Sonuncu dayanacaqdan qayıtdığım gün

Dərnəgül stansiyası!.. Sonuncudur!.. Xahiş edirik vaqonları tərk edəsiniz!” ... Səsdən diksindim. Qatar sanki qaranəfəs qaçan adam kimi töyşüyə-töyşüyə özünü güclə saxladı. Yan-yörəmə baxdım. Vaqon bomboş idi. Perrona çıxdım. Qalan vaqonlardan düşən üç-beş sərnişin də çıxışlara qalxan pilləkənlərə tərəf tələsirdi. Perronda məndən savayı kimsə qalmamışdı. Heç nəzarətçi qadın da gözə dəymirdi. Deyəsən, çaşan təkcə mən idim. Tavandakı xırdaca işıqlar da elə bil mənim çaşmağımı sezib bic-bic qımışırdılar. Birdən əlimdəki kitabı xatırladım – şəhadət barmağım 154 və 155-ci səhifələrin arasında idi. Demək, kitab yarıdan keçmişdi. Sən demə, elə aludə olmuşam ki, hətta yanımda böyürə-böyürə əyləşənlərin, ayaq üstə dayananların, bir sözlə, heç kəsin fərqinə varmamışam.

Əks tərəfə keçdim. Qatar gəldi. Vaqonlar yenə boş idi. Mindim. Bu boyda qatarın bircə sərnişini var idi, o da mən idim. Yox, əslində mən tək deyildim: şairə Fərqanənin “İkimiz darıxsaq” şeirlər kitabı – “məni yolumdan eləyən “günahkar” da mənimlə idi.

Lirik ovqatla yazılmış bu sətirlər oxucuya qəribə gəlməsin. Bu,həqiqətən belə olub: oxuduğum şeirlər məni məndən qoparmışdı, qatar isə məni bir stantsiya irəli aparmışdı. İndi geriyə – “Azadlıq” stansiyasına qayıtmalıydım...

Sonuncu dayanacaqdan qayıtdığım gün Fərqanə xanımın şeirlərinin sehrindən çıxa bilmədim. Nədənsə, yaradıcılığına çox böyük rəğbət bəslədiyim Mariya Svetayevanı xatırladım. Bu əsilzadə xanımın nəyi çatmırdı ki?!. O da öz zamanında digər xanımlar kimi dəbdəbəli bir həyat sürərdi. Ancaq istəmədi, çünki Tanrı ona istedad və təlatümlə bir şair ürəyi vermişdi. O böyük ürəyin sahibi heç bir qəlibə, heç bir çərçivəyə sığmadı, zəmanə ilə “əlbəyaxa” oldu; qəfəsə salınmış bülbül kimi çırpına-çırpına son nəfəsədək öz qəmli nəğməsini oxudu. Bineyi-qədimdən şairlər həmişə öz zəmanəsi ilə əks mövqedə – üzbəüz dayanıblar, çünki onların pisi görməyə gözü olmur, yaxşını daha yaxşı, gözəl olanı isə daha gözəl görmək istəyiblər. Bu da Tanrı istəyidir. Bəlkə ona görə deyirlər ki, şairlər Tanrının ən yaxın bəndələridir?! M. Svetayevanın da şeirləri həzin kədər, hikkə və qəzəblə yoğrulmuş nadir poeziya nümunələridir. Bizim Fərqanəmizin də dünya sanki əsəblərindən asılıb. Bu zərif və kövrək qəlbli şairə də zəmanənin çaldığı havaya oynamaq istəmir, üzə durub əsəb və hikkə ilə qol götürür. Əslində isə bu, hər havaya oynamaq deyil, qarşısındakına meydan oxumaqdır. “Zamanə havamı elə çaldırır” şeirində yazdığı kimi:

Nə oyanlıq ollam, nə də bu yanlıq,

Nə oda sığınnam, nə də ki külə.

Zəmanə havamı elə çaldırır

Qalxıb oynayıram əsəbim ilə.

“Deyirlər şirindir dünya” şeirində də bu fikir təəssüflə, ürəkağrısıyla bir daha vurğulanır:

Diriyə bax ölü kimi,

Üzlər gördüm zəli kimi,

Qınamayın, dəli kimi

Durub oynamağım gəlir.

Payız buludu tək boşalıb-dolan, “əti-qanıyla misra göyərdən” şairə dünyanın dərdiylə çuğlaşıb bütövləşən, açılmaz düyünlərlə, sirlərlə ilmə-ilmə toxunan ömürdən-gündən söz açır:

Necə düyündürsə ilişib qalıb,

Hələ açammıram dolaşıq ömrü.

Dindirmə, kiriməz qırx gün, qırx gecə

Qoyma, donışdırım bu aşıq ömrü.

