Hikməti sevmək missiyası.....

Düşünən hər kəsə filosof demək olarmı? Bu fərziyə doğru olsaydı milyonlarla insan tarixin qızıl səhifələrində yer alardı. Demək bu düşüncə yanlışdır. Bəs o zaman filosof kimdir? Fikrimcə, filosof bir sıra üstün keyfiyyətlərə sahib olan, adi insanlardan daha artıq düşünən və həyatı dərk etməyə çalışan insandır.

Fəlsəfədə suallar önəmlidir deyirlər, buna mən də qatılıram. Ancaq fəlsəfədə önəmli olan həm də sualların cavabını tapa bilməkdir. Filosof da bu suallara cavab axtaran insandır. Əslində bu fikirlər mövzuya giriş üçün hesablanan cəhdlərdir. Çünki dünyanın yaradılışının nidası olan “Böyük partlayış” dan bu yana dərketmə ilə bağlı hansı fikir adamı öz fəlsəfi sistemini təqdim etsə də belə hələ də həyat,zaman, məkan və yaradılışın digər substansiyaları fəlsəfə güzgüsündə müxtəlif əyarlarla sərf-nəzər edilir. Bəzən bu substansiyalar hüdudsuz görünür, bəzən miqyasca kiçilir və bütün zənginliyi ilə əks olunmur. Amma bilinən odur ki, biz insanların dünyadan bildiyi, ağılı kəsdiyi biliklər, dərketmə fəzası hikməti sevmək elmindən və ona nə vaxt, necə və hansı baxış bucağından baxan təfəkkür sahiblərindən asılıdır. Və bəşəriyyətdə var olan baxışı bu təfəkkür sahiblərinin hikmət xəzinəsindən əxz ediblər. Bu mənada insanlıq “ Böyük Fəlsəfəyə” borcludur. Bu Fəlsəfə ona görə böyükdür ki, bizə həyatı dərk etməyə yol göstərənlər (əgər göstərilən yolla gedə biliriksə?) imana səsləyənlər,aləmin gizlinlərinə çıraq tutanlar qədim Çin, Hind, Yunan fəlsəfəsinin böyüklərindən tutmuş İslam , Avropa fəlsəfəsinin nəhənglərinədək orada – “əbədi qalereyada”dırlar.

Məchula cavab axtarışlarından doğan fəlsəfi mühakimələr istər yunan fəlsəfəsində olsun, istər onun təsiri ilə intişar tapan islam fəlsəfəsi olsun, istər qərb, istərsə də şərq fəlsəfəsi olsun həyatın yaranması, nə, necə sualları ilə başlayır,düşüncə mühitinin dərin qatlarına baş vuraraq zaman və məkan qanunauyğunluqları ilə sinxronlaşır və insanı ilkdən sonadək olanların səbəb nəticə əlaqəsinə səsləyir. Filosoflar da insanın düşünə bildiyi andan fəhm və idrakları ilə olub olacaqlardan ruhlarında təcəlla edən fövqəl intuisiya ilə onlara qulaq verənləri və nəhayət, sosiumu xəbərdar edir və yeni dəyər örnəkləri yaradırlar. Biz istər təbiət,istərsə də humanitar dunyagörüşünün ilkin formalaşma mühitindən danışdıqda Aristotel, Platon, Fərabi, İbn Sinadan və daha kimlərdən danışırıq. Çünki var olana münasibət, təbiət qanunlarının yozumu və daha xeyli nələr məhz bu və bu kimi düşünənlərin fikir yorumundan axıb gəlir, bəşəriyyəti günümüzə-bugünə və dərketmə mühitində sabaha daşıyır. Bəs bu dərketmə nədir? Onun fikir xətlərini kim müəyyənləşdirir ? Cavab birmənalı- fəlsəfə elmi, dərketmə və bu dərketmənin fikir atası olan filosoflardır. Ona görə də, fiosofiya sözü mahiyyət etibarilə hikməti sevmək kökənlidir. Çünki bütövlükdə dərketmə məhz hikməti sevməkdən keçir. Və bir də filosofun, Mövlananın təbirincə desək ,“Xam idim, bişdim, yandım!” çiləsi var.

Xam idim, bişdim, yandım!...

