Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Qurama

Məsələlər

Bakı xəbərlərini oxuyursunuzmu?

Un məsələsi

Qənd məsələsi

Çörək məsələsi

Su məsələsi

Fayton məsələsi

Ət məsələsi

Məkulat məsələsi

Qəzetəmizin Bakı xəbəri qismini oxuyanlardan birisi, bir kərə yazınız:

- Məsələlər!

Dedi.

Həqiqətən də həyat bütün cüziyyatı ilə dönüb bir məsələ təşkil etdi.

Əvvəlcə evlənmək, məktəbə girmək, bir iş açmaq, qulluq tapmaq bir məsələ idi.

İmdi yaşamaq özü bir məsələ oldu.

Özgə cürə ola da bilməzdi.

Ucu-bucağı görünməyən dava özü də bir yaşmaq məsələsi degilmidir?

Hakimiyyəti - bəhriyyə məsələsi

Açıq qapı məsələsi

Azad ticarət məsələsi

Şərq məsələsi

Müvazineyi-düvəliyyə məsələsi

Ticarət müahidəsi məsələsi

Hürriyyəti - milliyyə məsələsi

Militarizm məsələsi

Lehistan məsələsi

Pangermanizm, panslavizm məsələsi

Lehistan, erməni, yəhudi, gürcü, müsəlman məsələsi

Osmanlı, İran məsələsi

Əfqanıstan, Hindistan, Misir və Balkanıstan məsələsi

Məsələsi, məsələsi

Xülasə bir çox məsələsi...

Bax, müharibənin çıxardığı siyasi məsələlər.

Millətlərin, dövlətləri məsələsi

Ancaq güman etməyiniz ki, siyasi məsələlərlə qarın məsələlərinin arasında münasibət yoxdur.

Bunlarda olan münasibət heç yanda olamaz.

Siyasi məsələlərin hamısı qarın məsələlərinin həlli üçündür.

Qarının məsələsi həll olunmayınca siyasi heç bir məsələ həll olunamaz.

Buna görə də bən siyasətdəki məsələlərin həllini, dava meydanlarından çox məhəlli xəbərlərindəki məsələlərdən gözlüyorum.

Niş

“Açıq söz”, 13 iyun 1916, №21

Qurama

Yerli qəzetələrdə oxudum ki:

“Erməni doktorlarının iclası olacaq. Doktor Kevorgi Lazaryan Petroqrad erməni ictimai ilə Tiflisdəki zemstvo yığını həqqində məruzə (doklad) okuyacaq. Erməni doktorları ilə diş təbibləri bu iclasa gələ bilərlər”.

Müsəlman qəzetəçisi belə bir xəbər oxuyanda nə fikirləşər, heç bilirsinizmi?...

Fikirləşər ki, nə olaydı, bizim də zemstvoya gedənlərimiz, bizim də cəmiyyətlərimiz buna oxşar bir şey edəydilər. Bu qədər yazıldı. Şikayətlər, tənqidlər edildi. Bunlara meydan verməli idilər.

Yanımda oturan birisinə dərdimi dedim, mətləbi anlatdım. Belə yazıram dedim.

- Nahaq!

- Neçün nahaq?

- Çünki istədigin doklad bir dəfə degil, üç dəfə oxundu.

- Haçan, harada, kimin hüzurunda! - deyə təəccübləndim.

- Arvadların məclisində, bu bir, cəmiyyəti-xeyriyyədə, bu iki, Nicatda, bu üç!

Deyə sayıb ovcuma qoydu.

- Bəs niyə bizim bundan xəbərimiz olmamış.

- Niyə də olsun?

- Niyə başqaları xəbər verir. Qəzetə ilə nədən bəhs edəcəklərini və kimin üçün bəhs edəcəklərini xəbər verə bilərlər də bizə yaramıyor?

- Əvvəla, arvadların məclisi, ora gedə bilməzsiniz, naməhrəmsiniz. İkincisi, cəmiyyəti-xeyriyyə orada doklad eşitməgə “testiniz” yoxdur. Üçüncü, Nicat cəmiyyəti, orayadakı sizin idarə asidir.

