Seyran Səxavət: “Etiraf etmək hər kişinin işi deyil”

Sözün missiyası insanı dəyişdirmək, daha kamil, daha üstün mərtəbəyə qaldırmaqdır. Urvatdan düşməyən söz isə yazıçının vizit kartıdır. Hər zaman, hər şəraitdə orijinallığını, əsilliyini qoruyub saxlayan və sözünə bərabər olan kişilərdən biridir Seyran Səxavət. Yazıçı Seyran Səxavətlə söhbətləşmək sözün işıqlı, həyalı yerinə, ilkinliyinə qayıtmaqdır.

– Sizə görə həyatda ən asan və ən çətin şey nədir?

– Mənim üçün dünyada ən asan şey doğulmaqdır. Çünki burda mənim heç bir iştirakım olmayıb. Yəqin ki, ən çətin şey də ölmək olar, inşallah.

– Ucqar bir kənddə yaşamağa məcbur olsaydınız, dolanışığınızı necə çıxarardınız?

– İnsan məcburdu ki, özünü saxlasın, yəni heç kəs könüllü surətdə ölmək fikrində, iddiasında olmur. Mənim üçün o ucqar kənd mücərrəd bir şeydir. Amma yəqin o şəraitə uyğun bir şey fikirləşərdim və yaşamağa, təbii ki, davam edərdim. Çünki yaşamaq, bütün çətinliklərə baxmayaraq, o qədər gözəldi ki, insanın yeganə işi, peşəsi, vəzifəsi elə yaşamaqdır.

– Keçdiyiniz ömür yoluna baxanda ən çox nəyə üzülür, nəyə sevinirsiniz?

– Onları sadalasam, çox uzun bir siyahı alınar. Mən daha çox sevinmişəm, düzdür, üzüldüyüm anlar da olub. Bəzən elə üzüldüyüm, yəni əziyyət çəkdiyim anlar olub ki, bütün o sevinc, fərəh hamısı elə bil ki, köklü-köməcli çıxıb, elə bil ki, quruyub, elə bil ki, bir də bitməz, cücərməz...

– Valideyn və müəllimlərdən başqa, özünüzü kimlərə borclu bilirsiniz?

– Ümumiyyətlə, mən özümü heç kimə borclu bilmirəm. Bir Allaha borclu bilirəm ki, onun izni ilə dünyaya gəlmişəm. O sözü o qədər işlədiblər ki, adam heç o sözə ilişib nəsə demək istəmir. Vətən qarşısında borc, valideyn qarşısında borc, övlad qarşısında borc, dost qarşısında, tanış qarşısında borc... Bütün bu deyilənlərə inansaq, belə çıxır ki, insan elə doğulduğu gündən ölənə qədər xirtdəyəcən borc içində yaşayıb. Bu, absurd bir şeydir, uydurma bir şeydir. Sadəcə, adam balası kimi yaşayırsan, insafnan, nəfssiz yaşayırsan və hər şey onun içində öz həllini tapır. Yoxsa, onların hamısını bir-bir xırdalasan, borcları fikirləşsən adam dəli olar. Sadəcə olaraq, namusnan, qeyrətnən, nəfssiz yaşayanda bunun içində hər şey gedir, bütün borclar bunun içində gedir, əriyir, bu və ya başqa şəkildə borclar qaytarılır.

– Uğrunda hər şeydən keçə biləcəyiniz varlığın adı?

– Bu bir psixoloji momentdir. Gərək o moment gəlsin. Ancaq orda qərar vermək olar, orda ancaq nəsə addım atmaq olar. Yəni bu bir az konkret ovqat tələb eləyir, konkret vəziyyət tələb eləyir. Çünki elə şeylər var ki, o yolda adam canından, qanından, hər şeyindən, hər şeyindən keçə bilər.

– Özünüzü hansı peşədə daha yaxşı ifadə edə bilərdiniz? İndiki işinizdən razısınızmı?

– Mən Allahın, yəqin ki, istəkli bəndələrindən olmuşam, ona görə ki, mənə az-çox istedad verib və mən yazı-pozu ilə məşğulam. Əgər bu olmasaydı, yəqin ki, əlimdən heç bir şey gəlməzdi. Uzaqbaşı, rəssamlıqla məşğul olardım, düzdür o sahədə qabiliyyətim sıfırdan da aşağıdır... O da olmasaydı, qarabağlıyam, səsim var, oxumaqla özümü ifadə eləyərdim. Yəni insanın özünüifadə vasitələri həddindən artıq zəngindir. Sadəcə olaraq, ona tuşlanmaq, ona tənzimlənmək lazımdır. Amma o da taleyin işidir, yəni bəzən ona tuşlanmaqnan, istəməynən də olmur...