Hikməti sevmək missiyası ! Səlahəddin müəllimin həm həyat yolunu , həm də təfəkkür tərzini ehtiva edir. O, öyrənən və düşünən insandır. Yazdığı kitablarında istər siyasətin fəlsəfəsi olsun, istər elmin,təhsilin fəlsəfəsi, geniş götürdükdə –Böyük Fəlsəfədə axtarış imkanları ilə milli mentalitetin təfəkkür qatına dünya fəlsəfi irsi ilə müqayisə prizmasında baxış üslubu var. O, hər zaman Fəlsəfə bizə lazımdırmı? sualı ilə mahiyyətə vararaq, istər tədqiq etdiyi məsələlərdə, istərsə də fəlsəfi publisistikasında ümumbəşəri problemlərlə yanaşı konkret dövrün ab-havasından, milli özünüdərkin səviyyəsindən doğan problemləri iti baxışı və dərin məntiqi ilə elmi-fəlsəfi süzgəcdən keçirir. Bu yanaşmada Səlahəddin müəllim çox həssasdır. O, Azərbaycanın elmi-fəlsəfi düşüncə xəttinə, ictimai sorulara öz baxış bucağından baxır. Onun “Baxış bucağı” fəlsəfi-publisistik kitabında mədəni-mənəvi həyatımızın müxtəlif sahələri fəlsəfi yöndən təhlilə cəlb olunub. Maraqlıdır ki, Səlahəddin müəllimin elmi-fəlsəfi arealına ədəbiyyatda baş verən proseslər də daxildir. Müəllif özünəməxsus duyumla deyir ki, poeziya fikri tənbəlləşdirir: “Poeziya uzaqları yaxına, öz hüzuruna gətirir. Xəyalın gücünə adət edənin fikirləşməyə ehtiyacı qalmadığına görə fikir müstəqil, sürəkli bir proses kimi institutlaşmır, ictimailəşmir, elmləşə bilmir və nəticədə uzağa gedə bilmir”. Özünün fəlsəfi fəhmi ilə filosof həm də, bizə daha çox ədəbiyyat xadimləri kimi təqdim olunan M.F.Axundovu, Hüseyn Cavidi,Cəfər Cabbarlını milli fəlsəfi fikirin nümayəndələri olaraq qərb mütəfəkkirləri ilə qarşılıqlı müqayisədə təqdim edib. Özü də bu təhlil tərzi, yanaşma yorumu, tamamilə yeni “Baxış bucağ”ından yön alır.

Şərqə doğru...

Səlahəddin müəllim “vahid Allah” ideyasına münasibətdə islam nöqteyi-nəzərindən yanaşan böyük filosofların – Kant, Hegel, Gote və başqalarının fəlsəfi irsinə öz araşdırmalarında geniş yer verir. Bu baxımdan Səlahəddin müəllimin ifrat qərbçi və alman millətçisi kimi tanınan Hegelin təlimində “ şərqlilik” və “islamçılıq” məqamlarının üzə çıxarılması və alman fəlsəfəsinin banisi Kantın şərq fəlsəfi fikri kontekstində araşdırması yeni və maraqlıdır. Səlahəddin müəllim orta əsrlər Azərbaycan fəlsəfi fikrini və ümumən, islam dünyasının fəlsəfi dünyagörüşünü təhlil edir,yunan fəlsəfi fikir nəhənglərinin ruh dünyasından pərvazlanan böyük islam filosofları- Fərabi,İbn Sina, Sührəverdinin və daha kimlərin ideya dünyasına nəzər salır və bu məsələyə müqayisəli kontekstdə baxır.

Biz elmləşməyə və

elmi-fəlsəfi özünüdərkə

yeni-yeni başlayırıq

Səlahəddin müəllimin bir mühakiməsi var: “Biz elmləşməyə və elmi-fəlsəfi özünüdərkə yeni-yeni başlayırıq...” Əslində bu düşüncə filosofun elmşünas kimi tədqiqatçı kimliyini göstərir. O, hər məqaləsində məsələyə Azərbaycan, bir az geniş mənada İslam Şərqi prizmasından yanaşmağı hədəf götürür. Və ən azından milli invariantların müqayisəli təhlili ilə problemə yanaşır. Bir elmşünas alim olaraq üç böyük alim Əbdüs Səlam, Xudu Məmmədov və Oqtay Sinanoğluna həsr olunmuş “Elm adamları Elm haqqında” kitabında ehtiva olan yüksək milli ruh Səlahəddin müəllimin öz fəlsəfi yanaşma üslubu ilə aşılanır. Burada filosofu çəkən ən böyük forma –bu üç insanın əqidə müəyyənliyi,milli qeyrəti və dövlətçilik ruhudur. Səlahəddin müəllim həm də bu kitabda öz elmi –fəlsəfi kimliyini təqdim edir. Doğrudur, hələ bundan illərlə öncə çap olunan əsərlərində Səlahəddin müəllim elmi-texniki tərəqqi, elm və dil, elm və sənət mövzularına toxunmuşdur. Ancaq bu kitab nümunəsi ilə o, öz ruhuna yaxın olan elm adamlarını ilk dəfə olaraq həm azərbaycan düşüncə mühitinə gətirir, həm də bu təqdimatdan xüsusi zövq alır. Çünki kitabda adları qeyd olunan dahi alimlərin düşüncə tərzləri ilə Səlahəddin müəllimin fikir yorumu arasında həssas yaxınlıq xətti və imanlı alim eyniyyəti var.

Fəlsəfi kimlik miqyası...