Xub, biz belə... Varsın “Açıq söz” təhəmmül edən olmasın. “İqbal”ın iqbalsızlığına nə deyirsiniz?...

- Siz qəzetəçilər ki var, hamınız füzulsunuz. Bir-iki kəlmə o yandan bu yandan ögrənib qalkacaqsınız ki, bunun burası belə ola bilməzmidi. Orada bir az səhv olunmamışmı, burasında xəta təsəvvür olunmuyurmu?...

- Bu daha yaxşı degilmi? Fikirlər toqquşarsa, həqiqət doğmazmı? Bən öz fikrimi həqiqət bilib də başqa tərəfdə durub inad göstərərlərsə bundan nə hasil olar və yainki hər kəs bir dəstə arvad, üç-dörd milyoner, beş-altı müəllim və tazə məktəb qurtarmış tələbə tapıb da söyliyib söylənsə və özünü həqli görüb də başqa cür düşünənləri qaibanə tənqid vürud etsə, meydandan müzəffər çıksa bundan nə çıxar.

- Nə çıkarmı?...

- Sən cavabını verməgə çətinlik çəkirsənsə, mən deyim:

Ehtimal ki, hər şey çıxar. Fəqət bir şey çıkmaz.

- Həqiqi cəmaət xadimligi!

Niş

“Açıq söz”, 14 iyun 1916, №211

Qurama

İki pəhlivanın mübarizəsi

(Lotuluq aləmindən götürülmə bir hekayə)

“Babayi-əmir” ilə “Tuti”yə ithaf

Cəmaətimiz içində, həyasızlıqları, şəbədəbazlıqları, oyunbazlıqları ilə məşhur “sənətkarlar” var ki, toylarımızın “bəzəgi”, xan məclislərinin “düzəgi”dirlər.

Sözümüz “lotu”lara aiddir.

Bir gün şahmı, xanmı hankisinin isə məclisi varmış.

Bütün lotuları kırıxdırmış olan xan lotusu Cabbar ilə şəhərə tazə gəlmiş lotu Qaffar arasında müsabiqə meydanı açılmışdı.

Həyasızlıqda tayı olmayan Cabbar birdən-birə gözləmədigi halda yeni gəlmə Qaffarla meydana girib boy sınamalı, məharət göstərməli idi.

Müsabiqə başlandı.

Cabbar müəlləq atdı, tuzi durdi. Özünü rəngdən-rəngə, şəkildən-şəklə saldı. Bədyə dedi, həcv elədi. Zalım Qaffar hamısının öhdəsindən gəldi. Söz üçün məəttəl, iş üçün ləng qalmadı.

Cabbar ömründə böylə bir hərifə rast gəlməmişdi. Cabbar ölmüşdü, özünə müqabil bir lotu görməmişdi.

Dumutə getdi

Məharətlə olmadısa, bari həyasızlıqla qazanaram - dedi və soyunmağa başladı, papağını, donunu, göynəgini çıxartdı. Qaffar da çıxartdı.

Tuman da sıyrıldı.

Qaffar da haman tumancaq oldu.

Sonra...

Cabbar hərləndi.

Qaffar da hərləndi.

Cabbar birdən dayandı. Öz-özünə fikirləşib qoy bunu küyə salım - dedi və ğəribə bir səs çıxartdı. Zalımoğlu hərif məəttəl qalacaqmı, cavabını daha şiddətli surətdə verdi.

Bu da olmadı.

Cabbar olsun da məəttəl qalsın...

Artıq son hiylə işlətməli idi.

Cabbar gəldi, məclisin tən ortasında şönqudi. Qaffar otura bilməzmi, oturdu, həm də daha böyük bir müvəffəqiyyətlə oturmuş oldu. Fərq çox böyük idi.

Fəqət Qaffarın bu qüvvəti eyni zamanda zəifini təşkil etdi.

Cabbar Amerika kəşf edər kibi, əlini-əlinə çırparaq məclisin ortasına qondu, “fındığını” götürüb ağzına atdı!

Nə böyük məğlubiyyət.

Qaffar “qarpız”ının əlində aciz qalıb pərt oldu.

Lotu Cabbar müsabiqəni qazandı. Xanın xələtinə nail oldu.

