AXŞAMÜSTÜ

Fevralın yeddisinin sanki məşq elədiyi məhşəri bir çovğunda Montin bazarının sağ-soluna burula-burula çox məhşur bir sənətkarın kirayədə qaldığı evi axtarırdıq. Telefonda nişangah verdiyi darvazası qırmızı ev o qədərdi ki...

Xəstəliyinin şiddət etdiyini eşidib, Azərbaycan sazının tacidarı Aşıq Ədaləti belə bir amansız gündə ziyarət etməyə getmişdik. Mən idim, Ədalət sazının divanəsi, Qubadlı dağlarının qədirbilən oğlu Şakir Hidayətoğlu idi, bir də Ədalət zirvəsinin hələ obiri üzünü görməmiş, yəni ancaq barmaqlarının sədasına vurğun olan Füzuli cavanlarından Anar Zahidoğlu. Yerin –– yurdun buz bağlayıb şüşələndiyi bu qorxunc gündə taksi şoferlərinin gəlməyə cürət etmədikləri halda, ustadı canlı halda görmək naminə hər çətinliyi gözaltına almışdı bu gənc. Sumqayıtdan Bakıya qədər yolda da Ədalət sənətinə heyrətini çox yanğı ilə dilə gətirməyi bacardı. Di gəl ki, ustadın ünvanını gördüm-bildim deyən birisi qarşımıza çıxmırdı. Elə düşünmüşdüm ki, yəqin bütünlüklə Montin camaatı sağlığında tarixə qarışmış bu böyük sənətkarı tanıyar.

Hey, gidi dünya!..

Bir də zəng vurduq.

Xəstəlikdən əzilmiş çox yornuq səsiylə:

– Dayandığınız yerdən tərpənməyin, – dedi, – Mən sizə qarşı gəlirəm.

Çox keçmədən Ədalət Nəsibov tini burulub, bizə tərəf çıxdı. Ayaqları daha sözünə baxmaq istəməyən ustadın sanki özü deyil, kölgəsiydi yıxıla-dura üzübəri gəlirdi.

Xoş-beş eləməmiş özünü şiddətlə danlamağa başladı:

– Dünya başıma dar oldu. Bu boyda şəhərdə bir əməlli yerdə daldalanmağa mağıl bir kirayə ev qəhət oldu mənə.

Qoltuğuna girib, göstərdiyi tərəfə yönəldik.

lll

Böyük sufi şairimiz Yunus Əmrə demiş:

Min Kəbədən yeyrəkdir

Bir könül ziyarəti!

Könüllər Rəbbimizin güzargahıdır! Deməli, könül yönündə ziyarətə gedən kimsə həm də bu vəsilə ilə Allahının görüşünə getmiş olur.

O da ola Rəbbinin görüm- baxımı ilə sənət zirvəsinə yüksəlmiş belə mükəmməl bir bəndənin könül ziyarətinə gedəsən!

Türk ulularından Hacı Bəkdaş Vəli buyurur: “İnsan Tanrıya ancaq gözəl sənətlərlə ucalıb qovuşa bilər.”

Sənət təsəlli qaynağıdır! Həm sənət ərbabı üçün, həm elə onun pərvanələri üçün.

Sənəti ustadından öyrənənin xoş halına! Hansı dövrünsə sənətkarı olmuş Aşıq Allahverdidən bir ibrət kəlamı:

Könül, qulluq elə kamil ustada,

Ustad görməyənin işi xam qaldı.

Neçə danəndələr köçdü dünyadan,

Yerində bir neçə ağlıkəm qaldı.

lll

Dəm dəmi gətirər, qəm qəmi.

Ustad Ədalətlə sazı bir- birini şərtləndirən bir cüt qəmxardı. Biz qonaq gəldiyimizdən bəri elə bil sazıyla küsülü görürük Ədaləti. Tez-tez qanrılıb ona baxır. Saz yerindən tərpənmək istəmir. Xeyir ola, saz onu sinəsində uzun bir ömür müddətində canı kimi, qanı kimi gəzdirən sevdalısının həsrətinə, görəsən, niyə qarşılıq vermir?!

Bir də ki, aşiq nəzər salmasa, necə çırpınar ki məşuqə?!

Əlini anidən sinəsinin üstünə basır Ustad bərkdən-bərkdən.

