“Şeyx Sənan”: tarix, yoxsa əfsanə?!

Azərbaycan romantizminin şah əsəri olan “Şeyx Sənan” faciəsini H.Cavid 1914-cü ildə, Birinci Cahan savaşı başlanan vaxt – 32 yaşında yazıb. O, kamil poeziya nümunəsi, yetkin bir dramaturji əsərdir. Dünyanın qarışdığı bir vaxtda, “bağlarının qırıldığı” (U.Şekspir) çətin zəmanədə H.Cavid eşq və etiqad problemini mərkəzə gətirir, müəmmalarla dolu Şeyx Sənan mövzusuna üz tutur. İndi də ədəbiyyatşünaslıq qarşısında belə bir müəmma dayanır: Şeyx Sənan mövzusu tarixdir, əfsanədir, yoxsa sufizm? Ona görə də bu əsərdən danışan hər kəs iki problemi həll etməlidir:

1) Şeyx Sənan mövzusu nə idi; 2) Hüseyn Cavid onu hansı planda həll edib?

“Şeyx Sənan” barəsində müəllifin öz sağlığında söylənilmiş bəzi mülahizələrə nəzər salmadan bu mahiyyətli suallara doğru-düzgün cavab vermək çətindir. Qeyd edək ki, bu dövrdə dram əsərləri barəsində əsasən onlar səhnədə oynanıldığı zaman məqalə və resenziyalar yazılırdı. “Şeyx Sənan” barəsində də ilk məqalələrdən birini 1921-ci ildə “Kommunist” qəzetində “Cim” – Cəfər Cabbarlı yazmışdı. O dövrdə artıq “Solğun çiçəklər”, “Aydın”, “Oqtay Eloğlu” kimi əsərləri ilə məşhur dramaturq nüfuzu qazanmış C.Cabbarlı “Şeyx Sənan”ın həm müsbət, həm də mənfi cəhətlərini göstərirdi: “Nə qədər “İblis” biri-biri ilə bir o qədər də rabitəsi olmayan ayrı-ayrı vaqiələrdən ibarət olsa da, o qədər “Şeyx Sənan”ın bütün vaqiələri arasında sıxı bir irtibat vardır. Həm də əsərdə gözəl tiplər və bir çox həyəcani-bədiyyəyə səbəbiyyət verici mənzərələr vardır ki, bunun üzərinə möhtərəm ədibimizi iş bu müvəffəqiyyəti üçün səmimi qəlbdən alqışlamaqla bərabər, əsərin bir nöqtəsinə şairimizin nəzər-diqqətini cəlb etmək istiyoruz...”

“Şeyx Sənan” əsərinin 20-ci illərdə tənqidin marağına səbəb olması, bəlkə də faciənin bədii sənətkarlıq baxımından yüksək olması deyil, daha çox bunun guya din əleyhinə yazılması idi. Romantizmi qəbul etməyən, romantik faciədə sənətkarın estetik idealını başa düşməyən tənqid onu ateizm nöqteyi-nəzərindən “dəyərləndirirdi”. Dövrün tənqidçisi Xəlil İbrahim C.Cabbarlıya cavab təriqi ilə yazdığı “Şeyx Sənan” (Möhtərəm “Cim”ə cavab) adlı geniş məqaləsində (“Kommunist” 17, 21, 23 noyabr 1921, 28 oktyabr, 3 dekabr 1924) yazıb: “Şeyx Sənan” əsərinə əsas etibarilə fəlsəfə nöqteyi-nəzərindən baxılmalıdır. Fəlsəfəsi isə iki mühüm nöqtədən ibarətdir. Mövhumata qarşı inqilab və təcəddüd”. Hüseyn Cavid bir sənətkar kimi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. O dövrün, yəni, 20-ci illərin tənqidi Cavidin mənzum dramlarını qəbul edə bilmirdi, onu şair hesab edirdilər. M.H. imzalı müəllif “Zəhmət” qəzetinin 5 iyun 1922-ci il tarixli sayında yazırdı: “Nə isə bənam şairimiz Hüseyn Cavidin yazdığı əsərləri get-gedə həyatdan uzaq olmağa başlamışdır. Zatən Cavidin Qafqaziyada sevimli və hörmətli şair olduğunu inkar etməyiriz. Fəqər bunu da gizlətməyəlim ki, Hüseyn Cavidin gərəksə “İblis”, gərəksə “Afət”imi və yaxud “Uçurum”u, “Şeyx Sənan”ı xəllatinə yaraşar bir əsər olmayırlar. Bu əsərlərin bu qədər zəif və səhnə üçün natamam olmaqları Hüseyn Cavidə yalnız şair olmağını tövsiyə etməzmi? Əlbət ki, edərsə bəlkə də türk ədəbiyyatında parlaq bir mövqe tutması üçün fəqət bir şair olub qalmasını əvvəldən tələb edir.” XX əsrin məşhur tənqidçisi Kazımoğlu (Seyid Hüseyn) bu tənqidə cavab olaraq “Ədəbi mübahisələr” məqaləsini yazır: (“Kommunist” 6 iyun, 1922) C.Cabbarlı da 20-ci illərdə H.Cavid haqqında “Ədəbi mübahisələr” adlı (“Zəhmət” qəz. 19-20, 23-25-28 iyun) silsilə məqalələrini yazıb H.Cavidin ədəbi-tarixi mövqeyini müəyyənləşdirir.