İki gülgü Jurnalı arasındaki çəkişmədə - daha doğrusu sögüşmədə hankısının Cabbar və hankısının Qaffar rolunda olduğunu artıq oxucular özləri təyin etsinlər.

Niş

“Açıq söz”, 19 iyun 1916, №215

Qurama

Tanıdığım bir xan var

İran xanı

Şöhrəti aləmgirdir. Adını eşitməyən olmasa gərək

Vəqtilə Qafqasiya kəndlərində belə onun həqqində mahnılar oxurdular.

Yalnız özü degil, qılıncı da məşhur idi.

Özünün ismi, rəsmi bəlli olmaq azdır, qılıncının vəznini də hər kəs əzbər bilirdi.

Ehtimal ki, İran xəlqindən çoxu bu vəznin neçə batman olduğunu öz vücudində hiss etmişdi.

Məlum a... xanlarda bəzi qəribəliklər olar.

Bizim bu xanın bir degil, bir çox qəribəlikləri vardır.

Biz bunlardan birisini yazacağız:

Xan hər kəslə tazə tanış olsa, tanış olduğu adamın adını ögrəndikdən sonra verəcəgi sual mütləqa ya o adamın arvadı və yaxud bacısına aid olar.

Xanın tazə bir tanışı ilə edəcəgi tazə söhbətinə yandan baxan olsa, bu sözlərin rəddü-bədəl olduğunu eşidər:

- Adınız.

- Filankəs.

- Peşəniz.

- Filançi.

- Bacınız varmı?

Və ya:

- Arvadın cavanmı?

Bunu əfsanə sanmayınız. Çünki, bu xüsusda teatr var.

Nəql ediyorlar ki, xan bu gün Parisdə qoca bir Fransa müəllimi ilə tanış olur.

Fransız müəllimi bilmək istiyormuş ki, İran xanı necə olar.

Bu da bir cür maraqdır: cümhuriyyət oğlundan ötrü xan, həm də məşhur Asiya istibidadının yetirdigi bir xan, şübhəsiz ki, böyük bir tamaşadır.

Bizim üçün bir fil və ya bir timsah, nə isə, bir fransız üçün də ehtimal ki, bir xan odur.

- Ekselans cö sui ön metr* - deyə qoca fransız təqdim olunmuş.

- Arvadın varmı? - deyə cabbar eşidincə... nə olmuşsa məlum degil. Fəqət bu qədər məlumdur ki, fransız müəllimi yolunu tutub düz getmiş. Bir daha dönüb baxmamış: gözləri xan görməsin!

İmdi diyorlar ki... (sətirləri senzor çıxarıb - Ş.H.) hər kəs xanın gəldiginə əhəmiyyət vermiş, maraq eləmiş, hətta qəzetəçilər dörd çevrəsini alıb onu suallara basmışlar. Əzcümlə “Bazar məlumatı” qəzetəsinin müxbiri ilə görüşmüş, bu qəzetə həqqində bir çox məhəbbətli sözlər söyləmişdir.

Fəqət bir məsələ aydın degildir. Buna görə də bəni maraq öldürüyor. Görəsən deyirəm, xan onunla görüşə gələn “məlumat” mühərririnə:

Bacın var? - deyə sormuşmu...

Niş

“Açıq söz”, 21 iyun 1916, № 217

Aləmgir - çox məşhur

Vəznə - çək

Rəddü bədəl - mübadilə

*(Bu deyir ki, mən buranın sahibiyəm

Orucluq xatiratı

İstanbulda ramazanlıq

I

On birə qarşı bir - orucluq ayı. Yemək, içmək, işləmək üçün qurduğun və onbir ay tamam dəvam etdirdigin adətlər on ikinci ayda başqa bir şəklə girir.

Bu başqalıq bittəb yalnız şəxsdə, ailədə, kənddə, şəhərdə degil, müxtəlif şərait altında olan müxtəlif yerlər və millətlərdə müxtəlif təsir və nəticələr hasil edər.