“Aşıq ömrü” ifadəsi yerində işlənmiş, sərrast ifadədir. Axı, “aşıq gördüyünü çağırar” deyirlər. Əgər bu ömür anbaan, döngəbədöngə çözülsə, dünyanın bir çox müəmmaları, çılpaq həqiqətləri üzə çıxa bilər.

Fərqanə xanımın yumşaq, şirin, poetik şeir dili var; şeirləri də ilhamla yoğrulub. Bu da poeziya üçün əsas şərtdir. Dahi rus şari A.S.Puşkin deyirdi ki, həndəsədə olduğu kimi, poeziyada da ilham lazımdır. Poeziya ona görə poeziya adlanır ki, o ilhamla yazılır və şeirin qayəsi poetik və obrazlı bir dillə qələmə alınır, orada sözün düzümü var, musiqisi var. Əgər şeirdə fikir nəqli cümlələrlə ifadə olunursa, demək, o şeir deyil, sadəcə, söz yığınıdır. Sətirləri “qol-budaq” eləyib altbaalt düzməklə, yaxud nöqtə-vergülə “cihad” elan etməklə poeziya yaratmaq mümkün deyil. “Sərbəst şeirə ilham yox, yalnız fikir lazımdır” deyənlər kökündən yanılırlar. Bütövlükdə Şərq poeziyası, həmçinin Azərbaycan şeiri ilhamla yoğrulan fəlsəfi poeziyadır. Klassik forma olsun, yaxud müasir şeirimizin müxtəlif formaları olsun, bir az da bəlağətlə desək, modern olsun – fərqi yoxdur. İlham şeirin formasını da, musiqisini də, ritmini də özü diktə edir və bu, təbii çıxır.

Fərqanə xanımın “İkimiz darıxsaq...” şeirlər kitabında bircə şeir belə ilhamsız yazılmayıb. Elə ona görə də oxucunun ürəyinə tez yol tapır. Övladının böyüyüb boya-başa çatmasını arzulayan ananın istəyini şairə obrazlı bir dillə ifadə edir. Bu, həm də məşhur bayatımızdakı qayədir. Axı, o da anadır.

Sərib sinəmin üstə

Saçını hörüm, – dedim.

Böyü boya-başa çat,

Toyunu görüm, – dedim.

Bu, həmin toydu, bala.

Uduzub uşaqlara

Neçə-neçə oyunu,

Çör-çöpdən mağar qurub

Özün azmı etmisən

Gəlinciyin toyunu!?

Bu, həmin toydu, bala.

Kitabda “Daha tələsməzsən evinə sarı” adlı beş bəndlik bir şeirdə Tanrının möcüzəsi sayılan qadının yoxluğunu bütün varlığı ilə dərk edən kişinin psixoloji durumu elə həzin kədərlə, elə bədii boyalarla təsvir olunub ki, bu nisgil adamın iliyinə işləyir. Ömür-gün yoldaşını – ərköyünlüyünü, şıltlaqlığını, səliqə-sahmanını, can rahatlığını itirən kişinin əhval-ruhiyyəsini oxucuya çatdırmaq üçün şairə hətta məişətlə bağlı detalları da “canlandırıb”, bu şeirində də Fərqanə xanım şifahi ədəbiyyatımıza çox yaxşı bələd olduğunu büruzə verir. Dilimizdə “Filankəsin qaşqabağı yer süpürür” (yəni dərd-qəm içindədir) kimi bir deyim var. Baxın, bu deyimi şairə necə də yerində işlədir:

Könlünü oxşamaz qadın sahmanı,

Eh, nəyə əl atsan köksünü dağlar.

Qaşın düyünlənər, yeri süpürər,

Evinin küncündə süpürgə ağlar.

Qadın olmayan evə qonşu da ayaq açmaz, qonşupayı da istəyən olmaz. Küncə atılıb qalan cansız süpürgə də xiffət eləyər. Sanki qadın evin dünyaya açılan mərhəmət, şəfqət pəncərəsidir. O yoxdursa, demək o evə gedən yolun cığırını ot, kəndarını toz basacaq.

Nədənsə könlünə yatmaz görkəmin,

Ütüsüz köynəyin əyninə gəlməz.

Bir para çörəyə, bir atım çaya

Qonşu qadınları qapını döyməz. (!?)

Hansı şeirini oxuyursan oxu, fərqi yoxdur, elə bil şairə ilə üzbəüz əyləşib dərdləşirsən. Sual verməyə ehtiyac qalmır, özü səni misra-misra çəkib aparır – düşündürür, daşındırır; həyata şairənin gözüylə baxmağa çalışırsan. “Bu düzü, o əyrini niyə görə bilməmişəm?” – deyə təəssüflənirsən. İnsan əxlaqında bir-birinə daban-dabana zidd olan gözəllik və naqislik onun şeirlərinin əsas hədəfidir. Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi, Tanrı hər şeyi insan üçün yaradıb, lakin qədərində. Bəs onda niyə insanın qəlbinə xəbislik, hərislik, ən başlıcası, ifrat nəfs yol tapır? Niyə insan insana tələ qurur? Şairəni düşündürən həyatın belə təzadlarıdır.