– Üzr istəmək sizə ağır gəlmir ki?

– Qətiyyən. Əgər mənim bir işdə günahım varsa, təbii ki, olur, hamı kimi, üzr istəyəndə mənə elə yüngüllük gəlir ki, elə bilirəm, nəbilim, bir müqəddəs ziyarətgahdayam, bir müqəddəs ziyarətgahdan qayıtmışam. İnanın, mən bunu çox səmimi deyirəm. Üzr istəməyin içində həm də bir etiraf var – səhvini etiraf. Etiraf eləmək də, başqa cür çıxmasın, çıxsa da olar, hər kişinin işi deyil. Ona gərək gücün ola. O güc də nədi, səmimiyyətdir. Səmimiyyətin olmasa, səhvinə görə, günahına görə kimdənsə nə üzr istəyirsən, nə də ki, etiraf eləyirsən. Bunların ikisi də təxminən eyni şeylərdir. Bəli, mən səhvimi etiraf eləyəndə bütün varlığımın, bütün hüceyrələrimin ağrısı bir an içində qırılır, bir ağırlıqdan qurtarıram və başlayıram adam kimi, adam balası kimi yaşamağa...

– Sabir deyir: “Ağladıqca kişi qeyrətsiz olur”. Siz necə düşünürsünüz?

– Ağlamaq özü də çoxşaxəli şeydi. Böyük şairimiz onu, mən bilən, o mənada deyib ki, birdən deyirlər ey, “tay ağlama dəə...” Söhbət gözdən yaş çıxmaqdan getmir. Və ağlamağın da, belə deyək, müxtəlif növləri var. Çoxdan görmədiyim bir dostun yaxşı sədasına və yaxud uzaq olsun eşidən qulaqlardan, bir yaxınını itirməkdən ağlamaq müqəddəs şeydir. Ya sevincdən ağlamaq, ya da kədərdən ağlamaq... Tay arvad kimi saçını yolub, üzünü cırmaqdan söhbət getmir. Heç gözdən yaş gəlməməynən də ağlamaq olar?

Ağlamağın şəkli iki cürdür: bir var yaş çölə tökülür, bir də var adamın öz içinə. Yəni çölə tökülən göz yaşlarından içinə tökülən göz yaşlarının fərqi var. Ağlamaq əslində intim bir şeydir. İstəmirsən heç kəs görsün. Mən içəriyə tökülən göz yaşlarının tərəfdarıyam. Qaldı, Sabir çox düz deyib. Bu artıq başqa bir ağlamaqdır. Bunun içində göz qaytarmaq da var, milyonların var, amma ağlayırsan, yəni “vallah vəziyyətimiz ağırdır”... Nə vaxt soruşursan: “Nə təhərsən, ə?” “Pisəm”. Ə, cəhənnəmə pis ol, gora pis ol. Bunlar hamısı ağlamağın növləridir.

– “Kaş ki filan ölkədə doğulaydım, filan xalqın nümayəndəsi olaydım” dediyiniz olurmu?

– Gərək düzünü deyəsən də. Mənim nəinki ürəyimdən keçib, mən onu yazmışam da. “Nekroloq” romanımda iki obraz özünə millət axtarır. İngilis olmaq, fransız olmaq, ispan olmaq istəyirlər, axırda gedib özbəkdə dayanırlar, yəni yerlərini bilirlər. Mənim də, təbii ki, qəlbimdən keçib. Amma ani bir şeydir də. Əslində cəmiyyətin korluğundan və adamın nisbətən zəif anına, momentinə düşməyindən asılıdır o fikrə gəlmək, o fikirdə olmaq.

– Evinizdə inciklik olurmu? Olursa, birinci kim barışır?

– Vallah, inciklik deyəndə, niyə olmur ki... Bəzən deyirlər ki, hələ əlli ildir bir yerdəyik, güldən ağır bir söz eşitməmişik, bunlar hamısı boş şeydi. Onlar əlli il yox, heç dəqiqə də bir yerdə olmayıblar, yəqin orda-burda olublar, qiyabi yaşayıblar. Belə götürəndə ağla batmayan şeydi. Bəli, bizim evdə də inciklik olur. Bəzən mən özüm də əsəbiləşirəm, bir anın içində fırtına kimi əsirəm və tez də sakitləşirəm, kimi ki, incitmişəm başını sığallayıram, uşaqdırsa konfet verirəm. Hərəsinin öz pozisiyası var də... O yerdə həmişə birincilik iddiasında olmuşam və indiyə qədər də elə o cür yaşayıram.