Ürəyinin vurnuxan hönkürtüsünün qəflətən onun sinəsini dəlib çölə çıxacağından ehtiyatlanır yəqin. Elə bu vəziyyətdəcə yenə gözlərini bərk-bərk qapayır. Həbəşi dodaqları sirli bir hənirti ilə gumuldanmağa başlayır:

Nə sevda tapıbsan, nəyə talibsən?!-

Hansı qəflətdəsən, gəl qoca baxtım!

Ya məndən küsübsən, ya qocalıbsan,

Bu sınıq könlümü al, qoca baxtım!..

Şakir tutulmuş halda mənə baxır.

Ustadın sifətində tuğyan eləməkdə olan çölün qiyamətindən başqa anlaşılacaq özgə şey yox. Onsuz da heç nəyi seçmir. Gözlərini elə dünyanı və onun cəfakeşi olan İnsan oğlunu görməmək üçün qapamayıbmı?

Şakiri bir kitab kimi oxuyuram: “Bu fırtına sakitləşənə bənzəmir. Nəsə ustadın naçar vaxtına gəlmişik. Bilsəydik...”

Demə dünən ciyərparasının qırxıymış. Zindana dönmüş bədən, üzə duran ayaqları həyatının bu ağır məqamında ona yerindən tərpənməyə macal verməyib...

Ədalət qövr eləmiş yarasının qaysağını yenə Dədə Əsgərin bir batman balla udulması mümkün olmayan misraları ilə bilərəkdən qoparıb atmağa çalışır.

Betər, bundan da betər çılğına dönmək istəyir. Niyə?!. Niyəsini özü də bilmir:

Ələsgər qəlbinə saldın işığı,

Məclislər ziynəti, el yaraşığı,

Əzizliklə bəslədiyin aşığı

Zəlilliklə intiqama çəkirsən?!

Allah, Allah! “Nəinsaf zəmanə, bimürvət fələyə” bundan artıq təhnizmi olar?! İnsan daxili dünyasının dözülməz bezginliyini bundan tutarlı , bundan da sitəmli necə dilə gətirə bilər?!.

Ustad gözlənilmədən birdən gözünü açıb, tərzi qələmə gəlməyəcək şəkildə bizə tamaşa eləyir.

– Qəbahət eləyərəm, nöyzənbillah, pirim, mürşüdüm və qibləgahım Dədə Ələsgərə güldən ağır söz deməyə dizim tutmur. Bircə yolla, tək bircə yolla çox insafsız bir səhv eləyib:bayaq oxuduğum təxəllüs-bənddə “Ələsgər qəlbinə” əvəzinə gərək mənim adımı yazaydı! Düzdü, o mübarək insan da çox sitəm çəkib bu dünyada. Amma inana bilmirəm, mən çəkdiyimin yüzdə birinə qatlaşmış ola!..

lll

Aşıq Ədalət tarixi saz havaçatımızın həm də qeyri-adi novatoru kimi varlığındakı qüdrəti göstərməyi bacardı.

Ötən yüzilliklərdən xalqa yadigar qalmış çoxsaylı saz havaçatının əksəriyyətini Ustad Ədalət çalmış, hamısını da öz qəlbinin hərarəti yenidən isitmişdir. Bu gün kim nə çalırsa, ustadın icadından, daha doğrusu, ustadanə tumarından onda danılmaz bir şeylər var.

Dərə, təpə, yaşıl yamaclar, güllük –gülüstanlıqlar, adətən, öz cəmalıyla öyünər və elə zənn edər ki, bu gözəlliklərin küpü-boyağı onun özcə məqduru, özcə varıdır.

Günəş də ərş üzündən zərrin şüaları ilə onların gözlərini qamaşdırar... Bilib boyunlarına alsalar, nə çıxar, almasalar nə?!..

Yaxın ötən günlərin birində mavi ekranda hələ dimdiyinin sarısı getməmiş (və getməyəcək) bir zavallı sərçəcik ağzı köpüklənə-köpüklənə nankorluq nümayiş etdirirdi:

“Aşıq Ədalətin çaldıqları nə qədər mükəmməl olsa belə, onlar o vaxtlarda qaldı... biz bu günün havalarını özümüz yaradırıq...”

