“Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda” Cavad Heyət mübarizəsi Kateqoriya:

Görkəmli cərrah, ədəbiyyatşünas alim Cavad Heyətin “Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda” monumental əsərinin böyük maraqla mütaliəsini başa çatdırdım. Kitabda Türk dilinə, Azərbaycan ədəbiyyatına əhatəli və mükəmməl bir baxış ifadə olunub. Bu əsərlərin yazılma tarixindən illər ötsə də onların böyük hissəsi ilə ilk dəfə tanış olurdum. Əlbəttə, bu sadəcə tanışlıq yox, bədii əsərdən duyduğum ötəri bir zövq yox, mötəbər qaynaqlara söykənmiş faktlara, elmi araşdırmalara, müəllifin doğru mövqedən, köklü-köməcli münasibət bildirməsi ilə diqqətimi çəkdi.

Kitaba “Ön söz əvəzi” yazan doktor Məhəmmədrza Heyət onun “Türkçülük şüuru”nu formalaşdıran atası Əli Heyətin millətin azadlıq ideallarını gerçəkləşdirmək uğrunda siyasi fəaliyyətindən bəhs etməsi, doktorun ailə və cəmiyyət içində formalaşması, tibbdə, ədəbiyyatşünaslıqda inkişafı prosesini bir ziyalı, dost, məsləkdaş kimi izləməsi baxımından səciyyəvidir.

Bu təqdimat həm də ona görə dəyərlidir ki, C.Heyət Türk-Avropa-Qərb mədəniyyətinə malikliyi, bələdliyi, bitkin, mükəmməl xarakteri ilə gözümüzün önündə canlı bir obraz olaraq dayanır. Bu obraz ona bütövlük verən tərcümeyi-halının başdan-başa qızıl sətirləri sayılan fakt və hadisələrin fonunda aydın görünür. Ustadın məktəb illərindən başlamış, Tehranda, İstanbulda, Parisdə tibb ixtisasının incəliklərinəcən yiyələnməsi, vətənində bir sıra yerlərdə cərrahlıq klinikaları qurması, ümumi cərrahlıqla yanaşı ürək əməliyyatları aparması, bu sahənin böyük uğurları tərcümeyi-halının parlaq səhifəsidir. C.Heyətin Azərbaycan dilini, ədəbiyyatını tədqiqi sahəsində ərsəyə gətirdiyi sanballı kitabları, fəxri diplomları, təltifləri, bütün bunların ucalığında dayanmış dağ əzəmətli Şəxsiyyəti tanımağa pəncərə açır. Bu pəncərədən C.Heyətin əsərlərinin 359 adda biblioqrafiyasına göz yetirmək kifayətdir ki, sənətdə və ədəbiyyatda varlığımızın var olduğunu görə bilək. Gördüklərimizdən sonra gəncliyindən qəlbində alovlanan türkçülük ideyalarının inkişafı yolunda bir mücadilə həyatı yaşayan cərrah və ədəbiyyatşünas alimin zəfər dünyasına, yaradıcılıq yoluna bələd olmaq istəyi qəlbə hakim kəsilir.

Bakı müxbirinə verdiyi bir müsahibədə “Cərrahlıqla ədəbiyyatı necə birləşdirə bildiniz?” sualına doktorun “peşəm cərrahlıqdır, eşqim isə ədəbiyyat” cavabının arxasında illər uzunu ağrılar, çətinliklər, zəhmət dolu, həm də şərəfli bir ömür yolunun yaşantısını duymaq, dərk etmək elə də çətin deyil. Doğrudan da ədəbiyyata bunca aşiqlik, bağlılıq onu millətin kimliyi, varlığı uğrunda mübarizəyə səfərbər edə bilərdi.

Məlumdur ki, hər bir millətin kimliyi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti onun dilindən başlayır. C.Heyət də VII fəsildə əhatə etdiyi əsərlərini “Dilçilik” bölməsi ilə başlamışdır. Ana dilinin insanın yetişməsi, inkişafındakı rolunu müəllif müxtəlif aspektdən araşdırır, lakin sonda onların hər birinin bir kökün üstündə rişə atan budaqlar kimi bağlılığı aydın görünür. İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olan dilin inkişafına təsir edən amillər, ailədə ana dilinin uşağın yetişməsindəki rolu, əhəmiyyəti, bir çox nəzəriyyələrin tədqiqi və müəllifin də özünün bunlara yanaşma tərzi dilşünas-alim nəzəriyyəsi, təcrübəsi ilə araşdırılmış, müqayisəli şəkildə işıqlandırılmışdır.

