Din, İnam, İman

Əbu Turxanın hikmət dünyası

Din həyatın mənasını bilavasitə təyin edir, dini dəyərlərin isbata ehtiyacı yoxdur. Burada həqiqət hissi təcrübə, məntiqi təfəkkür və ya bədii obraz vasitəsilə deyil, qəlbin nuru, mənəvi işıqlanma ilə açılır.

Fəlsəfə ilə dinin məqsədi eynidir, amma birinci idrak, ikinci inam üzərində qərar tutur. Məhəmməd İqbal yazır: “Din qətiyyətlə qəbul edildiyi və tam mənası ilə qavrandığı təqdirdə xarakter və mənliyi büsbütün dəyişdirə biləcək həqiqətlər sistemidir”. Hegelə görə, din var olmaq üçün fəlsəfəyə möhtac deyil, amma fəlsəfə ruhu biliklə, dini həqiqəti zəka ilə uzlaşdırmaq üçün özünü dinə qatmağa məcburdur. Çünki din insanın bilavasitə mahiyyətini, həyatının mənasını müəyyən edir. Mənəviyyatın daha zəngin, ömrün daha mənalı, zövqün daha incə olmasına fəlsəfə və incəsənət də təsir edir. Lakin ruhun ən dərin qatlarına ancaq dini hissin, müqəddəslik duyğusunun sayəsində enmək mümkündür.

Dini ayinlər mükəlləfiyyət kimi, yaxud sadəcə plan kimi icra oluna bilməz. Din insanları öz ilahi başlanğıcını dərk etməyə çağırır. Bu, təkcə islama deyil, bütün dinlərə aiddir.

Qədim Çin fəlsəfəsi – daosizm, insanları maddi dünya ilə bağlı hər hansı bir fəaliyyətdən, hətta bu dünyanın qavranılması istiqamətindəki idraki fəaliyyətdən də uzaq olmağa, iç aləminə fokuslanmağa və hələ bu dünyada ikən əbədiyyətə qovuşmağa səsləyir.

Orta əsrlərdə İslam dünyasında geniş yayılmış sufi hərəkatı və dərvişlik institutu da maddi dünyadan, ictimai həyatdan ayrılaraq öz mənəvi aləmini təkmilləşdirmək və bu yolla Allaha qovuşmaq mövqeyinin ifadəsi idi. Sufiliyin əsas prinsipi sadəcə olaraq həyatda mal-dövlətdən, rəyasətdən uzaq durmaq yox, həm də daxilən, mənən təmiz olmaq, insana öz cismani, heyvani başlanğıcını xatırladan hər şeydən uzaqlaşmaq, ehtiraslarını boğmaq və ancaq ilahi eşqlə yaşamaq idi. Bəziləri sufiliyin daosizm, buddizm və hətta xristianlıqla yaxınlığına istinad edərək, onu İslamın bir qolu kimi yox, az qala azadfikirliliyin və islamdan uzaqlaşmağın bir forması kimi anlayırlar. Elə o dövrdə də Mənsur Həllacın, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin, Eynəlqüzat Miyanəcinin, Nəsiminin fanatiklər tərəfindən edam edilməsi dinin mahiyyətindən deyil, zahiri əlamətlərindən çıxış etməyin, ehkamçılığın nəticəsi idi. Halbuki, Məhəmməd peyğəmbərin özünün “Ən böyük cihad insanın öz nəfsinə qarşı cihadıdır”, yaxud “Ölməzdən əvvəl ölmək lazımdır”, – kimi fikirləri sufizmin əsas ideyasına haqq qazandırır, lakin bir şərtlə ki, bu məsələdə də ifrata varılmasın. Çünki yeri gələndə nəfsini idarə etmək, maddiyyatın cazibəsindən ucada dayanmaq, ancaq ülvi hisslərə qulluq etmək nə dərəcədə yaxşıdırsa, yaşadığımız ictimai mühitə qatılmamaq, onun daha yaxşı olması üçün heç nə etməmək də o dərəcədə pisdir. İnsan yalnız öz mənəvi dünyasının deyil, cəmiyyətin də saflaşması uğrunda mübarizə aparmalıdır.

İnsan müəyyən zaman və məkanda dünyaya gəlir. Bu onun qismətidir. İnsan ya öz taleyi, qisməti ilə barışmalı və mühitə uyğunlaşmalı, ya da mühiti dəyişdirmək kimi çətin bir yola qədəm qoymalıdır ki, bu yol ancaq daxildən gələn işıqla aydınlaşa bilər.

Mühitə qarşı dayana biləcək, ona alternativ ola biləcək yeganə mənbə insanın daxili mənəvi aləmidir. Lakin daxili aləm özü də mühitin təsiri ilə formalaşmırmı?