– Özünüzü kimin qarşısında günahkar bilirsiniz və kiminsə günahını bağışlamısınızmı?

– Baxır günahın həcminə, baxır günahın xüsusiyyətinə, baxır günahın istiqamətinə. Elə şeylər var ki, həyatda onlar bağışlanılmır. Və ümumiyyətlə, mən çox bağışlayanam. Əslində kimlərləsə ünsiyyətdə yaşamağın ən birinci şərti bağışlamaqdır. Bağışlamasan, gərək qapını bağlayıb evdə oturasan...

– Sizcə, azadlıq istədiyini eləməkdir, yoxsa istəmədiyini?

– Nə istədiyini eləmək azadlıqdı, nə də istəmədiyini. Azadlığın mayasında, bel sütununda bir tərbiyə olmalıdır, bir əxlaq olmalıdır, bir Allahı başının üstündə görmə olmalıdır ki, o azadlıq sonra ətrafındakı adamlara ziyan verən bir şəkil almasın. Mən başqa cür azadlığı qəbul etmirəm. Bu, azadlıq deyil, məni bağışlayın, xalqın sözüdür bu – heyvərəlikdir. Mən həmişə azad olmuşam. İndi Azərbaycan xalqı azad olub, öz müstəqil dövlətimiz var. Amma mən Azərbaycan xalqından çox-çox qabaq azad olmuşam. Mən müstəqilliyimi qazanmışam. O da mənim mühitimlə bağlı olub. Yusif Səmədoğlu kimi böyük bir demokratla “Ulduz” jurnalında işləmişəm. O isə deyirdi: “Mənim qardaşlarım, ayda bir jurnal buraxmalıyıq. O jurnal çıxmalıdır, işə gəldin, gəlmədin, bunun dəxli yoxdur. Yaradıcı adamlarsınız, işinizlə, gücünüzlə məşğul olun, görüşlərinizə gedin”. Azadlıqdan sui-istifadə eləyəndə, deyirlər ki, anarxiyaya çevrilir. Anarxiya da insanların, birinci növbədə də, ailənin, qohum-qardaşın, dost-tanışın, küll halında götürəndə isə bütün ətrafının əleyhinə işləyir. Əgər sənin azadlıq kimi don geyindirdiyin o qatil sənin bütün ətrafına qarşı işləyirsə, bunun harası oldu azadlıq. Bu oldu cinayət, bu oldu adamları incitmək, bu oldu adamları özündən uzaqlaşdırmaq. Nəticədə sən tənha qalırsan, tək qalırsan, hamı səndən üz döndərir. İnsanı da yaşadan, saxlayan və ən müqəddəs şeyi Allahdan sonra adamların fərd olaraq bir insana üz göstərib-göstərməməyidir, yəni ondan üz çevirib-çevirməməyidir.

– Sevgi nədir: ümid, qorxu, ya xoşbəxtlik?

– Mənim əsasən elə gənclikdəki sevgi, od canımdadır. Sadəcə, təcrübəm artıbdır, vəssəlam. Vətən sevgisi, qadın sevgisi, sonradan əmələ gələn övlad sevgisi və gənclik illərindən bu günlərə qədər yaranan dost sevgisi elə mənim üçün o gənclikdəki, o yeniyetməlik dövründəki sevgidir. Bu ovqatdır, sadəcə, bir balaca ahıllaşmış ovqatdır, bir balaca ağayana sevgidir. O da yaşnan, təcrübəynən, dünyagörüşüynən bağlı bir şeydir. Yaş, təcrübə, dünyagörüş o sevgiyə öz diktəsini eləyir. Amma əsasən ovqat həmin ovqatdır.

- Ən çox nə zaman utanırsınız?

– Ən çox son iyirmi ildə utanıram, bu da məişət detalları ilə bağlıdır. Birdən özümü xeyrə-şərə çatdıra bilməyəndə ondan çox xəcalət çəkirəm. Bu da mənim günahım deyil, birbaşa cəmiyyətin günahıdır. Mən xırdalamaq istəmirəm. İndi bizim təqaüd yaşımızdır. Deyirlər ki, dövlət qulluğunda işləməmisiniz. Amma ömür boyu bütün vergiləri, üzvlük haqlarını vermişəm. Bir dəfə partiya biletimə baxdım, özü də mən cəmisi üç-dörd il partiyanın üzvü oldum, sonra partiya ortasından iki yerə çatladı. Hesabladım, gördüm ki, bir “Moskviç”in pulu qədər üzvlük haqqı ödəmişəm. Dövlət adamlarına yüksək pensiya verib, tutaq ki, “yazıçıya, bəstəkara, rəssama dövlət adamı deyil” demək absurd yanaşmadır. Nəticəsi budu, mən xəcalət çəkirəm, amma əslində o qanunçuluğumuzdakı boşluq, qanun xəcalət çəkməlidir. Bəzən özümü dostların, yaxınların, əzizlərin, tanışların xeyrinə-şərinə çatdıra bilməyəndə xəcalət çəkirəm, utanıram.