Orucluq bütün müsəlman millətlərinin adətlərini birləşdirmək xasiyyətilə onları bir millət halinə gətiriyor: adət və mərasimcə, demək olar ki, ənənəatca da birləşdirmiş oluyor. Məlum, a, milliyyəti tərif üçün ənənəat və adat birligini də söylərlər.

Fəqət orucluq bütün müsəlman millətlərinə təsir elədigi kibi hər müsəlman milləti də orucluğa az-çox təsir etmişdir.

Orucluğa ən çox başqalıq verən, onu kəndisinə məxsus bir şəkildə təcəlli etdirən bir millət varsa, osmanlılar, daha doğrusu, istanbullulardır.

Bir ərəb şairinin dedigi kibi iki zümrüd arasında vaqe olan bu billurin şəhər, Qərb ilə Şərq, Avropa ilə Asiya arasında bir bəzək təşkil elədigi üçün özünə məxsus ikitərəfligə, imtizac ziddinə, təbiri-caizsə, bir zəxiyyətə malikdir.

Havasının car fəsilligi, həmişə bahar olan iqliminin yumuşaqlığı, boğaz içinin gözəlligi, minarələrinin o göylərə uzanan lahuti qəşəngligi, camilərinin ilahi əzəməti, saraylarının tarixi həşəməti bu bədaye içərisində yaşayanlara şairanə bir hiss bəxş etməkdədir.

İştə, şairanə və laqeydanə bir həyat yaşayan bu gözəl paytəxt vəqtilə kəndisinə malik olan bir çox qüvvələrin mədəniyyət və təsirindən bir parça mütəəssir olaraq İstanbula məxsus günlər, bayramlar yaratdığı kibi, ramazanlığa da ayrıca bir rəng, başqa bir halavət vermişdir.

Ramazan, bütün müsəlman məmləkətlərində olduğu kibi İstanbulda da ayrı zövq və həvəslə gözlənir, şəban ayı axırlara çatınca bütün ailələr ramazanlıq tədarükünü görərlər. cocuqlar haman “Niyyət axşamı” gəlincə “Rəmazan babai xoş gəldin!” nəğməsi ilə küçələri gəzib oxuşurlar. cocuqların bu məsumanə gəzişmələrini məhəllə bəgcilərinin davulları, sonra da hökumət əmrilə atılan toplar təqib edər. Bayram olduğu anlaşılar

Orucluq həyatı böyük bir intizama tabe tutulmaqdadır. İftar, səhur və sübh zamanları rəsmən elan olunmaqda və məhəllə bəgcilərinin davulları vəqti müəyyəndə bütün İstanbulu oyatmaqdadır.

Taq, taq, taq, tara-tararaq - bəgci gəliyor, küçələri dolanıyor, hətta karvansra və ya mehmanxanə qəbilindən olan “bekarxanə”lərin (subaylar olan mənzillərinin) içərisinə daxil olub qapıları belə taqqıldadıyor. Obaşdanlığı xəbər veriyor. Sizi ac qoymaq qeydində olan “müvəkkil” eyni zamanda günaha batmamanızı da fikirləşməgə məmurdur. Sübh açılınca təkrar davulunu alaraq qapı-qapı gəziyor. Artıq yemək caiz olmadığını elan ediyor.

İstanbul hər paytəxt kibi məmurların, tələbələrin, ailəsiz yaşayan “bekar”ların bol olduğu bir yerdir. Bu bekarlar qafiləsi, hər beş qədəmdə bir təsadüf edən lokantalarda, aşçı dükanlarında yemək yeyirlər. Orucluq gəlincə bu həyat, lokanta yeməyi, aşçı dükanlarındaki iftar süfrəsi başqa bir şəkil alıyor.

Lokantaların qarşısındaki səkilərə masalar qoyularaq süfrə döşəniyor, çorba qabaqda, dəsmal boynunda, qaşıq əldə, qulaqlar səsdə, ixtiyar, gənc - hər kəs tüfəngini rah tutmuş əsgər atəş əmri gözləyən kibi iftar topunu gözləməkdədir. Bir də gördün ki:

- Bum!... Bum!... Bum!

Deyə top səsləndi. Topun bu bum-bumlətisini mütəqaib qaşıqlar yaylım atəşini andırıyor, bir səda çıkararaq, bütün gün ac qalan möminlər bu boşqablara hücum edərlər.