Ömür məhdud, dünya fanidir.

Sonsuzluğu ehtiva edəndə, kainatın ənginliyinə girəndə, nəhayətsiz, əzəli, əbədi dünyaya qovuşanda, ölümdən sonrakı ölməz həyatı da öz həyatına əlavə edəndə, mümkünsüzlüklər hamısı mümkün olanda... həyatın ecazkarlığı, ülviliyi artır, insan özünü əzəli-əbədi hesab edir, hadisələr içərisində itib-batmır, nəfsin torundan çıxır, yüksəlir, cılız, cari, cismani, keçici, fani həyatdan uzaqlaşaraq onun fövqündə durmaq, mənəviləşmək, ideallaşmaq, Allaha qovuşmaq əzmində olur!

İnsanın qəlbi ülvi, müqəddəs bir duyğu ilə dolur, böyük Allaha pərəstiş edərkən, özü də qanad açır, ucalır, mənəvi dünyanın sirli-soraqlı, dərin qatlarını ehtiva edir.

Fərd öz həyatı, öz hərəkətləri ilə ancaq özünü təmsil etdiyini və əgər görən, bilən varsa – qanun qarşısında və görən, bilən yoxdursa, ancaq öz vicdanı qarşısında cavabdeh olduğunu zənn edirsə, o hələ öz sosial mahiyyətini dərk etmir; başqa sözlə, bu, onun fərdi miqyasdan milli və ümumbəşəri miqyasa çıxa bilməməsinin nəticəsidir.

İnsan hər bir məqamda özündən başqa həm də ailəsini, elini-obasını, millətini, dövlətini təmsil edir, insanlığı – bəşəriyyəti təmsil edir. Tək özü qarşısında deyil, tək dövlət, qanun qarşısında deyil, həm də milləti təmsil etməklə millət qarşısında, insanlığı təmsil etməklə bütün bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Daha böyük miqyasda və daha böyük ümumilik dərəcəsində isə insan öz hərəkətləri ilə Allah qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Dini hiss – insanın Allah qarşısında məsuliyyət hissi mərhələ-mərhələ: ailə qarşısında, millət qarşısında, bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət hisslərinin davamı kimi ortaya çıxdıqda bu artıq dərk olunmuş, zəka ilə qovuşmuş bir hissdir.

Tək dinlər yox, bütün əxlaqlar da yaxşılığa qarşı minnətdarlıq hissini zəruri hal, norma sayır. Kimsə bizə əl tutanda, yaxşılıq edəndə çalışırıq ki, fürsət düşən kimi əvəzini çıxaq, ya da bu mümkün deyilsə, heç olmasa sözlə öz minnətdarlığımızı bildirək...

Bəli, insan ona edilən hər kiçik yaxşılığın ünvanını axtarır, öz təşəkkürünü bildirməyə ehtiyac duyur. Lakin bütövlükdə həyat üçün, bu dünyanın bütün gözəllikləri üçün, sevmək, sevilmək, quruculuq, yaradıcılıq sevincləri üçün kimə təşəkkür etmək lazımdır?

İnsan dünyanın ahəngi, gözəlliyi, qanunauyğunluğu və bu qanunların dərkedilənliyi üçün Allaha minnətdarlığını bildirir və dini ayinlərin əksəriyyəti də bu minnətdarlığın ifadə edilməsidir.

Lakin maraqlı budur ki, islam dinindəki bütün ayinlərin icrası – Allaha minnətdarlıq ayinləri elə qurulub ki, onlar insanın özü üçün, onun sağlamlığı üçün, onun daxili mənəvi sakitliyi üçün də şərt olur. Allaha dua edən, dinin qoyduğu qaydalar çərçivəsində fəaliyyət göstərən insan həm də öz sağlamlığına, fiziki və mənəvi kamilliyinə xidmət etmiş olur.

İnsan Xaliq qarşısında əyilir, ona bəxş edilmiş bütün qabiliyyətlərə və gözəlliklərə görə böyük yaradana minnətdarlığını bildirir və bununla mənən yüksəlir, ucalır, öz nəfsi və başqaları qarşısında əyilməz olur. Təbiətdə, həyatda heç kimdən asılı olmadan mövcud olan ahəngi, gözəlliyi görmək, duymaq və bundan məmnun qalmaq, minnətdar olmaq əslində onları öz daxilinə köçürmək, həmin gözəllikdən, ahəngdən mayalanmaq deməkdir. Əslində bu dünyanın özündə də səni öyrədən, sənin xeyirxahın olan insanlara, müəllimlərə, ustadlara münasibətdə minnətdarlıq və pərəstiş duyğusu insanı kiçiltmir, əksinə, yüksəldir. Əks təqdirdə insan, nankor bir eqoistə çevrilə bilər. Tənbehə layiq olan isə, riyakarlıq, təmənnalı əyilmədir ki, bunlar nə dini hisslə, nə insani ləyaqətlə bir araya sığmır.

