Dost, ziyalı, filosof

İlk tanışlıq

Professor Səlahəddin Xəlilovu mən çoxdan tanıyıram. O, Azərbaycan universitetinin rektoru idi. Orda mən müxtəlif tədbirlərdə iştirak edirdim. Hətta mən onların universitetində mühazirə də oxumuşam, dərs də demişəm və bu şəkildə Səlahəddin müəllimlə yaxından tanış olmuşam. O, çox təmiz, dürüst və elmdə mükəmməl, geniş dünyagörüşü olan bir alimdir. Azərbaycanda onun kimi alimlər çox az tapılar. O, universitetdə rektor olduğu vaxtlarda onun universitetində, mənim bildiyimə görə rüşvət-filan yox idi. O çox ciddi bir adamdı. Etibarlı bir insandır.

Elmi də çox dərindi. Hər şeydən əvvəl o bir filosofdur. Amma o, mədəniyyət tarixini, sivilizasiya tarixini də yaxşı bilir. Həm Qərb fəlsəfəsini, həm də Şərq fəlsəfəsini bilir. Ən başlıcası isə odur ki, bu iki fərqli baxış sistemi arasında müqayisələr aparır və müasir Qərb fəlsəfəsinin bir sıra əsas müddəaları orta əsr islam filosoflarından götürdüklərini sübut edir. Onun işraqilik təlimi ilə bağlı apardığı tədqiqatlar və işraqiliyin fenomenologiya ilə müqayisəsi, habelə Kant fəlsəfəsinin bir sıra müddəalarının Sührəvərdinin təlimindən də hasil olması haqqında fikirləri çox önəmlidir. Mən onun xahişi ilə İrandan Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin və Molla Sədranın kitablarını gətirmişəm. Səlahəddin müəllim onları tərcümə etdirmiş və sonra onlara fəlsəfi şərhlər yazmışdır.

O, həqiqətən Azərbaycanın fəxridir.

Dost

Bizim dostluğumuzu stimullaşdıran şey onun biliyi, əxlaqi keyfiyyətləri və dostluğa verdiyi dəyərdir, onun sədaqəti və təmizliyi, paklığıdır.

O, təkcə mənə yox, Azərbaycanın və türk dünyasının bütün ziyalılarına, elm adamlarına dərin rəğbət və hörmət bəsləyir. Rektor olduğu dövrdə onun universiteti türk düşüncə mərkəzlərindən biri və bir ziyalı ocağı idi. İranda yaşayan azərbaycanlı alimlər də bura tez-tez gəlir və onlarla universitetin kollektivi arasında görüş keçirilirdi. Ən parlaq xatirələrimdən biri mərhum dostum, böyük türk şairi və mütəfəkkiri Həmid Nitqi ilə keçirilən görüşdür. O zaman Həmid Nitqiyə Azərbaycan Universitetinin fəxri doktoru diplomu təqdim edildi və onun şərəfinə ziyafət verildi. Təsadüfi deyil ki, Həmid Nitqi Şərq-Qərb mərkəzinin buraxdığı “İpək yolu” jurnalının ilk nömrəsi üçün “İpək yolu” adında şer yazıb göndərdi. Şer belə başlanırdı: “Gecə röyamda yolum çoxdandır unutduğum Səmərqəndə düşmüşdü...”

Biz “Varlıq” jurnalının nəşrinə Həmid Nitqi ilə bir yerdə başlamışdıq. Onunla bağlı çox əziz xatirələrim var. Azərbaycan Universitetində başlanan bu ənənə sonra davam etdirildi. Görkəmli İran tarixçisi Rəhim Rəyisniya və s. də Universitetin fəxri doktoru seçildilər və İran Azərbaycanından olan alimlərlə sıx əlaqələr yaradıldı. Bizim bu gün də türk məfkurəsi üçün mərkəz ola biləcək belə bir ziyalı ocağına ehtiyacımız vardır.

Bizim dostluğumuzun təməlində əslində əqidə və amal birliyi dayanır. Fəaliyyətlərimizin məqsədi eynidir. Yəni bizim münasibətlərimiz əslində şəxsi səciyyədən daha çox, ümummilli səciyyə daşıyır. Amma bu birgə əməkdaşlıq prosesində bizim aramızda şəxsi dostluq da yaranmışdır.

Ziyalı

Səlahəddin Xəlilov sözün əsl mənasında bir ziyalıdır. Bir daha təkrar edirəm: onun tayı bərabəri çox az tapılar, xüsusilə də indiki zəmanədə. Ziyalılara da onun qayğısı və xidməti çoxdu. O, Azərbaycanın ən görkəmli elm adamlarını Şərq-Qərb mərkəzinin fəaliyyətinə cəlb etmişdi. 90-cı illərdə, hələ maddi çətinlik yaşandığı bir dövrdə bu, həmin adamlar üçün həm maddi dəstək idi, həm də onlar öz biliklərini istedadlı gənclərlə bölüşmək imkanı əldə edirdilər. Burada mən Səlahəddin müəllimin yaratdığı “İstedad klubu”nun böyük əhəmiyyətini qeyd etmək istəyirəm. Müxtəlif universitetlərdən toplanmış bu gənclər həm görkəmli ziyalılarla görüşmək imkanı əldə edir, həm də onlarla bir məclisdə öz fikirlərini sərbəst surətdə söyləyir, mükamilə mədəniyyətinə yiyələnirdilər. Məncə, gənclərin yoluna işıq tutmaq, onları milli mədəniyyətin, adət-ənənələrin fəlsəfi təməlləri ilə tanış etmək ziyalı borcunun yerinə yetirilməsi idi.