Müəllif insanın ailə və ətraf mühitlə ünsiyyətini, cəmiyyətdə, beynəlxalq aləmdə münasibətlərin təməlini təşkil edən canlı vasitənin qayda-qanunlarını öyrənmək, tədris etmək, nəzəri-metodoloji fikirlərini dilçi kimi təqdim etməkdən ötrü bir çox qaynaqlarda, məxəzlərdə araşdırmalar aparmış, fikirləri incələmiş və sonradan bu sahədə özünün yazdığı mükəmməl əsərlərini ortaya qoymuşdur. Türk dilinə sevgisi, təəssübkeşliyi ona belə bir faydalı, gərəkli işin məsuliyyətini anlatmışdır. Ana dilimizin gözəlliyi, şirinliyi haqqında ustad Şəhriyarın iki misrasına diqqət yönəltməyi araşdırmalarına bir ahəngdarlıq verir:

Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,

Özgə dili qatsan bu əsil dil əsil olmaz.

C.Heyət dilçiliklə bağlı xeyli sayda çox gərəkli, faydalı əsərlər yazmışdır. Bu əsərlər müqayisəli, fərqli təhlil üsulları, nəzəri-təcrübi əsasları ilə məntiqi dəyərlərə tapınır. O, bütün araşdırmalarında dilşünasların ilkin tədqiqatlarına nəzər yetirmiş, nəzəriyyələrini açıqlamış və bunların qarışığında da öz elmi qənaətlərini fərqləndirmə mövqeyi ilə meydana çıxarmışdır. Dilçiliyin inkişafı mərhələsinə yeni baxışların qanunauyğunluqla tədqiq olunması qarşıda duran zərurətlərdəndir. Müəllif qeyd edir ki, tarixdə türk dillərinin təsnifi ilk dəfə olaraq m. 1072-ci ildə Kaşğarlı Mahmud tərəfindən aparılmışdır. Onun “Divani-lüğati-türk” əsərində türk ellərinin yerlərinə görə izahına diqqət yönəldir. Dilin səsə və sözə görə müqayisələrini göstərir. Bundan sonra bir sıra dilçilərə məxsus olan təsnifatların (Rəşid Rəhməti Arat, Nikolas Pop, Dorfer, Tələt Tekin) işlənməsinə nəzər yetirir. Türkdilli xalqların ayrı-ayrılıqda dil və ləhcələrinin qruplar üzrə bölümünü aparır, səsin işlənmə yerinə görə mənalarını açır. Bütün bunlar bir zəncirin həlqəsində dəqiqlik, incəliklə aparılır.

Dahi Azərbaycan şairi Nizaminin “Xəmsə”sində türkcə sözləri seçib araşdırmazdan əvvəl İslam dünyasında şairin yaradıcılığını izləyərək ona nəzirələr yazan, əsərlərinə yüksək dəyər verən sənətkarların fikirlərini açıqlayır. Müəllif yazır: “Vəhid Dəstgirdi deyir ki, mən Nizaminin əsərlərini yüz dəfədən artıq oxudum və hər dəfəsində Xosrovun, Leylinin ölüm tablolarını oxuyarkən ağladım (Vəhid Nizamini Səiddən yüksək görüb demişdir ki, Nizami əxlaq və paklıqda bütün dünya şairləri arasında təkdir. Onun əsərləridə bir tək çirkin söz yoxdur. Təmiz eşqin tərifində Firdovsidən də üstündür)” . Nizaminin həyat haqqında düşüncələrini, idealını, hər şeyi Tanrının varlığında görən “panteist meylli həkim”, ağılın gücünə inanan bir filosof, şair kimi çox dəqiq və yüksək dil mədəniyyətinə mənsub ifadələrlə xarakterizə edir. Və belə bir fikir də vurğulayır ki, Nizaminin xalq ədəbiyyatına təsiri olduğu kimi, ağız ədəbiyyatından faydalanması əsərlərinin əbədilik qazanmasına səbəb olmuşdur.

C.Heyət “Xəmsə”dəki türkcə sözləri, ifadələri izləməklə təhlil-müqayisəyə cəlb edir. Şairin əsərlərinin ruhuna gözəllik, dərin məna aşılayan ideyanı səlis, qüdrətli tərzdə səsləndirdiyi misraları bir zərrəbin dəqiqliyi ilə seçərək oxucunun diqqətinə çatdırır. Müəllifin aşağıdakı fikirlərinə nəzər yetirək: “... farsca yazan şairlərin heç biri türk sözləri, məfhumlarını Nizami qədər sevgi ilə, sitayişlə işlətməmiş və atalar sözlərindən onun qədər geniş faydalanmamışdır. Nizami “türk” sözünü bəzən həqiqi mənada, lakin çox yerlərdə məcazi mənalarda, məsələn: paklıq, gözəllik, yüksəklik, qüvvət simvolu adil, bilici, qorxmaz, cəngavər və qəhrəman mənasında işlətmişdir... İskəndərin “ağıl, tədbir və müdrikliyindən danışanda onu Rum börklü türk adlandırması”, bütünlükdə “Xəmsə”nin türkçülük ruhunu, xarakterini açır. Müəllifin gətirdiyi misallardan göründüyü kimi, qədim türk məsəllərindən qaynaqlanan müdrikanə atalar sözü bu əsərlərdə qədərincədir. C.Heyət bununla da filosof şairin yaradıcılığının türk dilinə, onun ağız ədəbiyyatına sənətkar bələdliyini fərqli bir mövqedən araşdırmış, dilçilik elminin inkişafında müstəsna əhəmiyyətini göstərmişdir.