Belə yerdə farslar nə gözəl deyir: “Necəsən, qanmayım, atan yansın?!”

lll

Onun zəhmətinin bəhrələri otaylı-butaylı Bütün Azərbaycan üçün zəngin mili sənət mənbəyinə çevrildi. İndi bir evin küncündə ömrün bu ixtiyar və düşgün çağında dünyanın iştəklərinə, mat qalan bu bənzərsiz adam ən yüksək hörmətə və iltifata layiq bir sənət ərbabıdır.

Ədalətin ürəyinin hərarəti “Yeddi oğul istərəm” bədii filminə sonsuz canlılıq və xəlqilik gətirib. “Yanıq Kərəmi” bu filmdə bir növ abidəvi dəyər qazanıb.

Onun “Yanıq Kərəmi”si fəxri – aləm şairimiz olan Şəhriyarın “Heydər Babaya Salam” lirik poemasının şairin öz səsiylə oxunuşunu qeyri-adi çırpınış və xalları ilə dastaniləşdirib! Ustad şairin hərarətli nəfəsiylə ustad aşığın sehirli barmaqlarının fəryadı görünməmiş bir gözəllik busatı yaradıb.

“Aşıq Ələsgər” bədii sənədli filmində Aşıq Ədalət Göyçə ədəbi mühitinin şəhdi-şirəsini sazının Göyçəyə uyar qançəkərliyi ilə ecazkarlıqla ortaya qoyub; Dədə Ələsgərin “Oynamasın” qoşmasını bəyzadə bir əda ilə zirvədən ifadə eləyib. İtirdiyimiz cənnət Göycəyə əbədi evladlıq borcunun bir zərrəsini sanki ödəməyə çalışıb və zirvədən bacarıb.

“Çalır Aşıq Ədalət Nəsibov” filmindəki ustad ifaları çağdaş aşıqlar və gələcək nəsillər üçün bir növ saz məktəbi mahiyyəti daşımaqdadır.

lll

Qəm eləmə, Ustad! Dünya belə gəlmiş, beləcə də günahlarını təkrarlaya —-təkrarlaya yoluna davam edər. Halına da təfavüt etməz...

Fərid Kam adlı bir filosof şair bu yöndə nə gözəl deyib:

Bir çürük diş kimidir, məncə, həyat:

Çıxarıb atmadan sahibinə rahət yox!

Eyni kəlamın müəllifi müşahidə etmiş olduğu bir ibrət səhnəsi qarşısında insanlıq dramının bir acı düşüncəsini də bir bəndlik şeirində belə xülasə edir:

Sağlığında neçə əhli-hünərin

Bir çimdik duz belə qonmaz aşına!

Öldürənlər əvvəl onu acından,

Sonra bir türbə dikərlər başına.

Neyləməli, Ustad?! Dünyanın südü beləcə ocaq üstə qoymamış çürüyür. O səbəbdən qaymaq da tutmur.

Deyirəm, ümidimizi biryolluq öldürməyək. Kim bilir, bəlkə dünya da axır ki, bir silkinib düşdüyü çıxmazdan dartıb ətəyini bir üzə çıxa bildi. Onda suyu durular, südü qaymaq bağlayar. İnşallah!

Ümidlər ölməsə, İnsan ölməz! İllah da sənin kimi yaradıcı İnsanlar.

Hə, nə oldu?! Doluxsunma belə!

Sənin divanə kimi sevdiyin ulu Füzulidən ümumiyyətlə dünyanın vəfasızlığından bir xatircəmlik təsəllisi misal gətirimmi?

Ey Füzuli, müttəsil müxalifdir

dövran mənə,

Qalibə, ərbabi – istedadı dövran

istəməz!

Bir də ki: dövran neyləsin, Ustad?! Ömrün boyu ürəyinin istədiyini eləməkdən heç vaxt geri durmamısan, dövran çar-naçar dözüb. Sən Haqdan çağlayan bir çeşməsən!

Barmağına, Haqdan barat olan Qüdrətinə əhsən!

Sən böyük bir dövr ərzində vəfalı –– vəfasız soydaşlarının qan yaddaşına unudulmaz bir ehtiras kimi çökmüsən! Səni görüb-tanımayan aşıqda belə səndən mənəvi bir pay var! Əti dırnaqdan çox aralayıblar, Ustad! Sən soyunun damarında qızıl qansan! Qanı cismdən ayırmaq müşküldü! Sarı Aşıq xalqa o qədər yaxın olub ki, axır onda it-bata çıxıb... Yox-yox! Xalqın mənəvi dünyasında itib, onun əbədiyyətində dirilik tapıb!