“Bekar”ların iftarı ilə səhuri əksərən bir dəfə də vaqe oldu.

Aşçı dükanında bir kaç növdən olmaq üzrə yemək yemiş olan istanbullu oradan qalkar, qəhvəçi yaxud şərbətçi dükanına gedər, dondurma, üzüm suyu, qızılcaq şərbəti yaxud ayran... meyli istədigini içər...

Fəqət ramazanlıq gecəsi bununla bitərmi?

Əslinə baxsan ramazanlıqda İstanbulda öz mənası ilə, gecə yoxdur. İstanbullular qurnazdırlar, gecəyi günüzə, günüzü də gecəyə dəgişmişlər.

Bir ay yarımanka zamanı nə isə, ramazanlıq da İstanbul üçün odur.

Bizdə ramazan olunca teatrolar oynanmaz, biləks İstanbulda orucluq teatro mövsümüdür. Dirklər arasının teatroları, canbazxanələri, qəhvələri, “tir”ləri, sirkləri ramazan gecələrində xınca-xınc dolur.

Amerikadan, Avropadan məxsus oyunbazlar, pəhləvanlar, aktyorlar gəlirlər də ramazan “sezonundan” istifadə edirlər. “Minakyan”ın draması, Həsən əfəndinin komediyası, Bürhanəddinin truppası hərə bir tərəfdə məşğul olub da gecəyi zövq və səfa ilə keçirəcək olan İstanbul əhalisinə tamalaşar veriyorlar.

Fəqət sırf türkcə olan bu teatrolarla bərabər təsadüfi və qeyri-təsadüfi olaraq Avropadan gələn xanəndə və ya rəqqasələr də bazar yeri tutmuş olur. Hələ risanbazlarla dulusçuların bellərində dəmir əgən, dişlərində dörd-beş masayı birdən qaldıran oyunçuların müştəriləri daha çok.

Xülasə, ramazanlıq gecəsi İstanbulun ən şadman və bayram sevsi ilə bəzənmiş gecələrindən ibarətdir. Səhur oluncaya qədər bu seyri-ümumi, bu təfərrüc davam edər də sabah açılınca hər kəs uykuya dalar, ta nahar zamanına qədər yatar. Dövlət idarələri, ticarət müəssisələri, alış-veriş, gəliş-gediş - bütün həyat dəxi az-çox bu üsula tabe olur.

Əgər bizim aktyorlar əql edələr bir dəstə düzəldib də (əlbəttə sülhdən sonra) ramazanlıqda İstanbula gedələr, şübhəsiz ki, “malaruslar”ın bu tərəflərdəki müvəffəqiyyətini, Azərbaycan komedi və operettalarını İstanbulda görə bilərlər. Ermənicədən tərcümə olunan “Ləbləbiçi xor-xor ağa”yı dalbadal tamaşa edən istanbullular şübhəsiz ki, “o olmasın, bu olsun”u, “Arşın mal alan”ı və sair komedi və dramlarımıza da xüsusi bir maraqla tamaşa edərlər.

Ramazan gecələrinin böylə keçirilməsi, əlbəttə, mömin istanbulluların, bilxassə xocalarının xoşuna degil. Fəqət, adət bu xoşnudsuzluqdan qüvvətlidir. Ona görə də gecəyi seyr edənlər arasında başı sarıqlılar da az görülməz. Bunlar əksərən mədrəsə şagirdləri, suxtələrdir.

Bir az diqqət olunursa, rəmazanlıq bayramına yalnız əhali, yalnız suxtələr degil, camelərdə bir nov iştirak edirlər. İstanbulda böyük-kiçik nə qədər came varsa hamısının minarələri qəndillər vasitəsilə çıraqban edilirlər. Hələ əhya gecələrində bu çıraqbanlar daha parlaq bir şəkil alır. Baxarsan ki, Sultan Əhməd, Fateh, Süleymaniyyə, Aya Sofiya kibi böyük camelərin bu minarəsindən o minarəsinə çəkilmiş tellərdən asılı qəndillərlə havada bir taqım Quran ayələri və kəlamati-müqəddəsə yazmışlar ki, ta uzaqdan oxunuyor.