Səlahəddin müəllimi bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirmək çox çətindir. O rektor idi. Rektor ola-ola millət vəkili seçilmişdir. Düşünürəm ki, vəzifə adamı kimi onu xarakterizə edəndə hər şey Səlahəddin müəllimin fəlsəfi kimlik miqyası önündə kiçilir. O əsl fəlsəfə adamı kimi öz mənəvi nüvəsinə çəkilərək “hikmət sevgisi” ilə məşğuldur. Hələ Azərbaycan universitetinin rektoru olanda Səlahəddin müəllim xaricdən universitet kitabxanası üçün ən çox kitab alan ali məktəb rəhbəri idi və ali məktəbinin ən mötəbər yerini də kitabxana üçün ayırmışdır. Həm də , o demək olar ki, bütün ali elmi titullara sahib olan alim kimi kitabxanada gününü keçirən çox az elm adamlarından biri idi. O, gənc elm adamları üçün bacara bildiyi və bəlkə də bilmədiyi hər şeyi etməyə hazır olub. Və bir özəlliyi də odur ki, Səlahəddin müəllim bugünə qədər aşağı –yuxarı 5-6 nəfər gəncin elmi rəhbəri olaraq onlara hər cür köməklik edib. Burada da Səlahəddin müəllim statistika miqyasını deyil, həqiqi elmi düşünüb.

Səlahəddin Xəlilovun akademik Ramiz Mehdiyevin ön sözü ilə bu yaxınlarda çap olunmuş “Elm haqqında Elm” kitabı elm fəlsəfəsi, elmin sosiologiyası bütövlükdə elmşünaslıqda yeni sözdür. Akademik Ramiz Mehdiyev kitabın ön sözündə yazır: “Professor Səlahəddin Xəlilov elmin sistemli tədqiqinə hələ ötən əsrin 70-ci illərindən başlamış və keçmiş SSRİ-nin tanınmış elmşünas alimlərindən biri kimi ölkə miqyasında alternativ inkişaf modellərinin işlənib hazırlanmasında iştirak etmişdir.Təsadüfi deyil ki, onun elmi-texniki tərəqqinin aktual problemlərinə dair yazdığı kitab 1987-ci ildə SSRİ EA-nın Rəyasət heyətində müzakirə olunmuşdur. Layihə bəyənilsə də o vaxtlar ölkədə başqa istiqamətdə proseslər başlandığından onun realizəsi mümkün olmamışdır...” Bu günlərdə Moskvada tərtibçisi olaraq çap edilən “Fəlsəfi aforizmlər” kitabı da daxil olmaqla Səlahəddin müəllim 40-dan çox kitabın və 500-dək məqalənin müəllifidir. Bu məqalələrin bir çoxu dünyanın məşhur “Springer” nəşriyyatı tərəfindən çap olunan kitablarda yer alıb. Səlahəddin müəllim həm də dünyanın fəlsəfi nəşrlərinin akademik dərgisi hesab olunan “ Filosophy study” jurnalının redaksiya heyətinin üzvüdür.

Müdrik yaşda müdriklik

sevgisi ...

Səlahəddin müəllim ixtisasca fizikdir. Fizika - təbiətin ən ümumi qanunlarını,bizi əhatə edən maddi aləmin quruluşunu və xassələrini öyrənir və mənası təbiət deməkdir. Deməli Fizika həm də Fəlsəfədir. Səlahəddin müəllim öz adının mahiyyətindən doğan passionar fəaliyyət enerjisi ilə sahib olduğu ixtisasın fövqəl miqyasında həyat haqqında düşünüb. Bu düşüncə qeyri-adi tərzdə və yeni fəlsəfi dərketmə ruhundadır. Filosof Səlahəddin Xəlilovun müdriklik yaşında çatmaq istədiyi hədəf dünyanı fəlsəfi miqyasda dərketmə və ruhi ənginliyin bütün sınırları ilə mahiyyətə varmaqdır. O, öz kitablarının oxucusunu təhrik etmədən inandırır ki, insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində(elm,təhsil və sənətdə) dərin vəhdətli invariantlar mövcuddur.Və bu yanaşma ilə filosof kimi Səlahəddin müəllimin ayrı-ayrı problemlərə özünəməxsus yanaşması yeni biliklərin generasiyasını yaradır.

Deməli, filosof Səlahəddin Xəlilov öz təfəkkür və tədqiqat çevrəsində nə qədər əhatəli miqyas cızsa da (elmşünas, təhsilşünas, təhsil təşkilatçısı kimi)- Böyük Fəlsəfəyə tapınır , onun cazibəsi ilə dünyaya baxır. Bu baxışda varlığa eşq var. Əsl eşq isə zamanın və məkanın arxasında təcəlli edir. Əsl varlıq zaman və məkanın arxasında təcəlli edir.

Cəsarət VALEHLİ

fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2012.- 18 fevral.- S.14.