbanov adına Dövlət Musiqili Komediya Teatrının binasına daxil olub onun iştirakıyla tamaşalara baxarkən dərd-sərlərini unudar, həyati qayğılardan xilas olar, eyni zamanda düşüncələrə dalar, həyatda onlara rast gələn insanların üzündə, davranışlarında məşhur Hacıbaba personajlarının- Sonqulunun, Şirinbalanın, Mövsümün, Şirbalanın, Məşədi İbadın, Şəfi qədeşin cizgilərini gəzərdilər.

Bəs Hacıbaba Bağırovun səhnədən kənar həyata baxışı necədir, gülüşə dost olan, onu yaradan bir sənət adamının şəxsi qayğıları, kədərli anları olurmu? Onun təkcə bir komedioqraf kimi deyil, həm də bir tamaşaçı kimi sənətə baxışları nə yerdədir, içərisində bulunduğu cəmiyyət barədə nə düşünür? Zənn edirdim bu və buna bənzər suallara Hacıbaba Bağırovun verəcəyi cavablar tək mənə yox, çoxlarına maraqlı görünə bilər. Bunu nəzərə alıb onunla görüşməyə qərar verdim. 1984-cü ilin yanvarın ilk günləriydi. Hələ adamların canından yeni il şənliklərinin istisi çıxmamışdı. Hələ 1990-cı ilin qara yanvar kabusu heç üfüqdə də gözə dəymirdi və insanlar həyatın sakit, səksəkəsiz ötüşdüyündən razı halda ömr edir, futbol yarışlarına, turist gəzintilərinə, teatr tamaşalarına həvəslə axışırdılar. Və təbii ki, Şıxəli Qurbanov adına Musiqili Komediya teatrına. Mən də o sıradan. Müqtədir sənətkarla görüşüm onun qrim otağında oldu. O darısqal otağın divarlarından mənə baxan afişaların, saysız-hesabsız maskaların, pariklərin, onlara məxsus əlbəsələrin arasında aşağıdakı söhbətimizə başladıq.

– Əvvəlcə sənət tərcümeyi-halınız barədə qısaca məlumat verəydiniz.

– Qısası budur ki, lap uşaq yaşlarımdan bu sənətə vurulmuşam və bu işdə sənətcanlı ailəmizin böyük rolu olub. Qaldı ki, professional səhnəyə gözümü açansa özümə əbədi müəllim sandığım mərhum aktyorumuz Əjdər Sultanov olub. Aktyor olaraq ilk addımlarımı vaxtilə M.Əzizbəyov adına dram teatrının nəzdindəki aktyor studiyasında atmışam. O studiyada demək olar ki, indiki ali məktəb səviyyəsində dərslər keçirilirdi. Oranı bitirib əvvəlcə Lənkəran teatrında işə girdim, sonra iş yerimi C. Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram Teatrına dəyişdim. Oradan da birbaşa Bakıya – Musiqili Komediya teatrına gəldim. Yəni sənətdə tutduğum yol, sahib olduğum üslub, dəst-xətt əvvəl-axır məni bu məkana gətirib çıxarmalıydı. Və 1962-ci ildə bu baş verdi.

- Yəqin ki, teatra gələn hər təzə aktyorlar kimi sizi də tezliklə məclisin “yuxarı” başına dəvət eləməyib bir xeyli “qapı” dalında saxlayıblar, eləmi?