– Ölüm nədir?

– Ölüm mənim üçün doğulmaq qədər müqəddəs bir şeydir. Ağacın kökü var, bu, doğulmaqdı, ağacın gövdəsi var, o yaşamaqdır və ağacın bir gün qurumağı var, o da ölümdür. Bu, çox təbii bir prosesdir.

– Çoxlu pulunuz olsa, hara xərclərdiniz?

– Mən realist adamam – həm yazıçı kimi, həm də həyatda. Mənim heç vaxt çoxlu pulum ola bilməz. Mənim çoxlu pullarım olub – gəlməyiynən getməyi bir olub. Çünki mənim daxilimdə, əxlaqımda, mənəviyyatımda elə bir şey var ki, çoxlu pulum olsa, dostlarımı yığaram, indi onlar azalıblar, bir ay onlarnan olaram, o pulların altından girib üstündən çıxaram. Ona görə dostlarım deyir ki, sənə pul düşmür, sənə pul olmaz, sənə pul etibar eləmək olmaz.

– “Mən almasam, bir başqası alacaq, mən olmasam, başqası olacaq” düşüncəsi nəyi ifadə edir?

– Bu düşüncə heyvani bir düşüncədir. Heyvan instiktlə eləyir, insanlar isə ağılnan, düşüncəynən, ölçülü-biçili. Bəşəriyyətin kökünü qazan bir neçə şey var ki, mən onu “Yəhudi əlifbası” romanımda da göstərmişəm. Bu bir neçə şətrin başında da nəfs deyilən bir şey dayanır. Ümumiyyətlə, mən nəfsli adamların hamısına nifrət eləyirəm. Təəssüf ki, bu da bəşəriyyətin çoxluğunu təşkil edir.

– Həyatda ən böyük təsəlliniz?

– Təsəlli də bir ünvandır. Mən təsəlliyə arxa çevirən deyiləm. Çalışıram ki, ən böyük təsəllini özüm-özümə verəm ki, bax bu həyatdır, bu filan iş filan oldu, qurtardı. Lap insan itkisi də olub. Təsəlli ani bir şeydir. Ümumiyyətlə, təsəlli xəstə adamlar üçün vacibdir. Doğma bir adamını itirə bilərsən, uzaq olsun evin yana bilər, bunlar hamısı mümkün olan şeylərdir, nə vaxtsa maşının əzik-əzik ola bilər, düzdürmü? Oldusa, qurtarmaq lazımdır məsələni. Ta orda sıtqımaq, nə bilim, ağlamaq, “Ay Allah, bu nə müsibət idi...”, yersizdir. Allah sənə maşını verəndə yaxşıdı, əziləndə, qəzaya düşəndə pisdi?

– Sizə hansısa mövzuda sual verilməsini heç arzulamırsınız?

– Çoxdu elə sözlər. Bugünkü Azərbaycan jurnalistikasında belə sözlər nə qədər istəyirsən. Məsələn, belə sual verirlər: Seyran müəllim, ilk sevginizi necə xatırlayırsınız? O jurnalist başa düşmür ki, o sevgini xatırlamaq qeyri-mümkündü. Uzaqbaşı, o sevginin ünvanını, tutaq ki, o qızın adını xatırlaya bilərsən. Sevgini necə xatırlamaq olar? Yaxud belə bir sual verirlər, siz bir də yenidən dünyaya gəlsəydiniz hansı peşəni seçərdiniz? Belə suallar həddindən artıq çoxdır. Məni tanıyan jurnalistlər artıq mənə belə suallar verməyi tərgidiblər.

– Yubiley və ad günlərində özünüzü necə hiss edirsiniz?

– Özümü ən yaxşı dostlarımın, yaxınlarımın yubileyi, ad günündə çox yaxşı hiss eləyirəm, belə kefin istəyən. Bir də ki, ondan da özümü yaxşı hiss eləyirəm, hətta kövrəlirəm, lap uşaqlaşıram, özümü bəzi yerdə lap uşaq kimi aparıram, bilirsiniz nə vaxt? Yaxın beş-altı dostum var də, onların balalarının toyunda, o dostum durur ey toy evinin qapısının ağzında, qonaqlar gəlir, onun sifətinə baxanda dünyanın ən xoşbəxti oluram və həmin anda dünyada məndən kövrək adam tapmaq qeyri-mümkündür. Bunu heç kəs axtarmasın, zəhməti əlində qalar...