Sən də beləcə, Ustad!

Nə yazıq ki (bəlkə də nə yaxşı ki!) arının minbir çiçəyə qonub, çəkdiyi balın keyfiyyətindən xəbəri olmaz!

Yəqin ki: yenə düz olmadı. Çəkdiyi şəhdü-şirəni arı gözəlcə bilmirsə, şan üstündə o nə ehtirazdı, o nə təlatümdür? Ağdabanlı Şair Qurban bu nöqtədə qoy hakim olsun:

Sənsiz bu Qurban sızıldar,

Cəsəd ağlar, can sızıldar.

Arı görsə şan, sızıldar;

Olmaz ayırmaq üstündən.

Sazın – bal pətəyi; sən də onun üstündəki, bax, o cəfakəş arısan, Ustad! Tək sazın yox, həm də ucadan-uca ədəbi sözün arısı!

Sənin o xəzinə sinəndə hansı böyük ustadın seçmə sözü yoxdu ki?! Füzuli dili ilə desəm: “harda bir söz itsə, səndən istəsinlər! Sən zamin!”

Bir sözlə, təsəllin dərdindən daha boldu, Ustad!

Dərdi də dost yerinə qoy, sirdaş bil özünə.

Dərd dostdan, qardaşdan, hətta yardan vəfalıdır. Gün gəlir ki: bir yolayrıcında hərə bir yana üz tutub yollanır.

Eləcə dərd sənə həmdəm qalır! Acılı –şirinli düşüncələriylə bahəm.

Üz mənnən,

Rəqib, şərrin üz mənnən!

Qəm yardan vəfalıdı:

Heç çevirməz üz mənnən!

Ən başlıcası: Kərəmin o dilbilməz dərdi olmasaydı, “Kərəmi” olmazdı! Şübhəsiz!!

“Kərəmi” də yenidən səninlə qəmxarlıq eləyib. Ağlar sinəndən birdən-birə şahlanmasaydı, sən Ədalət olmazdın! Buna nə deyirsən, Ustad?!

Ədalət olardın, ey, amma bu Ədalət olmazdın!

Göygöl gözəlliyinə vəsilə olan min il əvvəlin Kəpəz məhşərini xəyalına gətir, ay “Kərəmi” büsatının ustadı, Ədalət!!!

Yığ dünyadan gözünü! Özünü yenidən özün boyda gör, Ustad! Düz əməllicə canını tut dişinə: namərd ayaqlarının əsdiyinə üzülmə; özünü qaldır ayağa!.. Onda ayağın da quzu kimi arxanca mələyə-mələyə gələcək!

Təklikdə qaldıra bilməzsən özünü xora-xoşa qoyan ayaqlarını! “Qaraçanağ”-la əl-ələ tutub qaldır! Ayrı sazla yox, ancaq onunla. Onun hələlik sənə də bəyan olmayan nəsə əsrarəngiz sirli bir dünyası var!

lll

Çöldə qaranlıq basmaq üzrədir. Nəsə Ustadı yenə rahatsız görürük. Dirsəklərini masaya dirəyir. Çənəsini qoşa ovcunun içinə alır. Bizi birinci kərə görürmüşcəsinə diqqətlə baxır. Handan —- hana durub, “Qaraçanağ”ın köynəyini təzədən sökür.

Yenidən sazıyla sarmaş-dalaşdır. İndi Ustaddı, “Qaraçanağ”dı, bir də Dədə Ələsgərdi!.. Toyda-düyündə və hər yerdə belə davranır sazıyla Ustad, yandırıb-tökür.

Xəyalıma 1981-ci ildə Ustada ilkin yazdığım dəyərləndirmə gəraylının adda —- budda misraları gəlir:

Hönkürdükcə qan-yaş tökür,

Saz qəmə tuş olub, nədi ?!

Bunca bizi dara çəkir,

Ürəyi daş olub, nədi?!

Kərəm yanır, Lələ yanır,

Qəlbi qəmnən silə yanır,

Yanır gilə-gilə yanır,

Saza qarğış olub, nədi?!.

... Saz titrəyir titim –titim,

Kərəm nakam, simlər yetim...

Od püskürür Ədalətim..

