Azərbaycan öncülləri və mətbuat azadlığı problemi Qulu Məhərrəmli

(Əvvəli 21 iyul sayımızda)

Mükəmməl Avropa təhsili almış, bir neçə xarici dil bilən Ə.Ağaoğlu azad mətbuatı azad və qanunlara əsaslanan cəmiyyətlə əlaqələndirirdi. O, adıçəkilən birinci məqaləsində yazırdı: “gündəlik və ya dövri mətbuat yalnız o yerdə mümkündür ki, orada fərdin cəmiyyətə və ya hakimiyyətə münasibətdə hüquq və vəzifələri az-çox dəqiq müəyyən edilsin, vətəndaşların əmlakı və azadlığı qanunla qorunsun, bir sözlə həyat qaydaları sarsılmaz təmələ əsaslansın; lakin o yerdə ki, özbaşnalıq və ya hərc-mərclik, ümumi tənzimləyici təməl yoxdur, hər şey təsadüfdən və ya kimlərinsə istəyindən asılıdır, – orada mətbuata yer yoxdur. Bu sonuncu – idealın ifadəsidir, ideal isə həmişə mövcud qaydalarla ziddiyyət təşkil edir və təbii ki, ideyanın daşıyıcılarının həyatı və azadlığı yoldan ötən birisinin istəyindən asılı olan yerdə nə arta bilər, nə də inkişaf edə bilər. Bu şəraitdə gənc və əzmkar xalqlar arasında mətbuat gizli xarakter kəsb edir və qələm əhli zəruri hallarda təkamülə deyil, inqilaba xidmət edir və hadisələrin öz təbiətinə görə subversiv olublar.

Uzun müddət istibdadın və qanunsuzluğun tüğyan etdiyi, gizli həyat enerjisinin tükəndiyi xalqlar arasında isə mətbuat ya heç inkişaf etmir, ya da sürüşkən istiqamət alır; müsəlman xalqlarının çoxu məhz bu vəziyyətdədir”. Ümumiyyətlə, müsəlman şərqində mətbuat və demokratiya mövzusunda davamlı məqalələr yazamış Ə.Ağaoğlu bu problemlərlə bağlı əsas qənaətlərini Türkiyədə nəşr olunmuş “Azad insanlar ölkəsində” kitabında əks etdirmişdir.

“Mətbuat ikinci bir dövlət qüvvətindədir” qənaətində olan görkəmli ictimai xadim, yazıçı və publisist Nəriman Nərimanov yazırdı: “bir millət özünü tanımayınca hüququnu düşünməz.Tanımaq üçün də milli dil, milli məktəb, milli mətbuat, milli ədəbiyyat lazımdır. Bunların da meydana gəlməsi və tərəqqisi bizim üçün hürrüyyətə bağlıdır”. Hələ ötən əsrin əvvəllərində “bütün Zaqafqaziya üçün Azərbaycan dilində heç olmasa bircə qəzetin nəşr olunmasını” vacib sayan N.Nərimanov Rusiya müsəlmanlarına aid məsələlərin həmin qəzetdə müzakirəsini görmək istəyirdi. Bəs müzakirələr necə olmalıdır sualına isə N.Nərimanov “Əliqələmli müsəlman ziyalıları haqqında bir neçə söz” məqaləsində belə cavab verirdi: “... mətbuat müəyyən cəmiyyətə ancaq o zaman yaxşı təsir göstərə bilər ki, müzakirəyə qoyulan və bütün cəmiyyətə aid olan məsələyə tamamilə qərəzsiz yanaşsın və qəzetlərdə irəli sürülən fikirlər cəmiyyətin kütləsi üçün aydın olsun.” Böyük demokrat belə müzakirələri azad mətbuat işinin faydalı missiyası kimi qiymətləndirirdi.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Üzeyir Hacıbəyov fenomeni

Ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda istiqlal düşüncəsi dərinləşdikcə, azadlığın mahiyyəti, o cümlədən mətbuat azadlığının fəlsəfəsi barədə də daha parlaq əsərlər meydana çıxır. Bu məqam daha çox Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında böyük rol oynamış Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığında özünü göstərir. Bu sırada Ü.Hacıbəyovun “Hürriyyəti-mətbuat” məqaləsi xüsusi yer tutur. Böyük publisist burada mətbuat azadlığının əhəmiyyəti haqqında geniş söz açır və “hürriyyəti-kəlamın” xalq üçün mənfəətini belə izah edir: “hürriyəti-kəlamın, yaxud azadi-mətbuatın ümum xalq üçün nəfi bundan ibarətdir ki, bunların sayəsində ümum əhalinin və ya məlum bir camaatın mübtəla olduğu dərdi şərh edib müalicəsi üçün tədbirlər axtarmaq mümkündür. Məsələn, fərz edəlim ki, hökumət tərəfindən vəz olunmuş bir nizam və ya qanun bir vaxt ümum əhalinin rifah və asayişlə məişət sürməyinə mane olur. Bu məmaniətə qarşı ümumi və qəti bir etiraz edib, rəfini tələb etmək üçün, ancaq mətbuatı şafi bir vasitə ittixaz etmək mümkündür. Və yaxud, tutalım ki, bir məmur öz zülm və təəddisi ilə bir güruhu və bir camaatı cana gətirməyə başlayıbdır. Bu məmurun rəftari-zülmkaranəsini yerinə yetirib, camaatın xilasına çalışmaq dəxi yalnız bir mətbuat vasitəsi ilə ola bilər.