Bu konseptual əsərində C.Cabbarlı “Şeyx Sənan”ı müdafiə edib yazır: “Sənan” yeni də olmasa, hər halda ötədən bəri söylənilmiş bir çox əhəmiyyətli əsaslı fikirləri toplayıb yeni kimi meydana çıxarır. O dinlərin bir ixtilaf qaynağı, mənbəyi olduğunu iddia edir. Allah da, Kəbə də, həp gözəllik, sevgi olduğunu anladır, əlavə islam ruhanilərinin və xristian papalarının fəsadlarını və bunların nəticələrini meydana çıxarır və yeri gəldikcə daha bir taqım ibrətamiz fikirlər ifadə edir”. Artıq qeyd etdik ki, “Şeyx Sənan” 20-ci illərdə ədəbi-tarixi prosesin mərkəzində idi və onun ətrafında dövrün ədəbi mübahisələri gedirdi. Dövr H.Cavidi həzm edə bilmir, H.Cavid yeni-proletar ədəbiyyatının sifarişlərini qəbul etmir, onun səviyyəsinə enmək istəmirdi. Bu baxımdan “Şeyx Sənan”la bağlı iki mühüm yazını da nəzərdən keçirməliyik.

1924-cü ilin dekabrında Əli Bayramov klubunda Həbib Cəbiyevin sədrliyi ilə “Şeyx Sənan”ın ədəbi-ictimai mühakiməsi keçirilib. Bir aydan çox çəkən mühakimədə C.Cabbarlı prokuror sifəti ilə çıxış edib. Mühakimənin qərarında (“Kommunist” 16.01.1925) deyilir: “Şeyx Sənan” hazırkı ictimai tərbiyə nöqteyi-nəzərindən cəmiyyət üçün zərərlidir”. Qeyd edək ki, 20-ci illərdə belə ədəbi məhkəmələr təkcə H.Cavidin əsərləri ilə bağlı keçirilmirdi. Elə C.Cabbarlının “Sevil” əsəri, “Aydın” əsərinin qəhrəmanı Gültəkin obrazı ilə bağlı ədəbi mühakimələr keçirilmişdir. Bu xüsusi bir araşdırmanın mövzusudur. Hər halda sonu 1937-nin repressiyalarına gətirib çıxaran belə “müzakirələr” 20-ci illərin amansız simasını – diktatura rejiminin tarixi perspektivsizliyini göstərən anormal proses idi.

C.Cabbarlı “Sənan kimdir?” – sualına belə ədalətsiz, fəqət cəmiyyətə xoş gələn cavab verir: “Sənanı yaşının məsuliyyət daşıya biləcəyi bir çağında, 30 yaşında ağıllı, fəqət öz cinsiyyət duyğularına adi, bayağı bir erkək şəhvət və ehtiraslarına tapqın, eyni zamanda, gözəl və xoş sima bir tələbə görürük”. Bu yanlış və ziddiyyətli fikrində C.Cabbarlı Şeyx Sənanı bir qadın düşkünü, öz müridi Şeyx Kəbirin qızı Zəhranı aldatmış xəyanətkar bir yalançı kimi qələmə verir. Halbuki, bu belə deyil. Pyesdə Şeyx Kəbirin

Səni alçaldan ehtiras olacaq

– Hankı şeydir səbəb fəlakətimə?

– Ah, o yalnız qadındır, iştə qadın!

– sözlərini də məhz bununla əlaqələndirir. Bilməzlikdənmi, bilərəkdənmi romantik faciənin mahiyyətini düzgün izah etmir. O, hətta Şeyx Sənanın Şeyx Kəbirə söylədiyi

Mən otuz il dünyada zahidvar

Bilmədim qız –qadın nədir zinhar

Nə qədər məndə varsa hassü-həyat

Ehtirasatə düşmənim... heyhat!

sözlərini də Şeyx Kəbrə söylənilmiş ikinci yalan adlandırır. Halbuki 30 yaşlı gənc şeyx öz ülviyyətini bəyan edir. Yaşar Qarayevin sözləri ilə desək, C.Cabbarlı romantik faciəyə realizm meyarları ilə yanaşır: “Kəbəyə qarşı and içib yola çıxmış Sənan bütün dini-imanını, məsləkini, əqidəsini, əməlini, diləyini, idealını, məqsədini, hər bir şeyini böyük bir rəzalətlə bir qadının ayaqlarına sərib: – Mən təslim – deyə bayrağını endirir, silahını təslim edir. Şimdi soruram sizdən: Böylə bir adam ictimai həyat üçün yararlı bir adamdırmı?” (s.141). Əlbəttə ittihamçı sifəti ilə çıxış edən böyük dramaturq zəmanəsinin zövqünə uyğun hərəkət edib, vulqar sosioloji mövqelərdə dayanırdı. O, əsərin sufi qatına da məhəl qoymur, Xumar kimi qeybdən gəlmiş bir obrazı ehtiraslarının qulu hesab edir. C.Cabbarlının sinfi, sosioloji ittihamlarla dolu çıxışında maraqlı bir məqam var: “Xumar nə mələkdir, nə əməldir, nə də məsləkdir. Sadə bir qadındır. Yox, əgər Sənan göydəki mələklərin dilində danışırsa, onu biz bilmirik. Bəlkə orada uçurum fəzilətə deyirlər, ya məfkurəyə, kim bilir” (s.149). Belə məlum olur ki, C.Cabbarlı “Şeyx Sənan” əsərini əslində çox yaxşı başa düşürmüş... Buna baxmayaraq C.Cabbarlı “Şeyx Sənan”ın qəhrəmanından onda olmayan bir şeyi tələb edir, tapmayanda ona ittiham oxuyur: “Sən, Sənan həqiqi bir inqilabçı olsaydın, xalqın ruhunu düşünər, onun ilə öz dilində danışardın”(s.152). Belə yerdə deyirlər: fəzilət məlum.

20-ci illərdə “Şeyx Sənan” haqqında mükəmməl məqalələrdən birini Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında cavidşünaslığın əsasını qoymuş Hənəfi Zeynallı yazmışdır. Onun “Şeyx Sənan haqqında mülahizələrim” adlı silsilə məqalələri “Maarif və mədəniyyət” jurnalının 1926-cı il №12, s. 47-49, 1927-ci il № 1-2, s. 50-53, №3, s. 44-46, № 4-5, s. 68-69. saylarında çap olunub. 20-ci illərin vulqar-sosioloji meyarlarından bəzən xilas ola bilməsə də H.Zeynallı H.Cavidin ədəbi-tarixi mövqeyinə və bədii-fəlsəfi irsinə, əsasən, düzgün qiymət verirdi.