Oda sirdaş olub, nədi?!

lll

Hava yenə qana susayır. Telekanallar tez-tez onun zavallı qurbanları haqqında xəbərlər yayınlanmaqdadır.

Deyəsən, dünya anamızı düz-əməllicə cana doydurmuşuq. Elə bil onun etiraz səsi də qulağımıza gəlməkdədir: “Daha yetər! Düşün çiynimdən!”

Aşıq suskun. Sazı ondan da suskun. Biz müsafirləri də həmçinin.

Bircə qarşı divara vurulmuş iri ölçüdə heykəltəraş və rəssam Məmməd Dəmirçioğlunun bir müddət əvvəl naturadan çəkdiyi “Ustad” portretinin açıq qaş-qabağı, üfüqlərin arxasını görürmüş kimi heyrətlə açılmış ağıllı gözləri və ümumiyyətlə qürur heykəli kimi şahlanıb. Dönüb ona boylanan kimsədə istər — istəməz xoş bir ovqat yaradar.

Bu səbəbdən olsun gərək: Ədalət tez-tez bizi unudub o bəxtəvər özünün düşüncələrinə dalır.

lll

Biz Ustaddan ayrılıb getmək üçün him—- cimləşirik.

Ədalət dərhal narahat olur.

Şakir Hidayətoğlu çətin olsa da, getmək istədiyimizi açıqlayır:

– Ay qağa, çox oturduq. Sənə də istirahət lazımdı.

Ustad:

– Nə olub, ay Şakir? Hər görüşümüzdə bir bəhanə tapırsan.

– Ay qağa, —- deyir Şakir: —- gedəsi qonaq vaxtında getsə yaxşıdır.

Ustad:

Nə deyirəm?! Gəlişiniz çox gözəldi; gedişiniz olmayaydı!

lll

Ustad Ədalətlə ziyarətimizin başlanğıcından istər-istəməz ürəyimdə qanadlanan qımıltıları səbirsizliklə kağıza köçürtməyə başlayıram.

BARI SAZ QALMASIN

LÜT – ÜRYAN KİMİ

Bu dağın ömrü də çöküşdə bu gün.

Çökür parça-parça bir azman kimi.

Baxır maddım – maddım gərdiş də

bu gün,

Çökür “Yanıq Kərəm”

bir şaman kimi.

Hönkürər sazının “Sarı tel”ləri;

Susar “Dilqəmi”nin tuti dilləri;

Nəyi xatırlatmaz “İncə Gülləri”;

İnildər simlərdə ah-aman kimi

Laxlayar təməllər, uçar zirvələr;

Göyəzən kişnəyər, Dəli Kür mələr...

Aveyin kahası gözyaşı çilər;

İnlər Şahdağı da bir kaman kimi.

Susar sevgilərin tərcümanı da,

Çətin ki, aynalar onu tanıda!..

Seyrəlib çevrəsi, bom-boş yanı da:

Vəfasız görmədim bu dövran kimi.

Can qurban elərdik barmağına da;

Pərdə üstündə gül vurmağına da;

Zirvədən –zirvəyə varmağına da –

Sevgilər fövgündə bir sultan kimi.

Sazdan yapışaraq “Haqq!” deyə- deyə,

Ayaqlar altından qaldırdı göyə!

Nankorlar donuqdu göz döyə-döyə...

Saz qalxıb kükrədi bir tufan kimi.

O çılğın Məcnundu, Saz Leylisidi!

Haqqın, Ədalətin öz Leylisidi!

Özünü bir sanar, yüz – Leylisidi:

Yaşar ruhumuzda bir dastan kimi!

Gah Kürü dindirər, gahdan Arazı;

Sazın istiqbalı gözdə murazı.

Gücü çatdığınca qaldırıb sazı:

Barı saz qalmasın lüt-üryan kimi.

Tifil yaranmışdı; artdı, dağ oldu!

Heç kəsə baş əyməz, Rəbbinə quldu!

Soyunun qəlbinə nur kimi doldu!

Sürər kərvanını bir sarvan kimi!..

Kirayə küncündə təntiyib çaş-baş;

Özün nişan alıb —- ətəyində daş...

Gözün kor olaydı, Məmməd Aslan, kaş:

Göy uçdu başıma bir tavan kimi.

07.02.2012

(Məhşəri bir qiyamət günündə)

Məmməd ASLAN

525-cui qəzet.- 2012.- 18 fevral.- S.24-25.