– Dünyanın hər yerindən görünən uca bir lövhəyə iki-üç kəlməlik nəsihət yazmağı xahiş etsələr, nə yazardınız?

– Vallah, o lövhəyə mənim cümləm təxminən hazırdır. Yazardım ki, nə qədər ki, bəşəriyyət fəlakətlə üzbəüz dayanmayıb bəşəri şüurda cərrahi əməliyyat aparmaq və nəfsi ordan götürmək lazımdır.

– Sizə görə insanda ən yaxşı və ən pis xarakter hansılardır?

– Ümumiyyətlə, pis xarakter təəccüblü bir şey deyil. Müəyyən nöqsanlar var ki, hətta onlar da düzələ bilər. Amma bir insanın, bir bəndənin Allahın yaratdığı bir bəndəyə başqa cür yanaşması və Qorbaçov kimi onu yenidənqurma istəyi həm günahdır, həm də boş şeydir, yəni həmişə o uğursuzluğa uğrayar, heç vaxt nəticə verməz. Çünki insan necə yaranıbsa, o cür də qalır. Deyirlər ee, tərbiyə olunub filankəs, indi bilirsən nə yaxşı oğlan olub? O müvəqqətidir, o özünə zor edir. Bir var sən bir başqasına zor edəsən, bu zaman ola bilsin ki, bu, zor göstərən adama ləzzət verir, amma özünə zor eləmək intihar qədər çətin bir şeydir. Özünü məcbur edir, məsələn, bir ay, üç ay, beş il, gücü çatır dəə, bir yaxşı, bir vicdanlı, nəfssiz, insanlara lazım olan bir varlıq kimi fəaliyyət göstərir. Yaxşı, bu özünü nə qədər məcbur edə bilər axı? Günlərin bir günündə, bir anında yorulur və tüpürür, təzədən olur əsl özü. Yəni heç kəs əslində düzəlmir. İndi insanlar evlənirlər və başlayırlar guya bir-birini yenidənqurmağa, təzədən qurmağa. Bilirsiniz, Azərbaycanda nikaha gedən adamlar var də, bunlara dünyanın ən primitiv təyyarəsini, bizim tərəflərdə dərmansəpən təyyarəni versən – o ən primitividi, ən sadəsidi – desən ki, bunu yenidən qur, qura bilməyəcək. Heç nə eləyə bilməz, heç bir maşını yenidən qura bilməz. O ki qaldı, insanın başqa bir insanı yenidənqurma eşqi, yəni dəyişmək. Bunlar hamısı iflasa uğrayıb və bu istəkdə olan adamların bütün zəhməti əlində qalıb, əsəbi gedib, ömrü gedib, bir də ayılıb görüb ki, artıq 80 yaşı var və heç nəyi dəyişə bilməyib. Adamı redaktə eləmək olar. Tutaq ki, adam romandısa, bəzisi istəyir ki, onu poema kimi dəyişsin, hələ bu da yaxşı şeydi, əslində. Məsələn, romandan istəyir bir çarhovuz düzəltsin, yaxud da çarhovuzdan, nə bilim, bir maşın düzəltsin.

– Nə vaxtsa hansısa müğənniyə, sənətçiyə heyran, ya da aşiq olmusunuzmu?