Bütün bu şənlikləri, çıraqbanlıqları görür də, insan düşünüyor, adətin nə dərəcədə qüvvətli olduğunu fikir ediyor və haman anlıyor ki, niyə İstanbul cocuqları “Ramazan babaya xoş gəldin” deyə seviniyorlarmış.

Bizdən ötrü bir nov durğunluq. Hüzn, qəm və riyazət ayı olan ramazanlığın İstanbul üçün nə qədər böyük bir zövqü səfa mövsümi olduğu keçənki məqaləmizdən anlaşıldı.

Bu zövqü səfa yalnız gecəyə məxsusdur.

Gecə ötüb xoruzlar banlamağa başlayınca musiqinin sədasi, qramofonların “a-a-a-x-ax”ı susar, müəzzinlər xoruzları təqib edərlər.

Bu, ən gözəl sabahlardan birisidir: İstanbul sabahı, amazanlıq sabahı.

Sübh namazından qayıdıb evlərinə getdikdən sonra artıq rəmazanlıq günü, daha münasibi, “gecə”si başlar. Gün çıxdıqca xəlq yatar... bu sübh əzandan yatan xəlqi bir də övklə (zühur) “Allah Əkbər”i oyadar

Artıq abdəst və moizə vəqtidir.

camelər xəlq ilə dolar. Aya Sofiya, Sultan Əhməd, Fateh və Süleymaniyyə kibi böyük camelərin hər zaviyəsində vəz olunan kürsilər arxasında birər xoca (molla) yer tutub da “vəz” edər. Digər bir yanda da baxarsan ki, məczub bir dərviş “ayinini” icra etməkdədir.

Gərək bu surətlə söylənən moizələr, gərək dərvişin “ayini” olduqca maraqlı şeylərdir.

Moizələr mövzui iki novdur.

Əski və yeni

Əski movzui-moizələr əksərən rəmazanlıq axşamlarında, daha münasibi, “günüz”lərindəki teatroların, zövqü səfaların “Firəng məşrəbli” əfəndilərin əleyhinədir. Burada mövhumatdan və həmiyyatdan, yalançı sufilikdən başqa bir şey eşitmək olmaz. Yalnız heyrət olunur ki, gecə teatroları dolduran İstanbul xəlqi arasında günüz, teatro əleyhinə söz eşidəcək “möminlər”in “qarası” da az degildir.

Moizələr ahəngi-məxsus ilə, bir nov hərarət və məczubiyyətlə söylədigindən bizim vəzlərimizdən ziyadə rövzəxanlıqlarımızı anlatmaqdırlar.

Fəqət yeni üsul moizələr həqiqətən də eşidilməlidir. Burada artıq teatro biletinin od olub qiyamət günü adamın bədəninə yapışdırılmasından degil, siyasətdən, hikməti-şəriədən, ictimai mövzulardan bəhs olunuyor.

Böylə məşhur bir neçə vaizlər var ki, onların filan camedə vəz edəcəklərini eşidincə İstanbul əfəndiləri haman “abid” kəsilər cameə qoşuyorlar. Bu kibi moizələrin nəhayəti bəzən də görürsən ki, bəhriyyə (donanma) ianəsi ilə, yaxud müəyyən bir məsələyi-siyasiyyə həqqində bir qətnamə əxzilə tamam oldu.

Bu kibi vəzlərdən şairi-dəyanətpərvər Mehməd Akif, İlahiyundan mərhum İsmail Həqqi, Ədirnə məbusi Meməd Əbidullah və rusiyalı Əbdülrəşid Qazi (İstanbulca səyyahi-şəhir) cənabları ən məşhurlarıdır.

Məşrutiyyət əski sxolastik fəlsəfə ilə yoğrulmuş səfsətələrdən ibarət toquma və qondarma moizələr arasına ciddi, elmi, ictimai və siyasi moizələr daxil etdrib də xəlqi vəhmiyyatdan xilasə vasitə olduğu kibi rəmazanlıq gecəsinin Sultan Həmid zamanında boş, biməna və ancaq ləhvdən ibarət olan komeliyaları, farsları, canbazxanələri ilə qurşaqları arasına ciddi konfrans (leksiya) məclisləri və siyasi klub həyatını da daxil etmişdir.