Onun əsərləri də ziyalılara çox böyük bir dərsdi. Xüsusilə, “Təhsil, təlim tərbiyə” kitabı və “Mənəviyyat fəlsəfəsi” kitabı. Və mən ümid edirəm ki Azərbaycan gələcəkdə ondan daha çox faydalansın.

Ziyalılığın bir şərti də vətənpərvərlikdir. Səlahəddin Xəlilov çox vətənpərvərdir, amma şüurlu bir vətənpərvərdi, fanatik deyil. O, eyni zamanda çox dərin imana malik olan bir müsəlmandır. Hətta dini elmlə uzlaşdırmaq istəyən bir şəxsiyyətdir.

Elm və təhsil təşkilatçısı

Səlahəddin çox dəyərli bir elm təşkilatçısıdır və o, universitet rektorluğundan gedəndə mən çox təəssüfləndim. Amma onun özünün daha böyük qayəsi var. Özünü bütövlükdə fəlsəfəyə həsr etmək istəyir. İndi O elmi bir müəssisə qurub – “Şərq-Qərb” mərkəzi və istəyir vaxtını daha çox elmə, fəlsəfəyə həsr eləsin. Amma bir rektor kimi də o, fevkalade bir rektor idi. Onun universitetində sağlam mənəvi mühit var idi. Gözəl kitabxanalar var idi. Təkcə Universitet kollektivi yox, Azərbaycanın hər yerindən bu kitabxanaya gəlirdilər. Burada tez-tez elmi seminarlar, konfranslar keçirilirdi. Bu universitetin məzunlarının bir çoxu xarici ölkələrdə çalışır və Azərbaycan diasporunun təşkilatlanmasında iştirak edirlər.

Filosof

Səlahəddin Xəlilov Şərq fəlsəfəsinin müsbət dəyərlərini üzə çıxardır və həqiqi İslam Fəlsəfəsini göstərmək istəyir. Və deyir ki, qərblilər sivilizasiyanın təməllərini Xristianlıqdan yox, bizdən, İslamdan alıblar. Biz özümüz isə onu unutmuşuq. Bu çox mühüm məsələdi. İslam Şərqində əvvəllər də bu cür filosoflarımız olub, məsələn, Məhəmməd İqbal Lahuri kimi. Səlahəddin Xəlilov da bu cür filosoflardan biridir. Amma Səlahəddin Xəlilov hələ gəncdir və görəcəyi işlər hələ çoxdur.

Onun Azərbaycan ədəbiyyatı ilə, ədəbiyyatımızın fəlsəfi fikir təməlləri ilə bağlı tədqiqatları çox önəmlidir. Cavid fəlsəfəsinə dair yazdığı kitablar və məqalələri xüsusi ilə qeyd etmək istəyirəm. Mən Cavidi çox sevirəm. O, XX əsrdə Azərbaycanın ən böyük mütəfəkkirlərindən biridir. Ona görə də Cavidin yaradıcılığında fəlsəfi fikir qatını üzə çıxarmaq böyük xidmətdir. Səlahəddin bir tərəfdən ədəbiyyatı, digər tərəfdən də elmlərin əsaslarını mükəmməl bildiyinə görə onun fəlsəfəsi birtərəfli deyil. O, həm bədii, həm də elmi düşüncənin özünəməxsus cəhətlərini araşdırır və islam dünyasında elm ilə fəlsəfə arasında özünəməxsus əlaqələri aşkara çıxarmağa çalışır. Onun elm fəlsəfəsi sahəsində irəli sürdüyü təlim Qərb filosoflarının təlimlərindən, xüsusi ilə neopozitivizmdən, praqmatizmdən, analitik fəlsəfədən köklü surətdə fərqlənir.

S. Xəlilovun ən böyük xidmətlərindən biri də təsəvvüfün başlıca ideyalarını müasir fəlsəfi kateqoriyalarla izah etmək cəhdlərindən ibarətdir. Bu sahədə hələ çox iş görülməlidir. Mənə elə gəlir ki, təsəvvüf təməlində qurulmalı olan yeni fəlsəfə onun əsas məqsədlərindən biridir.

Səlahəddin Xəlilovun əsərlərini yaxşı oxuyub başa düşəndən sonra oradan çox şey əxz etmək və bir düşüncə sahibi olmaq mümkündür. Onun əsərlərini oxuduqdan sonra adam əsl Şərq fəlsəfəsinin, İslam fəlsəfəsinin nə olduğunu başa düşür və bu fəlsəfəyə qayıdışı düşünür.

Cavad HEYƏT,

professor

525-ci qəzet.- 2012.- 22 fevral.- S.4.