– Bəli, bəli, aşiq olduğum adam yox ey, adamlar var. Özü də, xüsusilə bu muğam məsələsində. Qarabağlıyıq, gözümüzü açıb muğamla böyümüşük də. Götürək Yaqub Məmmədovun “Mirzə Hüseyn segahı”nı. Heç kəs oxuya bilməz onu. Bir dostum var, kompyuterin altını üstünə çevirə bilir. Bilir ki, mən “Mirzə Hüseyn segahı”nı çox xoşlayıram. Cabbar Qaryağdıdan bu günə qədər kim “Mirzə Hüseyn segahı” oxuyubsa, axşam saat 11-dən səhərəcən bir “Mirzə Hüseyn gecəsi” elədik ikimiz, hamısına qulaq asdıq. Hərəsinin öz gözəlliyi var. Amma içində elə bəsit ifalar vardı ki, onların heç adını çəkmək istəmirəm. Mənim mütləq musiqi duyumum var. Cabbar Qaryağdının “Mirzə Hüseyn segahı”nı, heç belə deyim ki... ancaq havadan bir az ey, bir qurtum tuta bildim. O bir deyiləsi məsələ deyil. Amma Yaqub Məmmədovun “Mirzə Hüseyn segahı” da heç deyiləsi deyil. Bilirsiniz, musiqidir də, musiqi haqqında deməzlər, musiqiyə qulaq asarlar və bu zaman mənim hansı vəziyyətə düşməyimi jurnalist öz gözü ilə görə bilər. Görə bilər ki, mən necə haldan-hala, sifətdən-sifətə düşürəm. Azərbaycan dilində var, deyirlər, bilirsən nə oldu, filankəs filan elədi, tüklərim biz-biz oldu. Mənim tüklərim biz-biz olmaq “srok”unu, müddətini keçib qurtarıb. Amma inanın ki, muğama qulaq asanda, tutaq ki, Cabbar Qaryağdıya qulaq asanda, Seyid Şuşinskiyə qulaq asanda, Yaqub Məmmədova qulaq asanda, Ağabala Abdullayevin “Zabul segah”ına qulaq asanda, Süleyman Abdullayevə qulaq asanda, mənim bütün tüklərim biz-biz olur, tökürəm, elə bil ki, qızılca çıxarıram. Mən bu cürəm. Adam var dünya, bəşəriyyət dağılır, bir tükü də tərpənmir, deyirlər, belə bir söz var. Amma mənim bütün bədənim, xüsusilə qollarım yayda da biz-biz olur, dostlar görürlər onu. Hə, belə, o başqa bir aləmdir, səni bu aləmdən elə bil ki, müvəqqəti deportasiya edirlər, yəni məkanını dəyişirsən. İnsanı dincəldən, ona güc verən şeylərdən biri də məkanını dəyişməyidi, vətənini yox haa, məkanını deyirəm.

– Övladlarınız sizi atsalar, onlara nə deyərdiniz?

– Bu, qeyri-mümkündür. Bəlkə, ola bilər, nə bilim ee, bir 10 nəsildən sonra bir də gedək o yerə çıxaq, indi atanlar var. Yəni mən öz genimdən, qanımdan çox arxayınam. Amma həyatdır dəə, yəni əgər elə bir şey olsa, mən özümü elə apararam ki, heç vecimə deyil. Amma özümü elə apararam haa. Və onlara heç bir əziyyət vermərəm. Onlardan heç nə ummaram. Ümumiyyətlə, mən umacaqsız adamam. Yəni elə nə ummuşamsa, Allahımdan ummuşam, talehimdən ummuşam, sözümdən ummuşam. O da ummaq, umacaq deyil, bir növ haqdır də, ondan yuxarı deyil. Bu yaxınlarda “Bilgəh” sanatoriyasında bir görüşüm oldu oxucularla. Elə gözəl, elə səmimi bir görüş oldu ki... Birinci gün əlimdə bir 50 kitab aparmışdım. Dedim, kim bacarır, götürə bilir, götürsün. Onlar da yüyürüb götürdülər. Yəni mənim umacağım öz pulumnan çap elədiyim kitabları aparıb stolun üstünə qoyanda oxucunun onun üstünə yüyürməyidir. Bu başqasına əziyyət verən, ziyan vuran umacaq deyil. Düzdür, umacaqda bir maddi şey var. Mən bunun adını umacaq qoyuram, bəlkə də, ona başqa ad vermək olar. Yaxşı ki, onun bir düsturu yoxdur, düsturu olsaydı, çoxdan məhv olmuşdu. Bütün düsturlar həmişə bəşəriyyəti əzaba, əziyyətə, sürükləyir. Və yaxşı ki, bu düstur deyil. Düstur – bəşəriyyətin həbsxanasıdır.

– Ən çox sevdiyiniz və sevmədiyiniz sözlər?

– Mənim nə ən çox sevdiyim, nə də ən çox sevmədiyim söz var. Mənim üçün yerinə düşməyən söz sevmədiyim, yerinə düşən isə sevdiyim sözdür.

– Fürsət olsa, ölümqabağı nə vəsiyyət edəcəksiniz?

– Ümumiyyətlə, mən fikirləşmişəm ki, öləndə vəsiyyət eləməyim. Diri-diri, ağlı başında olanda nə sözün var uşaqlarına, yaxınlarına de də, gərək elə öləndə deyəsən?

– Ən çox nədən qorxursunuz?