Baxarsan ki, bir gecə filosof Rza, o biri gecə maliyə vəziri Mehməd cavid, daha başqa bir gün müəllim Sate bəy, tərbiyeyi-bədəniyyə müəllimi Səlim Səri, Əhməd bəy Ağayev, Yusif Akçurin, Həmdullah Sübhi leksiyalar oxuyurlar, yainki məşhur türk şairi Mehməd Əmin əfəndi öz yazdığı şeirlərini oxuyur.

Leksiyaların mövzusu da bittəbii xəlqi maraqlandıran hazırki siyasi və ictimai məsələlər təşkil etməkdə, ifadə və hədəfləri də bir az elmi, əksərən də hissi şeylər olub xəlqdə vətənpərvərlik hissiyyatı, vətəndaşlıq həmiyyəti oyatmağa münhəsir!

Sırf ibadət və riyazətə gəlincə nəzərdə ləhvü ləəbə aludə olan İstanbul heç də laqeyd degildir. Namazlar, camelər, cəmaət namazları İstanbulun hər zamanında, bilxassə rəmazanlıqda, doğrudan da əzəmətli və ləhuti bir mənzərəsini təşkil edər.

Aya Sofiyada, yaxud Fatehdə bir gecə dayanıb təravih namazında iştirak eləmək, şətrak olmasa da, tamaşada bulunmaq nə qədər böyük bir mənzərə qarşısında bulunmaqdır, bilsəniz!...

Siz istər mütədəyyin olunuz, istər yox, istər mömin olunuz, istər mülhid, İstanbul camelərində qılınan namazların o intizamı, o heybət və əzəmətini, o on binə qərib kütleyi-əzimənin bir ölçü, bir hərəkətlə rüku-səcudə gedib düzəlib əgilmələrini, qalxıb oturmalarını görsəniz cəmaət namazındaki təsir və ondakı hikmətin nədən ibarət olduğunu dərk edər və ancaq o zaman bunun nə dərəcədə böyük bir şüari-islam olduğunu anlarsınız!

Nahəq degildir ki, bu mənzərə Osmanlı ədiblərinə ən gözəl bir vasiteyi-ilham olduğu kibi Avropa bədainəvislərinə də gözəlcə bir mövzu təşkil etmişdir.

Və yenə nahəq degildir ki, hər böylə namaz vəqti qapı ağzında bir dəstə Avropalı səyyah kəmali-zövq və hörmətlə papağını əlinə alaraq təmaşayə qoyulur.

cəmaət namazının bir avropalı nəzarətində nə kibi ülvi bir təsir oyatdığını görmək üçün fransız mühərriri “Pyer Loti”nin “Fateh”də yatsı namazı” fəslini oxumalı!...

Oxumalı da, xoş sədalı mükəbbirin binlərlə səf çəkən möminləri nə surətlə, nə kibi bir nizam və xülus ilə idarə etdigini və illa hüzurundaki bu xüşuin həssas şairlər lövhəsinə nə kibi bir hüsni-intibah buraqmaq xassəsində olduğunu görməlidir.

Əhya axşamlarında yüz rükət təravih namazı qılınır. O gecələrdə xəlifə həzrətləri aya Sofiya cameinə gəlir də, kəndisi pişnamazlıq edər.

Təravih iki rukət iki rükət qılınır, rükətin arasında xoşavaz saray müəzzinləri təhlilxan olaraq gözəl bir məscid avazı təşkil edərlər.

Oruc hər nə qədər hər kəsə vacib və fərz və bir hökmi-ilahi isə də, bəndəkan xudanın hər tərəfdə günahkarları çox. Oruc tutmayanları da yox degildir.

Əcəba, İstanbulda oruc yeyən bu tərəflərdə görüldüyü qədər, çoxmudur?