Fərqanə xanımın şeirləri bir də ona görə ürəyəyatımlıdır ki, o nəsə qeyri-adi bənzətmələr axtarmır, süni pafosa, yersiz ritorikaya uymur. Şeirin qayəsinə xidmət edən elə detallar tapır və onlara elə bədii məna verir ki, oxucu real həyatda müşahidə etdiyi, lakin zərrə qədər əhəmiyyət vermədiyi bir hadisənin obrazlı təsvirini görəndə, sözün müsbət mənasında, heyrətlənir. Bu da şairənin uğurudur. “Atama məktub” şeirinə diqqət yetirək.

Yaman narahatdın odun sarıdan,

Söylə, əllərini kəsirmi soyuq?

Əcəl boylanırmı uçuq barıdan,

Ata, oralarda ta nə var, nə yox?

Gücüm də çatmır ki, hayına gəlim,

Atılan daşlar da tutub bostanı.

Deyirlər kənd-kəsək öz yerindədir,

Balaca böyüyüb kənd qəbristanı.

Şeirdəki “odun sarıdan narahatlıq”, “soyuq kəsən əllər”, “uçuq barı”, “balaca böyüyən kənd qəbristanı” və s. kimi ifadələr şeirin mahiyyətini açan detallardır. Şairə artıq həyat eşqi öləziyən, qolları gücdən düşən, ürəyi heydən qalan, bir sözlə, əcəlin yolunu gözləyən tənha bir qocanın sözlə canlı portretini çəkmişdir.

“Ana” mövzusu poeziyanın əzəli və əbədi mövzusudur. Anaya şeir yazmayan şair çətin tapılar. Şairə anaya yazdığı şeirlərdə “gözəlsən”, “əvəzsizsən”, “unudulmazsan” kimi sözlərə söykənmir. O, ana müqəddəsliyini, ana mehr-ülfətini, ana əzabkeşliyini, onun xeyir-bərəkətini, canfədalığını təbii, bənzərsiz boyalarla oxucuya çatdırır. “Təndir” şeirindəki kimi...

Təndirin tüstüsü çıxanda başdan,

Anam gözlərindən su çiləyirdi.

Küt gedən kündəni ovutmaq üçün

Ərkyana təndiri şillələyirdi.

Ana itgisinin bitib-tükənməyən ağrı-acısını poeziyamızda bir çox sənətkarlar (C.Cabbarlı, B.Vahabzadə, N.Xəzri, S.Tahir, M.Araz, M.İsmayıl və s.) özünəməxsus şəkildə şeirə çeviriblər və o şeirlər ən gözəl poeziya nümunələridir. Fərqanə xanım da mövzuya öz ürəyinin diktəsiylə müraciət etmiş və məqsədinə nail olmuşdur.

Sığallayıb saçını hör,

Torpaq, anama yaxşı bax!

Saxla özüm gələnəcən,

Torpaq, anama yaxşı bax!

Ümumiyyətlə, kitabda şairənin anaya həsr etdiyi silsilə şeirləri həyəcansız, kövrəlmədən oxumaq olmur. Bax, bu cəhət təqdirəlayiqdir və bu, həm də o deməkdir ki, onlar şeir yazmaq, “köçdən qalmamaq” xatirinə yazılmayıb – dərd ürəkdə qövr eləyəndə misralara dönüb, vərəqlərə tökülüb.

“Sənə məktub yazım...” şeirində isə şairənin “mən”i sevgi əzablarını, çəkdiyi həsrəti hamıdan gizlədir, öz məhrəm hisslərini sevgilisinə ünvanladığı məktublara etibar edir və məktubların ünvanına çatıb-çatmayacağının fərqində belə deyil:

Yuxum gözlərimdə çəkilsin ərşə,

Mələklər gözümdən açsın tilsimi,

Oturub gecənin dizləri üstdə

Sənə məktub yazım səhərə kimi...

Fərqanənin sevgi şeirləri istidir və bu hərarət oxucunun qəlbini anındaca ovsunlayır. Bu da şairin xoşbəxtliyidir. Bu şeirlər orijinallığı ilə seçilir, ürəyi yerindən oynada bilir. Qoy, sevənlər oxuyub, sevgini ömrün-günün mənasına çevirsinlər.

Sonuncu dayanacaqdan qayıtdığım gün mənim də ən mənalı günüm oldu. Fərqanə xanım isə yetgin bir qələm sahibi kimi geri qayıtmayacaq – poeziya sevən ürəklərdə isti yuva qura-qura növbəti dayanacağa doğru irəliləyəcək. Müqəddəs poeziya yolunda isə son dayanacaq olmur...

Etibar Etibarlı

525-ci il.-2012.-12 iyul.-S.7.