C.Heyət eyni məhəbbətlə Azərbaycanın böyük şairi ustad Füzulinin dili, söz xəzinəsi ətrafında maraqlı araşdırma aparmışdır. Şairin əsərlərini xalqın başa düşəcəyi bir dildə yazdığını, həm “Şikayətnamə”nin öz dövründə “satirik nəsrin parlaq nümunəsi” kimi seçilməsi, həm də “Hədiqətüs-süəda”nın “ilk romantik nəsrin nümunəsi” olaraq şöhrət tapması heç şübhəsiz, Füzuli üslubunun, ədəbi məktəbinin günümüzəcən davam etməsinin səciyyəsini göstərir. Müəllif şairinin əsərlərinin dilini bir çox aspektdən araşdıraraq bu gün də dilimizdə işlətdiyimiz türk sözlərini, eləcə də Azərbaycan və Türkiyə türkcəsində işlənən ifadələri “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə” əsərləri üzərində apardığı təhlillərlə diqqətə çatdırmışdır. Məlumdur ki, Füzuli əsərlərində farsca və ərəbcədən alınma sözlər işlətmişdir. Müəllif şairin yaşadığı dövrü, məkanı və mühiti xatırlatmaqla bunun da öz qanunauyğunluğunu belə ifadə etmişdir: “Fars dili əsrlər boyu Orta Şərqin, xüsusən, türklərin də ədəbi dili kimi işləndiyi üçün Azərbaycan, osmanlı, cığatay ədəbiyyatlarında, xüsusən, şeir və qəzəldə farsca estetik ifadələr bol işlənmişdir. Füzulinin ədəbi dili də bu qaydadan müstəsna deyildir. Lakin onun işlətdiyi farsca sözlər daha çox xalqına, xüsusən, ədəbi mühitə tanış sözlərdir”. Ərəb mənşəli sözlərin işlədilməsilə əlaqədar zəruri tələbləri nəzərə alan müəllifin aşağıdakı fikirləri maraqlıdır: “Ərəb dili “Quran” dili olduğu üçün müsəlman türklərin müqəddəs dili olmuşdur. Bu dildə olan dini, fəlsəfi sözlər bütün müsəlmanların dillərinə keçmiş və bu istilahların çoxu müsəlman xalqları tərəfindən mənimsənilmişdir. Buna görə də islamı qəbul edən türklər, farslar və sair xalqların dil və ədəbiyyatlarında ərəbcə sözlər az-çox məna dəyişikliklərinə uğramış və bu dillər arasında ortaq sözləri təşkil etmişdir. Bundan əlavə, Füzulinin yaşadığı yerlərdə (Kərbəla, Nəcəf və Bağdad) hakim dil ərəbcə olmuş və buralarda yaşayan türklər də ərəbcəyə bələd olduqları üçün Füzulinin işlətdiyi ərəbcə sözlər heç də qeyri-təbii görünmür”. Və sonda xalqa tanış olmayan ərəbcə sözlərdən nümunələr gətirir ki, bunlar da müəllifin tədqiq etdiyi mövzuya dərindən bələd olmasının göstəricisidir.

Artıq bir qərinəyə yaxındır ki, İranda nəşr olunan “Varlıq” jurnalı Türk dünyasında türkçülük ruhunun möhtəşəmliyini, varlığını yaşadan ədəbi-mədəni abidələr sırasındadır. Onu Cavad Heyətin övladı da hesab etmək olar. Ən başlıcası ona görə ki, alimin dünyaya gətirdiyi bu jurnalın həyatında türkün ədəbi-tarixi mühiti yaşayır. Onun Türk dilinin, mədəniyyətinin inkişafında müstəsna əhəmiyyəti olan çox sayda əsərləri məhz bu jurnalın səhifələrində əks-səda verib...