Bu sualın cavabını İstanbulun zahirini görməklə vermək olmaz. Çünki zahirdə islam olub da oruc tutmayana rast gəlmək müşkül bir əmrdir. Zira aşkara oruc yemək yasaqdır. Aşkara oruc yeyənləri polis qanunən təqib edər. Bir adamın fisqi, təkrar edincə, üçüncü dəfə yaxayı ələ verdikdə o orucun axırına qədər həbsdə qalıb da orucluğu orada başa aparmaq məcburiyyətindədir. Bir hökumətin bu dərəcədə təbələrinin ümuri-diniyyə vəzifəyi-vicdaniyyəsinə qarışmaq səlahiyyəti varmı - yoxmu məsələsinə hüquqi-islamiyyəcə başqa Avropa mədəniyyəti-hazirəsincə də başqa cavablar vardır. Fəqət bu cavablardan sərfi-nəzər, hər hanki sər-azad bir səfapərəst olsa da, İstanbul rəmazanlığının gecəsindəki, “səfa”sı üçün günüzündəki bu “cəfa”sına heç dinmədən təhəmmül edər - zənnindəyiz.

M.Ə.

“Açıq söz”, 24 və 26 iyun 1916, №220, 221

Təfərrüc - gəzinti

Lahuti - ilahiliyi

Bədaye - incəsənət əsərləri

Qəndil - çilçıraq

Suxtə - dərdə düçar

Məczubiyyət - divanəlik

Məşrəb - xasiyyət, meyl

Fisq - mənəvi pozğunluq

Abid - ibadətlə məşğul olan

Xüşunət - sərtlik

Təravih - ramazan gecələrində axşam namazının ardınca qılınan 20 rükətlik namaz

Qurama

Rusiyada çayı dişləmə içərlər.

Rusiyanın adətlərini əzizləyib saxlayan Moskvanın isə “dişləmə çay” ən böyük bir keyfidir.

Bilxassə ki araq keyfi də yasaq...

Araqdan sonra yenə bir təsəlli vardır - dişləmə çay

Onun da vurdu əngəli çıxdı. Qənd tapılmaz oldu.

Qənd əvəzinə pesok (şəkər) işlətmək lazım gəldi.

Şəkəri qəndə döndərmək üçün zavodlar artıq məsrəf etməsinlər - deyə, haman şəkərlə dolanılsın deyildi.

Moskva restorançıları, çayçıları və tüccarları yığışıb getdilər.

Yeganə bir “keyfimiz”də əlimizdən çıkıyor dedilər.

Dişləmə çay məhv oluyor, deyə dərdlərini anlatdılar.

Həm də qənd əvəzinə şəkər zordur, - dedilər, hesab göstərdilər. Şəkər qənddən çox işlənir, bunu rəqəmlərlə isbat etdilər.

“Hmm... Nazpərvər Moskva uşaqları dişləməsiz çay içə bilmiyorlar” - deyə, məsələ loğmananə həll edilərək müsəddər vəzarətdən xəbər çıkdı ki:

- Qoy xəlq şəkəri bir parça içinə töküb sovursun!

Bu söz məşhuri-cahan oldu. Məşhuri-cahan olan bu sözü eşitdikdə Şeyx Bəhayi əleyhirrəhmənin məşhur bir beyti yadıma gəlmişdi:

“Kərniba şəd şaneyi-əz bəhri-riş

Şaneyi betuan kərdiba əngüşt xuyiş”(*)

Bən beyti okur, həmişə özüm-özümə deyərdim ki:

Görəsən bu şeyx necə adammış?!

Həvəslə degilmiş ki dərya!...

Saqqalını daramaq üçün darağın yoxsa, yürəgini sıxma, barmaqlarınla daraya bilərsən, diyor.

Fəqət mərhum şeyx sağ olsa və “dişləmə çay” əvəzinə “iskili çay” təklif edənləri görsəydi, onda bilərdi ki, həvəslə nə deməkdir. Və yəqin ki, “Kərnibaşəd”lərinə:

“Kərnibaşəd qənd bəhri-dişləmə”

- deyə münasib bir beyt daha əlavə edərdi.

Niş

“Açıq söz”, 30 iyun 1916, №225

(*)”Saqqalını daramaq üçün darağın olmasa

Barmaqlarınla onu daramaq olar”

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.-2012.-30 iyun.-S.26-27.