– Saxlayıblar da sözdü, atamı yandırıblar. Düz də eləyiblər. Teatr belədir ki, gərək onun havasında bişəsən, kollektivin təhər-tövründən xəbər tutasan, sənət meyillərindən, bir-birinə münasibətlərindən hali olasan. Yoxsa indiki cavanlar kimi, hə, mən ali məktəb bitirmişəm, tez olun mənə baş rol verin söhbəti olmasın gərək. Mən bu teatra təzə gələndə bir əsər oynanılırdı- “Hacı Kərimin Aya səyahəti”. Orda bir Ayoğlu surəti vardı. Beş-altı kəlmə sözü ola-olmaya. Onu tapşırdılar mənə. Özü də komik obraz deyildi. Çıxıb oynayırdım və hər dəfəsində tamaşaçıların xoşuna gəlməyim hiss olunurdu. Çox-çox sonralarsa elə həmin tamaşanın baş rollarında da çıxış eləməli oldum. Sənət belədir. Rolun nə böyüyü olur, nə kiçiyi. O baxır rejissorun sərraf gözünə, bir də aktyoruna. Beləcə illər ötdü, “Özümüz bilərik”, “Olmadı elə, oldu belə”, “Qaynana”, “Kete və Kote”, “Hicran” və onlarla komediya əsərlərində baş rolları mənə etibar elədilər.

– Kinolara az-az çəkilməyinizin səbəbkarı özünüzsünüz, yoxsa kinorejissorlar?

– Düzü bu məsələdə nə özüm cəhd göstərmişəm, nə də rejissorlar. Odur ki, bizim biri-birimizdən inciməyə haqqımız yoxdur. Əgər kinosevərlərin bu barədə narazılığı varsa onda məndən yox, bu işlə məşğul olan kino işçilərindən incisinlər. Çünki filmə çəkilmək aktyorun istəyi ilə yox, rejissorun seçimi ilə hasilə gəlir.

– Necə ki, sizi “Ulduz”da, “Mehman”da, “Alma almaya bənzər”də görüb çəkmişdilər. Və zənnimcə həmin filmlərdə yaratdığınız obrazlar tamaşaçılamızı qane etmişdi. Bəs sonralar rejissorlarımızın “susqunluğunu” nəylə izah etmək olar?

–Bilirsənmi, İntiqam, rejissorları da qınamaq olmaz. Burda ssenaristlərin də payına qınaq düşür. Mən bəzi rejissorlarla bu barədə danışmışam. Onlarda nə günah var, nə verirlər, onu da çəkirlər. Onlar deyir ki, gərək dramaturqlar öz ssenarilərini yazanda səni nəzərə alalar.

– Bilirsiz mən bu sualımda niyə israrlıyam. Musiqili Komediya Teatrının demək olar heç bir tamaşası sizsiz ötüşmür və hər birisi də yüksək anşlaqla ötüşür. Amma teatr belədir ki, orda göstərilən səhnə əsərini yalnız bir qrup, bir salon tamaşaçı izləyə bilir. Amma kinofilmlər, milyonların malı ola bilir. Deyirəm heç olmazsa kinorejissorlarımız teatrınızdakı zəngin materialdan- librettolardan bəhrələnərdilər.

– Bu artıq onların öz işidi. Hər rejissordan Qriqorii Kozintsevlik tələb eləmək olmaz ki, görürsünüz də, Şekspirin “Hamlet”ini nə səviyyədə lentə alıb o kişi!

Nə isə, bunlar çox dolaşıq, çətin məsələlərdi. Yenə də yaşasın teatr, yaşasın səhnə! (Gülür).

– İdmana münasibətinizi öyrənmək istərdim. Bilirsiz niyə, “Mehman” filmində yaratdığınız Arifin başına Mehman bir oyun açır ki, istər-istəməz tamaşaçı düşünür görəsən Arif- Hacıbaba nə əcəb bir-iki əks fənd işlədə bilmir. Yaxud da ki, tamaşaların əksəriyyətində böyük məharətlə, uzun-uzadı rəqslərinizə baxanda nəfəsinizə “əhsən” deməmək olmur.