Kitabın “Ədəbiyyatşünaslıq” fəslinə diqqət edəndə burda xeyli sayda ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin adlarını gördüm, bu adların işığında böyük dövrün ədəbi-mədəni hadisəsi olan əsərlərindəki ecazı duydum. Kimdi bu şəxsiyyətlər? “Sərvəti-fünun” yaradıcısı Tofiq Fikrət, ustad Şəhriyar, Saib Təbrizi, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Mehmet Akif, Məhəmməd Əmani, Mahmud Kaşğarlı, Yunus Əmrə, Almaz İldırım, Mürtəza Quluxan, Füzuli, Nəvai, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Eləcə də “Türkiyə ədəbiyyatı”, “Mərsiyə ədəbiyyatı”, “XX əsrdə Güney Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Dədə Qorqud kitabı” kimi böyük mündəricəli əsərlər C.Heyətin böyük bir dövrün Azərbaycan ədəbiyyatı, onun olməz ədəbi abidələri ətrafında möhtəşəm araşdırmalarından xəbər verir.

C.Heyətini əsərlərinin ilk özəlliyi onun dəqiq faktlara malikliyi və çoxməlumatlı olması ilə maraq doğurur. O, haqqında bəhs açdığı sənətkarı ədəbi mühiti, bu mühitin cərəyanları, məktəbləri əhatəsində öyrənərək təhlil edir, hər birinin parlaq obrazını yaradır. Bu mənada oxucuda rəngarəng təəssürat yaradan Tofiq Fikrətin həyat və yaradıcılığını maraqlı bir formada təqdim edir, ədəbi irsinin mahiyyətini, şairin ruhunu, zəmanəsinin zülmü, istibdadı ilə barışmazlığını duyaraqdan tədqiq edir. Şeirlərinin ruhunu müəllifin öz əhvali-ruhiyyəsi ilə bağlılığını ustalıqla açır. “Halukun dəftəri” əsərinin xarakterini açan müəllif yazır: “Fikrətə görə, insan hər şeyə gücü çatan bir varlıqdır, hətta “Rabb-i mümkünat”dır. “Bir gün fənn (texnologiya) bu qara torpağı altın edəcəkdir”. Bunun üçün iradə və mücadilə lazımdır. Vətənin qurtuluşu da insanlığın qurtuluşuna bağlı olduğuna görə, milləti bəşəriyyətdən ayırmağa imkan yoxdur. Tofiq Fikrət insanpərvərliyi və insanlıq dərdlərini türk şeirində ən yaxşı tərənnüm edən şairlərdəndir” . Müəllif onun şeirlərində nəsr ahəngini duymuş, musiqi ahənginin daha güclü olmasını təbiətin səsi ilə, “yağış damcılarının pəncərələrə və şüşələrə dəyməsindən çıxan səs”in yaratdığı ecazla əlaqələndirmişdir.

C.Heyətin sənətkarı, ümumiyyətlə insanı duymaq hissi, onu özünəxas xüsusuyyətləri ilə dəyərləndirmək səriştəsi yetərincə heyrətamizdir. Görün, ustad Şəhriyarın sənəti ilə şəxsiyyəti arasındakı vəhdəti necə ifadə edir: “Şəhriyar bizim üçün bir çıraq idi. İşığına yığışırdıq. Şəhriyar müasir dövrün poeziya günəşi idi. Şüalarından mənəvi qida alırdıq. Şəhriyar tarixdə yeganə sənətkar idi ki, iki dildə şah əsər yaratmışdı. Sənət korifeyləri Bahar Şirvani dörd, Füzuli üç dildə yazıb-yaradıb. Amma şah əsərləri bir dildə yazılıb. Şəhriyarın “Fars divanı” da şah əsərdir, “Heydərbabaya salam”ı da. Şəhriyyar bir şəxsiyyət kimi çox inamlı, əqidəli, vətənpərvər insan idi. Əslində o, həm əsl iranlı idi, həm də əsl azərbaycanlı. İçində boğulduğu məhrumiyyət və ehtiyac heç vaxt onun dağ qürurunu qırmamışdı. O, sadə dərviş həyatı keçirirdi. Adi insanlardan zəkası, təfəkkürü üstün olsa da, özünü onlardan ayırmırdı...” “Tehranda və Təbrizdə ustad Şəhriyarı ağırlama qurultayı” məqaləsində isə C.Heyət şairin anımı, təqdiri ilə bağlı keçirilən qurultayın işindən, o məclisdə dövlət və ədəbiyyat-sənət adamlarının Şəhriyar yaradıcılığına verdiyi dəyərdən bəhs etmişdir. Müəllif qurultay günlərinin ədəbi-mədəni mənzərəsini əvvəldən axıradək ədəbi məftunluqla izləmişdir. Ustadın cismani yoxluğu C.Heyəti həmin günlər qubarlandırmış, ürəyindən belə bir həsrətin nisgili ötmüşdür: “Könül belə istəyir ki, bu gün kaş ki, Şəhriyar sağ olaydı və özünün bu təntənəli ağırlama və uğurlama günlərində ürəyində və şeirində arzuladığı günlərin həqiqi olduğunu görsəydi...”

Şəfəq NASİR

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2012.- 3 iyul.-S.6.