Kənarda, başqalarında yaxşı olanları görməyən, duymayan, qiymətləndirməyənlər bu yaxşılıqlardan məhrum olanlardır. İnsan özündə ən azı rüşeym halında olmayanı başqasında da görə bilmir.

Daxilən gözəl olmağın bir yolu var: o da xaricdəki gözəlliyi duymaq, ona heyran olmaq, ona qovuşmaqdır.

Böyüklərə hörmət insanın özünə hörmət olunmasının əsasını qoyur. Müdriklik, gözəllik və ahəng qarşısında diz çökməyənlər zor və hiylə qarşısında diz çökürlər. Böyük Allah qarşısında əyilməyənlər cismani qüvvələr qarşısında əyilməyə məhkumdurlar. Allaha səcdə etmək, Allah qarşısında əyilmək hadisələr dünyasında əyilməzliyin təməl daşıdır.

Dini hissdən kənarda din yoxdur. Dinin sosial infrastrukturu hələ din deyil.

Din – mənəviyyat hadisəsidir.

Dinin mahiyyəti dini hisslə – Allaha inamla bağlıdır.

Mütləqə inam yolu nisbi inamlardan keçir.

Məhdud miqyaslı, cılız adam sonsuzluğa qədəm qoya bilməz.

Ümumiyyətlə inam hissindən məhrum olan adamda Allaha inam da ola bilməz.

Mütləqə sevgi yolu nisbi sevgilərdən keçir. Sevgi hissindən məhrum olan adam dindar ola bilməz.

Aforizmlər

Ruh dünyasının dərinliklərinə ancaq dini hissin köməyi ilə girmək mümkün olur.

lll

Müqəddəslik duyğusu itən yerdə şər ağacı bitər.

lll

Xarici aləm əqllə, daxili aləm imanla işıqlanır.

lll

Yolu ağıl seçir, iradə hərəkətə gətirir, inam isə yola işıq salır.

lll

Yaradana inanmağın ən mühüm şərtlərindən biri insanın öz yaratdıqlarının da Yaradan tərəfindən yaradıldığına inanmasıdır.

lll

Özünə inanmayan adam özünü yaradana da inana bilməz.

lll

Ağ lövhə təkcə Allaha məxsusdur; biz hamımız yazılmışların üzərində yazırıq.

lll

Heç nəyə inanmayan adamın guya təkcə Allaha inanmasına inanmayın.

lll

Allahı sevməyin yolu onun yaratdıqlarını sevməkdən keçir.

lll

Biz böyük Yaradan qarşısındakı borcumuzu onun yaratdıqlarına ödəməliyik.

lll

Günahı ancaq savabla yumaq olar.

lll

Allahdan qorxmayan bu dünyanın heybətlərindən qorxmağa məhkumdur.

lll

Sevgi hissindən məhrum olan adam dindar ola bilməz.

lll

Allah qarşısında əyilmək bu dünyada əyilməzliyin təməl daşıdır.

lll

İctimai hadisəyə çevrilmiş din artıq din deyil.

lll

Həqiqi din əslində çox vaxt insani keyfiyyət kimi təzahür edir.

lll

Fəlsəfə seçilmişlər, din isə hamı üçündür.

lll

Fəlsəfənin gücü – fikrin dərinliyində, dinin gücü – fikrin sadəliyindədir.

lll

Elm – beyini, sənət – ürəyi, din – ruhu qidalandırır.

lll

Elmlə din arasında ziddiyyət o zaman yaranır ki, onlar təyinatını unudub bir-birini əvəz etmək istəyir.

lll

İdrak və inamın hər biri öz yerində gözəldir. Başqasının sahəsinə keçdikdə isə mürtəceləşirlər.

lll

Məntiqi ilahiləşdirənlər ilahi hissdən məhrum olurlar.

lll

Allah insana öz ruhundan pay verərək onu şərəfləndirmişdir. İnsan da cisimləri dərk edərkən onları ruhani enerji ilə işıqlandırır və onlar ideya mərtəbəsinə yüksəlmiş olur.

lll

İnsan cismani aləmdəki şeyləri, hadisələri mənimsəyərkən onları şərəfləndirmiş olur.

lll

Əxlaq hüquqdan, din əxlaqdan yüksəkdir.

lll

Daxili nəzarət cəmiyyətin və dövlətin nəzarətindən daha etibarlıdır.

Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında

525-ci qəzet.- 2012.- 25 fevral.- S.19.