– Açığı, ən çox qorxduğum doğmaları, dostları itirməkdir. Əslində qorxmuram ey, ona da təbii baxıram. O qorxu elə bir qorxudur ki, toyuğun yumurtasında ağı var, sarısı var də, bax o qorxu da yumurta kimi bir şeydi, onun mayası ağrıdı, ağrı, əslində qorxu – ağrı... Qalan şey – ağrıyırsan də... Həm də hər dostunla bir az ölürsən. Normal insan bir dəfə ölmür ha. Heç bir insan bir dəfə doğulmur. Tutaq ki, Seyran Səxavət 1946-cı il martın 23-də doğulub, bu, birinci doğulmadı, ondan sonra elə hadisələr olub ki, mən özüm 15 dəfə doğulmuşam. Bu mənada götürəndə əgər insan bir dəfə doğulmursa, deməli, bir dəfə də ölmür. Və hər hadisədən sonra gedib o dünyanı görüb gəlirsən, bu, təzədən doğulmaq deyil, bəs nədi? Elə hadisələr olur ki, gəlib baxıb deyirlər: “Ə, burdan adam sağ çıxar?..” Bu mənada insan bir dəfə ölmür ki, hər dostuynan, hər doğmasıynan, hər yaxınıynan, hər əziziynən, tutaq ki, dünyanın o başında sənin tanımadığın Lorka, Yamaytis, ya mənim ən çox sevdiyim alman yazıçısı var, Nobel mükafatlarının hamısına layiqdir, amma almayıb, Ziqfrid Lentslə... sən də ölürsən axı. Yəni insan bir dəfə doğulmur deyə bir dəfə də ölmür. Mən bunu çox rahat görürəm. Mən bunu “Yəhudi əlifbası” romanımda bir neçə mərhələyə bölmüşəm. İnsan əslində birinci dəfə gələcək valideynlərinin arzusunda doğulur. Bu da bir doğuluşdur. Sonra bu arzuyla yaşayırlar, ata belindən ana bətninə doğulur. Bu, ikinci doğuluşdur. Sonra üçüncü doğuluş dünyaya gəlir. Və dünyaya gəlməmişdən qabaq insan iki dəfə doğulur – ən azı.

– Xoşbəxt olmaq üçün nəyiniz çatmır?

– Xoşbəxt olmaq üçün həmişə yaxşılıq eləmək lazımdır. Yaxşılıq elədiyin adam var haa, o sənə lap qızıldan heykəl qoysa da, o ləzzəti, o kefi ki, yaxşılıq edəndə almısan, ondan aşağıdır.

Bəzən böyük bir salonda xanəndə bir nəfər üçün oxuyur, o da olmayanda özü üçün oxuyur, özünə gümanı gəlir, özü üçün oxuyur və kef eləyir. Bax bu da bir xoşbəxtlikdir.

– Sizin kimlərə və nə kimi xeyriniz var?

–Ümumiyyətlə, mən kölgəli adam olmuşam. İndi də ki, kölgəm yoxdur, qlobal istiləşmə başlayıb, mənim də kölgəm yoxdur. Adamlara çox tez isinişirəm. Özü də çox az da səhv eləyirəm, isinişmədə. Əsasən ədəbiyyat sahəsində xeyli adam var ki, onların ədəbiyyata gəlməyində, bəzilərinin evlənməyində, bəzilərinin elçiliyində, bəzilərinin ilk kitabının, bəzilərinin ilk şeirinin çıxmağında köməyim dəyib. Ümumiyyətlə, xeyirxah olmuşam. Bunu özüm istəməmişəm ey, nəsə bir xasiyyətdir. Kimin üçünsə bir iş görəndə, həm də insan hardasa elə bütün hərəkətlərində eqoistdir, o cümlədən Seyran Səxavət də... Kiminsə işini düzəldəndə, kiməsə kömək eləyəndə, mən özümü çox yaxşı hiss eləyirəm. Və fikirləşirəm ki, mən burda bir qəhrəmanlıq eləmirəm, əslində mən öz eqoizmimin dalınca düşmüşəm, mənə ləzzət eləyir, başlayırsan xeyirxahlıq eləməyə. Yəni bu, qəhrəmanlıq deyil.

– Bu dünya bir insan şəklində qarşınızda dursa, ona nə deyərdiniz?

– Vallah, ona deyərdim ki, ay dünya, adamlara qədər sən ağappaq idin, gül kimiydin, bu adamları öz içinə, öz üstünə niyə buraxdın?

– Həyatınızda sizə təklif edilmiş nədənsə imtina etmisinizmi?