Bəs bunun üçündür ki, mətbuat dəxi bu vasitəlik vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmək üçün mütləq hürr və azad olmalıdır”.

Azad mətbuatın sıxışdırılmasına və senzuraya qarşı çıxan Üzeyir bəy göstərirdi ki, senzura idarələri bu günə fəqərələrin mətbuata səbt olunmasını qoymur, onda məlum olur ki, haman senzuru təyin etmiş hökumət “öz əhalisinin yaxşı və yaman gün keçirməsinə heç bir zaman əhəmiyyət verməyib, ümum əhali mənafeyini öz əmrinə qurban edir, yəni əhalinin, məmləkətin qeydinə qalmayıb, ancaq hökm sürmək, hökmfərma olmaq və bilaxirə, əhalinin boynuna minmək arzusunda bulunur.” Mətbuat azadlığından sui-istifadəyə qarşı çıxan Ü.Hacıbəyov belə hesab edirdi ki, mətbuatın vəzifeyi-müqəddəsəsinə ehtiram və əhəmiyyət nəzərilə baxanlar “hürriyyəti-mətbuat və azadiyi-kəlamın mənayi-həqiqisinə layiqincə vaqif olub, qəzet sütunlarını öz şəxsi mənfəətinə alət etmək təşəbbüsündən hər vaxt intixab etməlidirlər”

Mətbuat azadlığı problemi böyük mütəfəkkir, publisist və ictimai xadim, Azərbaycan xalqının milli – istiqlal düşüncəsinə parlaq səhifələr yazmış M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığında daha geniş əksini tapmışdır. Bu problem xüsusən 1911-ci ildə onun “İrani-nov” qəzetində çap olunmuş “Mətbuat azadlığı” haqqında məqaləsində ətraflı şərh olunmuşdur. “O millət və məmləkət xoşbəxtdir ki, mətbuatı azaddır” deyən M.Ə.Rəsulzadəyə görə, dövrünün mədəniyyət carçısı olan mətbuat vəzifəsini o zaman lazımınca yerinə yetirə bilər ki, öz işində tam azad olsun. Öz məqsədinə çatmaq üçün mətbuat azad olmalıdır. Böyük mütəfəkkirin fikrincə, “mətbuat azadlığı insan azadlığının əsas sütunudur. Çünki o, əqlin, təfəkkürün əsas qüvvəsidir. Onun varlığı ağıla və səbrə əsaslanan qüvvədr. Mətbuata təzyiq göstərmək və ya onu aradan çıxarmaqla ağlın qüvvəsini aradan çıxarmağın fərqi yoxdur. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, mətbuat azadlığına əl qaldırmaq insan azadlığına təcavüz etməkdir. Adamların ağlı və fikri azad olsa, onların fərdi inkişafı da surətlənər. Azadlığın qarşısını almaq insanın ağıl və təfəkkürünü əlindən alıb onu bir maşına, ya cansız alətə çevirmək deməkdir. Məşhur ingilis yazıçısı Milton neçə əsr bundan qabaq demişdi: “Bir yaxşı kitabın aradan çıxarılması, bir yaxşı adamın edam olunmasına bərabərdir. Amma bir mətbuat orqanının qabağını almaq, ya onu aradan çıxarmaq nalayiq bir vəziyyətin yaranmasına səbəb ola bilər ki, bu da yer üzündə həyatın yox olmasından əlavə, mənəvi nəticələr verər və ağılın qüvvəsini də yox edər”.

M.Ə.Rəsulzadəyə görə, siyasi baxışdan əlavə, bir əxlaqi heysiyyət də vardır. Mətbuatın əsarəti əxlaq pozğunluğu törədir, əxlaq gözəlliyi və yaxşı xüsusiyyətləri aradan çıxarır, yalan danışmağı, oğurluğu, əyrilik və casusluğu yayır, ədəbi və qələm pozğunluğu meydana çıxarır. Bunun nəticəsində bir dəstə yazar ortaya çıxır ki, onlar öz şərəf, fikir və əqidələrini saxta rütbə qazanmaq üçün ... satmağa hazır olurlar, zülmü və sitəmi müdafiə edirlər, biçarə milləti avarə və sərgərdən qoyurlar. Bu da bir sıra qələm fahişələrinin cəmiyyət içinə girməsinə səbəb olur. Keçmişdə, necə ki, demişik, əxlaqsız qadınlar kimi bəzi jurnalistlər də namuslarını satır, pak əməllərini murdarlayır, vicdan və namuslarını, abırlarını həyasızlıq bazarına çıxarıb, kələfin ucunu əldən verirlər”.

Mətbuat azadlığına belə yüksək dəyər verməsinin nəticəsi idi ki, M.Ə.Rəsulzadənin ideoloqu, yaradıcısı və rəhbərlərindən biri olduğu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixin yaddaşına müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika kimi yazıldı. Damarlarında təmiz qan axan hər bir azərbaycanlının qürur və iftixar mənbəyinə çevrilmiş bu respublikada başqa demokratik islahatlarla yanaşı mətbuat azadlığına da ciddi önəm verilmiş və ilk dəfə bu sahədəki azadlıqlara geniş hüquqi təminatlar verən “Mətbuat nizamnaməsi” qəbul edilmişdir.

525.-2012.-25 iyul.-S.6.