Maraqlıdır ki, H.Zeynallı ixtisasca əsasən folklorçu olmasına baxmayaraq, xüsusilə dramatik əsərlərin təhlilinə teatrdan – səhnədən gəlir. Burada da o, “Bu əsərin müvəffəqiyyəti nədə idi? sualını verir, onu “Bu suala cavab vermək üçün o zamankı səhnəmizə diqqət buyurmalı...” kimi cavablandırır. Beləliklə H.Zeynallı “dramın taleyi səhnədən asılıdır” həqiqətini əsas tutaraq, hər bir əsəri, o cümlədən H.Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsinə bu yöndən yanaşırdı. H.Zeynallıya görə onun zəmanəsində “iki dürlü tamaşaçı meydana gəlmişdi... bir qismi ədəbiyyat və bədiyyatdan anlamaz, səhnə ilə toyxana arasında fərqi bilməz, “artist” ilə “arsız”ın bir mənada olduğunu iddia edər...” (s.87) Onun fikrincə belə bir dövrdə “Şeyx Sənan” yaranır və ədəbiyyata bir yenilik gətirir. “Xalqın ruhunda yaşanmış, xalqın duyğuları ilə bəslənmiş” bu əsər “tamaşaçılarda bir intibah oyatdı”.

H.Zeynallı “Şeyx Sənan” mövzusuna müraciəti H.Cavidin taleyi ilə əlaqələndirir. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaşar Qarayev yazmışdır: “Hüseyn Cavid yaradıcılığa şeirlə başlamışdır. Cavidi sənət məbədinə dəvət edən bədii məramı, “Salik” təxəllüsü yeniyetmə bir gənci şairə – “cünuna” çevirən eşqi və iztirabı ifadə etmək baxımından ilk qələm təcrübələrindən olan bir şeir parçası çox səciyyəvidir:

Könlüm quşu geyib genə matəm libasını,

Avaz edibdi nəğmeyi – möhnət fəzasını...

Oldu bəlayi – millətə hər kəs ki, mübtəla

Dilxun olubdu Saliki biçarə bərməla,

Millət qəmilə az qalır axır cünun ola

Hər dəm odur ki, ney tək ucalda sədasını.

H.Cavidin 18 yanvar 1906-cı ildə “İrşad” qəzetində çap etdirdiyi bu şeirdən məlum olur ki, onun ilk təxəllüsü “Salik” yəni sufi olmuşdur. H.Rasizadə “Cavid” təxəllüsünü 1909-cu ildə qəbul etmişdir. “Salik” təxəllüsünü qəbul edəndə H.Cavidin 24, “Cavid” təxəllüsünü qəbul edəndə isə 27 yaşı var idi. Başqa bir mühüm faktı öz məqaləsində H.Zeynallı belə qeyd edir: “On dörd yaşında “Gülçin” təxəllüs ilə yazmaqda olduğu sinəzənlər o qədər məscid və təkyə xadimlərinə xoş gəlibmiş ki, “Racini buraxaraq Hüseyn Cavidin mərsiyə və sinəzənlərini istərlərmiş” (s.86). Bu faktları təsadüfi qeyd etmirik, həm Salik təxəllüsü, həm də yeniyetmə ikən yazdığı mərsiyə və sinəzənlərin təkyələrdə – sufi ocaqlarında məşhur mərsiyə şairi Racidən üstün tutulması H.Cavidin sufi – təsəvvüf şairi olmasına dəlalət edir ki, bu da onun Şeyx Sənan mövzusuna müraciətini aydınlaşdırır.

H.Zeynallı “Şeyx Sənan”ın yaranmasına işıq salan maraqlı faktlar gətirir: birincisi budur ki, H.Cavid 1905-ci ildə İstanbulda sufi şeirlər yazan filosof Rza Tofiqdən dərs almışdı; İkincisi budur ki, Ü.Hacıbəylinin 1908-ci ildə yazdığı “Şeyx Sənan” operası ilə tanış idi; Üçüncüsü budur ki, ortada M.B.Hacınskinin rus dilində çap olunmuş “Şeyx Sənan əfsanəsi” kitabçası var idi; Dördüncüsü budur ki, böyük sufi Fəridəddin Əttarın “Məcalisül-üşşaq” əsərindəki iyirminci məclis – “Zikri – Həzrət-Şeyx Sənan Əleyhüllrəhmə” ilə tanış idi. Və nəhayət bir xatirənin də yaddaşını vərəqləyək: Rza Təhmasib yazıb: “Cavid özünün ilk mənzum dram əsəri “Şeyx Sənan”ın ayrı-ayrı səhnələrini hələ 1912-1913-cü illərdə mənə oxumuşdu. Yadımdadır, Cavid “Şeytanbazar”da bir mənzil tutmuşdu. Oradan Şeyx Sənan dağı aydın görünürdü. Cavid, Əziz Şərif və mən bir neçə dəfə həmin dağa gəzməyə getmişdik. Cavid burada Şeyx Sənana istinad edilən qəbrin yanında xeyli dayanar, riqqətlə ona baxardı. Sonra başa düşdüm ki, o, ruhən və fikrən bu yerlərə yaxın olmağa bir ehtiyac duyurmuş”. Bütün bunlar H.Cavidin sufizm mövzusu əsasında romantik faciə yazdığını sübut edir. H.Zeynallı F.Əttarın “yarı əfsanəvi, yarı mütəsəvvüfanə yazılmış” mənzuməsinin məzmununu da şərh edir, (s.94) müqayisələr aparıb sübuta çalışır ki, heç də bəzilərinin deyəcəyi kimi H.Cavid F.Əttarın əsərini drama halına salmamışdır: “Cavidin yaratdığı “Şeyx Sənan” ilə Əttarın yaratdığı arasında dağlar qədər fərq vardır... Hüseyn Cavidin yaratdığı Sənan 30 yaşlarında bulunan bir gənc alimdir. Bu yaşlara qədər Turandan gəlib İranda təhsil görmüş və Ərəbistanda kəmalət əldə etmək üçün gəlmiş Sənan tamamilə hücrənişin, küncə qısılanlardan deyildi. Bunun eşq aləmindən də bir qədər xəbəri vardır” (s.96). H.Zeynallı belə nəticəyə gəlir ki, 1) Şeyx Sənan mövzusu ilə Cavidin tərbiyəsi və təbiəti arasında bir əlaqə var; 2) bu pyes Türk ədəbiyyatında görünməmiş hadisədir; 3) bu əsər psixoloji cəhətdən “üləmai-din” arasındakı “şüphə” ilə “vəsvəsə” meydana gəldiyini təbii həyat qarşısında dinin sönüklüyünü əks etdirir; 4) siyasi cəhətdən... səhnələri Ərəbistanda açır... “Şeyx Sənan”ın “maya”sını Turandan alır və nəhayət; 5) yenilik... sevgi təbii bioloji bir fakt olduğu üçün onu heç bir din, heç bir milliyyətlə əlaqəsi olmadığını göstərir.