– O, Mehman məsələsini yaman dedin, İntiqam. İndi də yadıma düşəndə qorxuram. Əsərdi də, mayası elə yoğrulub, mən neyləyə bilərdim ki, ssenaridə eləydi ki, gərək məni top kimi atıb-tutaydı. Qaldı idmanla məşğul olmağıma, olub. Uşaq vaxtı dostların fitvasına uyub boksa gedirdim. Amma bir dəfə rinqdə məni necə vurdularsa boksdan o gedən oldum. Voleybolu çox sevirəm, ondan sonra fiqurlu konki sürənlərə marağım böyükdür. Futbol da ki, daha heç də, dəlisiyəm. Özümə gələndəsə səhərlər hərdən bir əl-qolumu atıram ki, ona da mən bilən idman demək olmaz. Mənim əsl idmanım məşqlərdə, bir də tamaşalarda başlayır. İdman olmağına ona görə inanıram ki, hər tamaşadan sonra yerimin içinə ölü kimi düşürəm.

– Bu yamsılama- parodiya sənətinə necə baxırsız? Qədim sənətdir, istər dünyada, istərsə də bizdə bunun səriştəli yaradıcıları olub, bu gün də var. Məsələn, sizin özünüzü tez-tez yamsılayan parodistlər də az deyil. Onların hədəfinə tuş gələn bəzi məşhur sənətkarlar kimi belə məqamlarda inciyib cin atına minmirsiz ki?

– Parodiyaya münasibətim çox yaxşıdır. Bəzən istedadlı parodistin sənətkarın bir ştrixini tapıb üzə çıxarması onun haqqında boşboğaz teatr tənqidçilərinin yazdığı sicilləmə məqalələrdən daha çox yadda qalır. Məni olduğu kimi təqlid edən aktyorlardan heç vaxt incimirəm. Parodiya janrı gərəkli janrdır, bu şərtlə ki, reallığa söykənsin, böhtan atmasın, öyrədici, nəsihətverici olsun. Bir də ki, şübhəsiz güldürsün. Çünki gülüşün çox qəribə, unudulmaz, tərbiyəvi bir sifəti var. Mənim səhnədə yaratdığım surətlərin danışıq, davranış, portret özəlliklərini mən həyatdan, müşahidə elədiyim insanlardan yığıb toplayır, onları məhz parodiya edirəm. İntəhası karikaturalarımda bir qədər ifrata varıram. Çoxları bunu mənə irad tuturlar. Amma neyləyim, başqa cür əlimdən gəlmir.

–Sizi həyatda görməyən, insani xislətlərinizdən bixəbər olanların əvəzindən verirəm bu sualı. Səhnədə deyib-gülən, rəqs edən və tamaşaçıları da qəhqəhə çəkməyə vadar edən Hacıbaba Bağırov bəs nə vaxt kədərlənir, yəni səhnə obrazlarınızda gözə dəyməyən kədər bu qədərmi sizə yaddır?

–Yox, yad deyil. O elə sevinclə qoşa gəlib dünyaya. İntəhası sən onu arzulamasan da o özü həyatının müəyyən məqamlarında gəlib səni tapır və nəinki sən ondan qaçmağa çalışırsan, əksinə onunla qolboyun olub bir müddət bir tavan altında yaşamalı olursan. Amma burası da var ki, əyər fikir vermisizsə hər qəmli, faciəvi hadisədən sonra insanın daxilində gülməyə, lap qəh-qəhə çəkməyə qəribə bir istək yaranır. Necə deyərlər, adam bir himə bənd olur. Bax, mən bütün yaradıcılığım boyu şəxsi məhrumiyyətlərimi, qəmimi, kədərimi içimdə boğub insanlara o gülüşü, o qəhqəhəni verməyə çalışmışam.