– Bəli, imtina eləmişəm. İmtina çox yaxşı şeydi, şərə qulluq eləməməkdi. Mənim şahidim də var- uşaqlıq dostum, akademik Hətəm Quliyevdi. Çayxanada oturub onunla çay içirdik. Sizin də, bizim də, hamının da çox yaxşı tanıdığı bir nəfər mənə zəng vurdu ki, bəs sizinlə görüşmək istəyirəm. Razılaşdıq. Bu da tanınmış, məşhur bir adamdı, o vaxt vəzifəliydi, elə indi də vəzifəlidi. Gəldi, görüşdük. Mənə bir təklif elədi, çox maraqlı təklif idi. İndi bəşəriyyət, o cümlədən Azərbaycanın 95 faizi elə təklifin arzusuynan, eşqiynən yaşayır. Təklif belə oldu ki, eşitmişəm uşaqlar böyüyüb, problemlər var, evləndirmək lazımdır... Gördüm ki, çox uzaqdan gəlir, mən də onu rahat buraxdım, dedim qoy danışsın... Dedi ki, əlimdə işim var, istəyirəm ki, siz də o işdə iştirak eləyəsiniz, çıxış eləyəsiniz, bir söz deyəsiniz və əvəzində hər cür şərait əldə edəcəksiniz. Onda mənim 62 yaşım vardı. Dedim ki, siz bir balaca gecikmisiniz, aşağısı 62 il...

İmtina eləməyi bacarmaq lazımdır. İmtinadır, etirafdır... mayasında təmizlik, paklıq varsa, nəfsin cüzi bir hissəsi də yoxdursa, o çox gözəl şeydi. Onu elə öz xətrinə, adamların xətrinə, ətrafın xətrinə eləmək lazımdır.

– Gənclik hansı yaşda bitir?

– Elə gənc var ki, yeniyetmə vaxtıdır, səsinin batıb-açılan vaxtıdır, baxırsan 80 yaşında kişiyə oxşayır. Əslində gəncliyin yaşı deyəndə, onu adamnan hallandırmaq lazım deyil. Mənim aləmimdə ruhun yaşı var, ruhun. Tutaq ki, küçənin o başından gəlirsən, mən görürəm ki, sənsən də gəlirsən. Bu əslində sənin görüntündü, görürəm ki, məsələn, Məmməd gəlir, bu Məmməd deyil əslində, bu Məmmədi gətirən qabdı, taradı, Məmməd isə ruhdu, onun içindədir, real mənada. Sadəcə, o qabı tanıyırıq də biz. Bizim kolxozun gözünün ağı-qarası bir “paltruka”sı vardı, atam da baş mühasib işləyib – 18 yaşından elə ölənə kimi, o maşın beş kilometr o tərəfdən görünəndə deyirdim, atam gəldı, əslində gələn, reallıqda, yəni görüntüdə atam deyildi, “paltruka” maşınıydı, amma onun içində atam vardı. Bax belə...

– Dostlarınız çoxdurmu? İnsanlar niyə dost olurlar?

– Bəli, dostlarım çoxdur. Tutaq ki, bir atanın belindən gələn, bir qarında yatanlar bir-birini tamamlamır axı. İnsan da eqoist şeydi, bayaq dediyim kimi, yəni nə qədər həyatda ömür var, girəvədən istifadə eləyib bütövləşmək istəyir. Onsuz da heç kəs bütövləşmir. Heç kamil insan yoxdur, bildin, mümkün deyil.

Biz üç bacı, dörd qardaş olmuşuq dəə. Mən onlarda görmədiyimi Adil Hacıyevdə görmüşəm, uşaqlıq dostum Hətəm Quliyevdə görmüşəm, naxçıvanlı Faiq Hacıyevdə görmüşəm – institutda 64-də bir yerdə oxumuşuq, şüvəlanlı Fərruxda görmüşəm, nə bilim, çox-çox adamlarda görmüşəm. Yəni elə istəyirsən çətinliyə düşəndə şeyləri onların hesabına özəlləşdirəsən də. Əslində çox gizli və müqəddəs bir şəkildə, hörmətlə gedir. Dost budur. Bir dəfə qəzetdən müxbir gəlmişdi; dedi, şəklin var? Mən də hansı şəklimi gətirdim gördü ki, oturmuşam dostların yanında, qabağımızda da hər cür dəsgah, filan... Güldü, dedi, bunsuz şəkliniz var? Dedim var. Dedi, olar baxım? Getdim, gətirdim pasportumu, dedim, bax, budey, ancaq pasport şəklimdə mən təkəm, qalan yerdə dostlarımnan olmuşam. İstiqanlı adam olmuşam, açığı deyim, bir cür çıxmasın və bu istiqanlılıq mənə çox şey verib. Axırı məcbur oldum şəklimi verəm, ta pasport şəklini kim çıxarıb verər? Dostlarımla olan şəklimin birini seçdim və dedim o şəkli mən düzəldərəm, mətbuata uyğunlaşdıraram. Şəklin altında yazdım ki, “mən dostlarımdan Allahımdan yarıdığım qədər yarımışam”.

525-ci qəzet.-2012.-28 iyul.-S.29-30.