Öz dövrünün kontekstində yanaşsaq (əslində elə belə də yanaşmalıyıq!) H.Zeynallının “Şeyx Sənan” haqqında mülahizələri doğru, hətta perspektivlidir.

Öncədən qeyd etmişik ki, bu əsərin əsas fəlsəfi problemi eşq və etiqad məsələsidir. Romantik faciənin əsas konflikti də eşq və etiqad arasındadır. Dramatik konfliktin tərəfi olaraq eşq olduqca güclüdür. Çünki etiqadın arxasında din, Peyğəmbər, eşqin arxasında isə Allah özü dayanır. Şeyx Sənan Məkkədən çıxıb Xumara doğru – onu Allaha qovuşduracaq sevgi mənbəyinə sarı gedir.

Əlbəttə, vulqar – sosiologizmin tüğyan etdiyi 20-30-cu illərdə tarixi və bədii-fəlsəfi həqiqətləri obyektivcəsinə ortaya qoymaq olduqca çətin idi. H.Cavidin, xüsusilə “Şeyx Sənan”ın həqiqi ədəbi tarixi dərki, 1956-cı ildə ümumən repressiya qurbanlarına siyasi qiymət verildikdən sonra – 60-cı illərdə başlandı. Akademik M.Cəfərin “Hüseyn Cavid” (1960) monoqrafiyasından, küllən Azərbaycan romantizmi haqqında tədqiqatlarından sonra H.Cavidin əsərləri romantizm estetikası baxımından tədqiq və təhlilə cəlb edildi. Akademik M.Cəfər yazırdı: “Cavidin dramları əsas etibarı ilə xarakterlər dramıdır. Lakin bu xarakter dramlarını bir-birindən kəskin surətdə fərqləndirən spesifik dram xüsusiyyətləri də vardır... Məsələn, “Şeyx Sənan” faciədir. Burada qəhrəmanın taleyi fəlakətlə nəticələnir. ... “Şeyx Sənan” fəlsəfi dram olmaqla bərabər, daha çox məhəbbət dramıdır”. Bu sətirlərin müəllifi özünün “Füzuli düşünür” (1959) kitabında “Füzuli sevir, Füzuli düşünür deməkdir” – yazır. H.Cavidin “Şeyx Sənan” romantik faciəsindəki məhəbbət də Füzuli yaradıcılığındakı məhəbbət kimi sufiyanə – mistik məhəbbətdir. Azərbaycan dramaturgiyasının görkəmli tədqiqatçısı, Antik və qədim Roma ədəbiyyatının mahir bilicisi Əli Sultanlı 1969-cu ildə “Hüseyn Cavidin faciələri” məqaləsini çap etdirir (“Azərbaycan” jurnalı №7). Bu H.Cavid yaradıcılığına münasibətin ikinci-yeni mərhələsinin davamı idi. Ə.Sultanlı “Şeyx Sənan”dan bəhs edərək yazırdı: “Şeyx Sənan” xalq əfsanəsidir. İndi də Tbilisidə Kür kənarında “Şeyx Sənan dağı” adlı dağ var. Lakin əfsanənin xalq içərisində indi də yaşadığını sübut edəcək bir əlamət yoxdur. Bu mövzuda Ü.Hacıbəyov “Şeyx Sənan” (1908) adlı opera, Mehdi bəy Hacınski isə rus dilində “Şeyx Sənan əfsanəsi” adlı bir risalə yazmışdır. Bu mənbələrin ən qədimi isə Şeyx Fəridəddin Əttarın “Məcalüs-üşşaq” və “Məntiq-üt-teyf” əsərləridir.

H.Cavid Şeyx Əttardan ziyadə yerli əfsanəyə əsaslanmışdır”. Ə.Sultanlı əsərin konfliktini də düzgün təyin edir: “qəlbi və insani duyğuları Şeyx Sənanı ibadətmi, məhəbbətmi məsələsini həll etməyə çağırır. İbadət admı öz təbiətinin tələblərinə qarşı çıxmağa aparırsa məhəbbət həmin tələblərə cavab verir”. Ə.Sultanlı Şeyx Sənanı H.Cavidin və XX əsr ədəbiyyatımızın ən qüvvətli obrazı hesab edir. Lakin əsərin sonluğunu sufizmlə əlaqələndirmir. Dərvişi mistik surət adlandırsa da öz dövrünün ideologiyasına uyğun olaraq əsəri həyatiləşdirməyə çalışır. Hətta məqaləsinin əvvəlində yazırdı: “Bəzən də yazıçı realist səhnələr yaradırdı. 1920-ci ilə qədər onun bir sıra əsərlərində romantizmlə realizm birləşir. Dramaturq bəzən romantizmdən realizmə keçirdi”. Əlbəttə ki, böyük alimin bu qənaəti mübahisəli və ziddiyyətlidir. Ümumiyyətlə sovet dövründə alimlərimiz bəzən romantikləri vulqar sosioloji zərbələrdən qorumaq üçün onların guya realizmə, A.Şaiqin hətta sosializm realizminə yaxınlaşdığını iddia edirdilər.