P.S. Bəli, bir aktyor ömrü ərzində respublikamızın Xalq artisti, unudulmaz gülüş ustası Hacıbaba Bağırov o gülüşü, o sevinci həyatı qədər sevdiyi səhnədən, saysız-hesabsız pərəstişkarlarından əsirgəmədi. Kədəri də sevinci qədər bol olan xalqımızı öhdəsinə düşən vaxt ərzində darıxmağa, sıxılmağa qoymadı. Dost, tərəfmüqabil, sənətdaş itkisindən yana təklənsə də, bəzən tam yalqız qalsa da içində qalaqlanan qüssəni büruzə vermədi. Təki tamaşaçılar bu itkilərdən xəbər tutmasın, ümidsizliyə qapılmasın. Qara 20 Yanvar qırğınlarını da gördü, Bakıda doğulsa da ana yurdu sandığı Lənkəranda cavan həmyerlilərinin imperiya gülləbaranına tuş gəldiyinin də şahidi oldu. Amma öz yaradıcılığı, təkrarsız aktyor üslubunun xəttiylə xalqını sınmağa, əyilməyə qoymadı, ona sevinci, gülüşü rəva gördü, həyatın əlvan, parlaq rənglərinə doğru qoşmağa sövq elədi.

Səhnəmiz bina olandan gülüşsüz qalmayıb. “Leyli və Məcnun” olubsa da “Məşədi İbad”ımız da olub, “Bəxtsiz cavan”ımız olsa da “Ər və arvad”da olub, “Koroğlu”muzla yanaşı “Ulduz”umuz da parlayıb, “Fərhad və Şirin”in yanında “Milyonçunun dilənçi oğlu”da dayanıb, “Aydın” faciəsiylə paralel “Kəndçi qızı”da addımlayıb. Eləcə də “Toy kimindir”, “Bizə bircə xal lazımdır”, “Hicran”, “Olmadı elə, oldu belə”, “Arşın mal alan”, “Nişanlı qız”... bir sözlə, saymaqla qurtarmaz. Professional teatrımızın aktyorlar silsiləsinin siyahısına da nəzər yetirəndə bu praporsiyanın şahidi olmaq mümkündür. Abbas Mirzə Şərifzadə – Mirzəağa Əliyev, Ülvi Rəcəb – Rza Darablı, Ələsgər Ələkbərov – Lütfəli Abdullayev, İsmayıl Dağıstanlı – Əlihüseyn Qafarlı, Hökumə Qurbanova- Nəsibə Zeynalova, Həsənağa Turabov – Səyavuş Aslan...

Və nəhayət Hacıbaba Bağırov!

Deyirlər əvəzolunmaz insan yoxdur. Buna mən razı, insandı, dünyaya gəlir, gedir, onun yerinə bir başqası gəlir. Ancaq “əvəzolunmaz sənətkar yoxdur” deyimi ilə razı deyiləm. İnsan əvvəldən insan yaranıb. Onun bir əvəzolunmaz kodu var- insan. Amma sənətkarın kodu bir deyil, mindir, milyonlarladı və o hər sənətkar üçün fərdi olaraq təyin edilir, alnına yazılır. Cəsarətlə demək olar ki, Hacıbaba Bağırov məhz əvəzolunmaz sənətkarlar zümrəsinə aid unikal yaradıcı idi və onun hədəfə aldığı personajların mənfi xislətini onun özü kimi heç kim tənqid, rüsvay edə bilməzdi. Azərbaycan səhnəsi bu gün də gülüşsüz deyil, haqqüçünə istedadlı gülüş ustaları sarıdan bolluqdur. Hərəsinin də öz yolu, öz üslubu. Allah başacan eləsin. Ancaq doğrudan-doğruya bu gün Hacıbaba Bağırov gülüşündən yoxdur və bu günkü gülüş ustalarının üslubları arasındakı fərqlərə baxmayaraq onların elliyinin bir yerdə Hacıbaba Bağırovdan fərqləri yerlə göy qədərdir. Demirik ki, bu fərqi aradan qaldırsınlar, sadəcə, gülüşün mahiyyəti, ünvanı, hədəfi, kədərimiz müqabilindəki qədəri barədə daha çox düşünsünlər, Hacıbaba Bağırov kimi bu dünyanın isti-soyuğundan keçib bərkisinlər.

Gülə-gülə.

(Bu yazını tam şəkildə “Qobustan” jurnalının bu ilki yaz sayında oxuya bilərsiz.)

İntiqam MEHDİZADƏ

525-ci qəzet.- 2012.- 18 fevral.- S.29.