Digər böyük ədəbiyyatşünas “Hüseyn Cavidin romantizmi” (1975) monoqrafiyasının müəllifi Məsud Əlioğlu “Eşq və ülviyyət” adlı maraqlı məqaləsində (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəz., 29 mart 1969) diqqətəlayiq nəticələrə gəlir. M.Əlioğlu sufizmin mahiyyətini ziddiyyətli tərzdə izah etsə də, “Şeyx Sənan”ın sufizmlə bağlılığını da qəbul edirdi. “Sənan” sufilik məzhəbinə öz xoşu ilə bağlanmışdır; əqlinə, daxili mənəvi tələbatına uyğun saydığı bu fikri cərəyanı könüllü surətdə qəbul etmişdir”. Bununla belə M.Əlioğlu bu fikirdədir ki, Şeyx Sənan bir sufi mürşid olaraq əsərin ikinci pərdəsində mövqeyini tədricən itirir: yerini təbiətin canlı gözəlliklərinə bağlanan, coşqun, həyatsevər aşiqə təslim edir”. Bu baxımdan Xumarı ideal gözəlliyin təcəssümü... “ideal eşqin təzahürü” kimi dəyərləndirilir. Mütləq, ilahi eşqi Xumar simasında tapdıqdan sonra Sənanın mənəvi-ruhi həyatında üçüncü bir dövr başlanır: “Məcnunluq dövrü!” Sənanın eşqi də Məcnunun eşqi kimi adi deyil, bu “nuri – həqq”dən mayalanmış bir eşqdir. Bunu Şeyx Sənan özü də əsərdə dərk və etiraf edir:

Gediniz, arqadaşlarım... Gediniz!

Başqa bir şeyxə iqtida ediniz.

İştə bən maili – vüsal oldum

Aradım nuri – həqqi, ta buldum

Seyr edib kainatı həp yorulun

Arayın, siz də nuri – həqqi bulu

Unutun həp zavallı Sənanı,

Unutun siz sərsəm insanı.

(II c. s. 199-200)

“Tənhalıq ən böyük həqiqətdir!” – M.Əlioğlunun gəldiyi, daha doğrusu qəbul etdiyi sufi həqiqətlərdən biri belədir. “Fəda olmaq yaşamaqdan gözəldir” – Xumarı da tənqidçi bu düsturla səciyyələndirir. Əsərdə Dərvişin “dəli” kimi verilməsini isə M.Əlioğlu “fəal idrakın, axtarıcı və real əqlin donuq təfəkkürlərə, passiv və məhdud fikirləri üstün gəlməsi prosesi kimi mənalandırmışdı”. Fikrimizcə, Dərviş əsərdə ən dolğun sufi obraz, sufizmin simvoludur. Onu da Sənan qiymətləndirir:

Dəlilik başqa bir fəzilətdir

Dinsiz olmaq da bir təriqətdir.

H.Cavid haqqında hələ “Faciə və qəhrəman” kitabında maraqlı mülahizələr söyləmiş Yaşar Qarayevin də bir neçə qənaətinə nəzər salmaq vacibdir. O yazıb: “Şeyx Sənan” eşqin qüdsiyyəti haqqında mahnı, lirik, şairanə bir nəğmə idi... “Şeyx Sənan” eşqin dini etiqad üzərində təntənəsi idi, mövhumat və xurafatda, əqidə və zehniyyətdə olan puçluğun, quruluğun və saxtalığın üzərində qələbəsi idi”8. Bütün bu mülahizələr Şeyx Sənanın mütləq, ilahi eşqə mübtəla olmuş mistik bir aşiq kimi səciyyələndirsə də onu tam mənası ilə aça bilmir. Tədqiqatçılar onu həm tarixi şəxsiyyət, həm əfsanəvi aşiq, həm də H.Cavidin yaratdığı qəhrəman kimi səciyyələndirirlər.

1967-ci ildə ədəbiyyatşünas Zahid Əkbərov “Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsi mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdi. Onun eyni adlı monoqrafiyası düz on il sonra – 1977-ci ildə “Elm” nəşriyyatında çap olunub. Bu dəyərli tədqiqatında Z.Əkbərov “Şeyx Sənan” dastanının ilk mənbələri və “Şeyx Sənan” mövzusunun yayılma dairəsi” adlı birinci fəsil müəyyənləşdirir və özünə qədərki tədqiqatlara istinadən maraqlı nəticələrə gəlirdi. Məsələn, o, İran alimi Manuçehr Mortəzəvinin belə bir fikrini misal gətirir: “Həmin dastanı o böyük şairin yüksək xəyalının və ümumiyyətlə zehni təəssüratının məhsulu hesab etmək lazımdır”. Yəni M.Mörtəzəvi deyir ki, “Şeyx Sənan” hekayəti böyük sufi şair Fəridəddin Əttarın xəyali uydurmasıdır. Digər İran alimi Əbdüləmir Səlimi isə belə deyir: “Ola bilər ki, Şeyx Sənanda məqsəd şairin özüdür”. “Şeyx Sənan” hekayəsi F.Əttarın 1187-ci ildə yazdığı “Məntiq-üt-teyf” poemasında yer alıb. Zahid Əkbərov deyir ki, Əttar Şeyx Sənan mövzusunda yazan ilk müəllif deyil (s.4).

“Şeyx Sənan” dastanı isə şübhəsiz folklor motivləri əsasında yaranmış, onun ərəb və fars variantları var. Zahid müəllim də bu qənaətdədir ki, “Şeyx Sənanın əfsanəvi və ya tarixi şəxsiyyət olduğunu müəyyənləşdirmək zəruridir” (s.4).

Z.Əkbərovun tədqiqatında müxtəlif versiyalar nəzərdən keçirilir. Məsələn, bəzi (Azərbaycan, fars, rus, fransız) alimlərə görə Şeyx Sənan əfsanəvi bir şəxsin adıdır. Bir sıra alimlər, bədii əsərlər və mənbələr Şeyx Sənanı tarixi şəxsiyyət olaraq təsvir edirlər. Hüseyn Bayqaranın fikrincə Şeyx Sənan Fəridəddin Əttarın mürşidi olmuşdur. Z.Əkbərov bir sıra Şərq qamus və lüğətlərinə (Şamsolloğat; kəşfolloğat və s.) əsaslanaraq qeyd edir ki, Sənan Şamda bir şəhərin, bir də yeddi yüz müridi olan bir şeyxin adıdır. Burada türk şairi Külşehrinin (XIII-XIV əsrlər)

Vardı Sənan şəhərində bir ulu

Könül dərya və içi dürlər dolu – misralarına əsaslanan alim belə qənaətə gəlir: “Tarixi bir şəxsiyyət kimi alınarsa Şeyx Sənanın Sənan şəhərindən çıxmasını iddia edənlərə müəyyən şərtlə haqq qazandırmaq olar” (s.8). Əsərinin bir yerində bir sıra mənbələr, xüsusən də Xaqani və Səid Nəfisiyə istinadən “Şeyx Sənan və İbn Səqqa ayrı-ayrı şəxsiyyətlər deyil” – deyən (s.13) Z.Əkbərov növbəti səhifədə belə qərara gəlir ki, “Əslində ərəb tarixçilərinin əsərlərində sırf Şeyx Sənan adlı tarixi bir sima axtarmaq əbəs yerə vaxt itirməkdən başqa bir şey deyildir” (s. 14).

Əldə olan faktlar belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, H.Cavid Şeyx Sənan haqqındakı dastandan, xüsusən onun Qafqaz, Tiflis versiyasından həm də F.Əttarın bütün dünyada məşhur sufi əsəri olan “Məntiqüt-teyr” (Quşların mükaliməsi) əsərində ən gözəl hekayət olan – “Şeyx Sənan” hekayəsindən istifadə etmişdir. H.Cavidin “Şeyx Sənan”ının sufi-mistik planı şübhəsiz ki, F.Əttarın əsərinin məxəz rolu oynaması ilə bağlı idi.

Böyük ədib C.Məmmədquluzadə “Xatiratım” əsərində yazıb: “Son vaxtlar mən Tiflisdə gürcü məhəlləsində “Şeyx Sənan” küçəsində olurdum. Rusca həmin küçənin adı Davud küçəsi idi. Çünki xaçpərəstlər istilahında müqəddəs Davud – Şeyx Sənan deməkdir. Bizim məhəllə dağ ətəyində idi və bizdən yuxarı dağın şəhərə enən tərəfində müqəddəs Davudun məbədgahı da var idi. Şeyx Sənanın gürcü qızına aşiq olduğu yer həmin yerdir”.

Bu istiqamətdə mətləb və mülahizələri xeyli sayda dolğun faktlarla uzatmaq, H.Cavidin “Şeyx Sənan” romantik faciəsi, xüsusən də müəmmalı və xeyli ziddiyyətli Şeyx Sənan obrazı ilə bağlı mülahizələri genişləndirmək olar. Lakin bütün zamanlarda və bütün ədəbi-bədii cərəyanlarda olduğu kimi indi də əsas suallara H.Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsinin özü, onun mətni və ideya məfkurəvi istiqaməti daha doğru cavab verəcək. Ona görə də “Şeyx Sənan” faciəsinin özünə müraciət edək...

Şeyx Sənan kimdir? Əvvəla onu qeyd edək ki, əsərdə hadisələrin baş verdiyi dövr – tarix göstərilmir. Lakin başa düşmək olur ki, bu islam dininin sürətlə yayıldığı bir dövr, təxminən VIII-IX əsrlərdir. İslamı yaymağa gedən Şeyx Hadinin sözləri də bu faktı təsdiqləyir:

Kəbədən biz o gün ki, ayrıldıq

Vəzü təbliğə başladıq artıq

Gəzdik az-çox Yəmən diyarında,

Azacıq sonra atladıq Hundə

Edərək hər tərəfdə nitq irad

Xəlqi dəvətlə eylədik irşad

Eyləyib ərzü-ehtiramü səlam

Bizi alqışlıyordu həp islam.

Başqa dinlərdə bir çoq insanlar

Həp sorar, həp ordadı bürhanlar

Çünki pək güc deyildi ilzami

Həp qəbul etdi dini islami.

(II c. s.228)

Beləliklə də, xüsusi fakta, dəlil və sübuta ehtiyac qalmır ki, əsərdəki hadisələrin VIIII əsrdə – tarixi baxımdan 500 il davam etmiş Abbasilərin hakimiyyətinin ilk əsrində baş verdiyini təxmin edəsən.

Bir çox müəmmalı bədii – fəlsəfi qatları olan əsərdə mübahisəsiz aydın olan qəhrəmanın kimliyidir. Mürşidi Şeyx Kəbir onun barəsində deyir:

Səni annən doğurdu Turanda

Yaşadın bir zaman da İranda

Kəsbi irfan için, fəzilət için

Sonra İranı tərk edib gəldim,

Ərəbistanı ixtiyar etdin.

Lakin ən son yerin, zəki Sənan!

Olacaq son nəfəsdə Gürcüstan!

Qapılıb hissə olmasan gümrah,

Olacaq məqbərin ziyaratgah.

(II c. s.143)

Bu təkcə Sənanın bir Turanlı – bir türk olmasından xəbər vermək deyil. Burada Şeyx Kəbir Şeyx Sənanın taleyindən xəbər verir, özü də müəyyən şərtlər irəli sürür. Şeyx Sənanın “Hanki şeydir səbəb fəlakətimə?” Sualına cavab olaraq Şeyx Kəbir Şeyx Sənana onu amansız bir uçurum gözlədiyini söyləyir və “Səni alçaldan ehtiras olacaq” – deyir. Cavabında Şeyx Sənan öz mürşidinə deyir:

Bən otuz yıl cihanda zahidvar

Bilmədim qız-qadın nədir zinhar

Nə qədər bəndə varsa hissü həyat

Ehtirasatə düşmənəm... heyhat!

Bana biganə, zövqü-nəfsani

Sevdiyim yalnız eşqi-ruhani...

Daha könlümdə qeyri eşqə, inan,

Yer bulunmaz, xayır, xayır.

(II c. s.144)

Fəqət bu qeyri-adi eşq Sənandan asılı deyil. Bu eşqi-ilahidir. Xumar xəyal səhnəsinə gələndə hətta Şeyx Kəbir kimi ulu bir mürşid “Allah – allah nədir bu əfsanə?!” – deyə təəccüb içində şaşırır.

Xumarın xəyalı Şeyx Sənanı real aləmdən qoparır, o Şeyx Kəbir demişkən həqiqətən bir əfsanələr dünyasına daxil olur.

Şeyx Sənanın ətrafına toplaşanlar, “Yalnız borcumuz itaətdir?” deyən Şeyx Sədra hər şeydən öncə dinin sədaqətli, imanlı təbliğatçılarıdır. Şeyx Sənanın bir xarakter kimi gücü həm etiqadında, həm də sevgisində kamil olmasıdır. Sənan böyük din xadimidir, mürşidin – Şeyx Kəbirin vəfatından sonra şeyxlər onu özlərinə rəhbər seçirlər. Şeyx Sənanın dünyagörüşünü açan misralara nəzər salaq:

Arqadaşlar! Şu parlayan günəşin,

Feyzi birdir cihanda hər kəs için.

Türk, hindu, ərəb, əcəm bilməz

Nuru hər yanda artar, əksilməz

Mənəvi bir günəş də var: nəvvar –

O da islam dinidir parlar.

(II c. s. 158)

Adama elə gəlir ki, belə bir etiqad sahibini heç kim yolundan döndərə bilməz. Lakin “nuri – həqqi” – Xumarı gördükdən sonra başını qaldırıb qadına baxmayan, dindən başqa heç bir gözəlliyə etina etməyən Şeyx Sənan deyir:

Vətənim, cümlə niyyətim, Kəbəm

Şimdi yalnız odur, o, vaz keçəməm.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Xumar da adi qız deyil, ilahi bir gözəllik təcəssümüdür, nağıl və dastanlarımızda igidlərə, haqq aşiqlərinə buta verilən gözəllər kimi, o da xəyal aləmindən enib Şeyx Sənanı məftun edir. Serqo onun haqqında deyir:

Qız deyil bir bəladır iştə Xumar

O, bir atəş ki, həp cihanı yaqar.

Bütün bunlarla bərabər Xumar həm də “hüsni – müstəsna” (Simon) səviyyəsindədir. Xumar bir təsadüf deyil, o tapılmış da deyil, o, Tanrı tərəfindən göndərilmiş xilqətdir. Şeyx Sənan onda tanrı nurunu görür və təbii ki, bu nura vurulmamaq mümkün deyil. Məsələ burasındadır ki, Xumar da Şeyx Sənanın simasında həmin nuru görür və qiymətləndirir:

Əvət, ən möhtərəm, nəcib insanın

Hələ dursun kəmali, mərifəti

Onda var sanki evliya sifəti

(II c. s.207).

Gürcüstanlı gənc türk Özdəmir Şeyx Sənanına deyəndə ki, “Qızı istərsiniz, alıb gedəlim // Həm də kim qarşı çıxsa məhv edəlim”. Şeyx ona belə cavab verir: “Özdəmir! Parça-parça doğransam // Yenə bir böylə haqsız iş yapmam”. Deməli məqsəd (eynilə Füzulinin “Leyli və Məcnun”unda olduğu kimi!) hansı yolla olursa-olsun mütləq Xumara qovuşmaq deyil. Şeyx Sənan “Onun eşqilə bən ki dərbədərim // Hər nə əmr etsəniz qəbul edərim” deyə Xumardan ötrü boynundan xaç asır, şərab içir, iki il donuz otarır, hətta müqəddəs Quranı yandırmağa belə hazırdır. Çünki burada məqsəd Xumarı almaq yox, “hüsni-vüsal” olmaq, “nuri-həqqi bulmaq”dır. Bununla belə əsərin sufi planı Dərviş obrazı ilə bağlıdır. Görkəmli aktyor, SSRİ xalq artisti Sidqi Ruhulla xatirələrindən birində bu obraz barəsində yazıb: “H.Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsinin tamaşasında mən həmişə Dərviş rolunu ifa edirdim... Mərhum H.Cavid həmişə mənə deyərdi “Qardaşım Sidqi! Bu əsərdəki Dərviş mən özüməm. Unutmayın ki, Siz məni oynayırsınız!” Bu sözlər mənim “Şeyx Sənan”dakı Dərviş rolu üzərində daha dərindən, ciddi və diqqətlə işləməyimə və müvəffəqiyyət qazanmağıma səbəb oldu”. (Sitat Zahid Əkbərovun “Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsi” (1977) kitabından verilir (s.61-62). Beləliklə, Dərviş nəinki əsərin sufi planını həm də H.Cavidin estetik idealını əks etdirir. Kimdir Dərviş və o nə istəyir? Əsərdə bu suallara aydın və əhatəli cavab var. Şeyx Sənan ondan soruşanda ki, sən kimsən, hansı dinə qailsən, hansı fikrə xadimsən Dərviş belə cavab verir:

Saqın, hiç sorma! Bir divanəyim bən

Dəmadəm çırpınır pərvanəyim bən

Babam heyrət, anamdır şübhə... Əsla

Bilinməz bən kimim, ey şeyxi-vala!

Fəqət, pəjmürdə bir səyyahi zarim.

Şəriətdən, təriqətdən kənarim,

Həqiqət istərim, yalnız həqiqət!

Yetər artıq şəriət, ya təriqət

Qulaq verməm mən ancaq bir xitabə

Pərəstiş eyləməm hiç bir kitabə

Əvət, Quran, Zəbur, İncilü Tövrat

Birər röya ki, zor təfsiri, heyhat!

Birər röya bütün əlvahi – aləm

Birər əfsanə cənnət, ya cəhənnəm

Əgər fövqəlbəşər olmaq dilərsən

Kənar ol daima cinsi bəşərdən

(II c. s.172).

Şeyx Sənan Dərvişi yüksək qiymətləndirir, ona “Aman ey piri – mürşid, mərhəmət qıl” – deyə müraciət edir, onu “ruhi müstəsna” adlandırır. Ətrafındakı şeyxlər Sənana “sən böyük bir şeyx, o bir dəli dərviş” söyləyəndə Şeyx Sənan onlara belə cavab verir:

Dəlilik başqa bir fəzilətdir,

Dinsiz olmaq da bir təriqətdir.

Dəlidir, sözlərində məna var

Sərsəridir başında sevda var.

O deyil gərçi zahirən Mənsur

Həp “ənəlhəq” diyor da çırpınıyor (II c. s.178).

Əlbəttə, şeirdə böyük sufi Mənsur Həllacın adının çəkilməsi heç də təsadüfi deyil, romantik faciə olan “Şeyx Sənan”ın qüvvətli sufi məcraya malik olduğunu təsdiq edən amaldır.

“Şeyx Sənan”ın ən ardıcıl tədqiqatçısı Zahid Əkbərov öz monoqrafiyasında yazıb: “Şeyx Sənan” həm də müəyyən idealları, fikirləri əks etdirən romantik bir şəxsiyyətdir. O müasir həyatdan alınan bir tip olmayıb, müəyyən dərəcədə şərti bir obrazdır. Sənan simasında öz bədii ifadəsini tapan həqiqət, klassik Azərbaycan şerində, mütəfəkkir sənətkarlarımızın yaradıcılığında dini hökmlərə və fəlsəfi idealizmə zidd görüşlərini yeni orijinal bir ifadəsidir. Bu görüşlər həm də “Şeyx Sənan” müəllifinin özünəməxsus olan görüşlər, qənaətlərdir” (s.47).

Təbii ki, Zahid müəllim 60-cı illərdə sovet ideologiyasının hər cür Şərq təmayülünü sıxışdırdığı, dinin və hər cür təriqətin idealizm kimi edildiyi bir dövrdə “Şeyx Sənan”ı sufizm kontekstində təhlil edə bilməzdi. Xumar obrazı barəsində o, yazır ki, “Xumarın faciəsinə başlıca səbəb dini təəssübkeşlik, xristianlıq və ona əsaslanan ailə münasibətləridir”. Əlbəttə, əsərdə Xumar da eşq və etiqad qarşıdurmasında eşqin – Sənanın tərəfinə keçir:

Əfv et, qüsura baxma, aman!

Səndədir könlüm, ah səndə... inan!

Pək müqəddəsdir iştə bəncə sənin,

Hər şeyin, həp təriqətin, dinin.

Tədqiqatçı yazıb: “Xumarın dini və məsləki eşq, Şeyx Sənana olan məhəbbətidir.

Xumara xas olan ümdə cəhətlərdən biri onun dramatizmidir. O, əsərin sözsüz səhnəsində belə olduqca mənalı və gözəldir... O zahirən sakitdir” (s.51). Əsərdə Zəhra, Əzra və Nina kimi qadın surətləri də öz fərdi xarakterləri ilə yadda qalır.

Qeydlər göstərir ki, Şeyx Sənan mövzusu təkcə böyük romantik və filosof Hüseyn Cavid yox, orta çağlardan üzü bəri həm ədəbiyyatımızı, həm də mütəfəkkirlərimizi düşündürən mövzu olub. Yazımızın başlığına çıxardığımız suala cavab verməliyik: “Şeyx Sənanın tarixi şəxsiyyət olması mübahisəlidir. “Şeyx Sənan” əfsanəsi reallıqdır. F.Əttarın “Məntiq üt – teyr” traktatındakı “Şeyx Sənan” hekayəti bədii-fəlsəfi həqiqətdir. Biz belə qənaətə gəlirik ki, H.Cavidin Şeyx Sənan şəhərindən də çoxlu müridləri (700) olan mürşid Şeyx Sənandan da, F.Əttarın “Şeyx Sənan” hekayətindən də xəbəri var idi. Lakin böyük romantik şair H.Cavid onu sufizmin gözəlliyinin sonuncu nur çırağı – bir əli Mənsur Həllac Miyanəçi, bir əli sonrakı türk şerində olan Füzulinin nəfəsi ilə işləmişdir. Bu baxımdan H.Cavidin söz sənəti hələlik bütün bədii-fəlsəfi gözəlliyi ilə açılıb ortaya qoyulmamışdır. Bu sözləri yazarkən böyük Məmməd Cəfərə və “Cavidnamə” müəllifi Azər Turana dərin ehtiramımızı bildiririk.

“Şeyx Sənan” Azərbaycan romantizminin əbədi sevgi – mütləq sevgi, ilahi eşq haqqında mistik bədii-fəlsəfi abidəsidir.

Nəziymə AXUNDOVA,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

Dosent

525-ci qəzet.-2012.-26 iyul.-S.6.