Öz istehkamı olan yazıçı

Kobo Abeni tərcümə edərkən yazılmış söz

Kobo Abe Tokio Universitetinin tibb fakültəsini bitirmişdi, ancaq yazıçı kimi yüksək qiymətləndirdiyi Anton Çexovdan fərqli olaraq, heç vaxt həkimlik etməmişdi və ədəbiyyat onun bu dünyadakı yeganə missiyası idi.

Düzdür, o, dünyada baş verən siyasi proseslərə biganə qalmırdı və mənim yaxşı yadımdadır ki, 1968-ci ildə Sovet qoşunları Çexoslovakiyaya yeridiləndə hakim ideologiya Kobo Abenin də adını bir müddət “qara siyahıya” salmışdı, çünki o, bu intervensiyaya kəskin etirazını bildirən məşhur dünya yazıçılarından biri idi.

Çexoslovakiya hadisələri ilə bağlı bu “qara siyahıya” düşənlərin bir çoxu dünənə qədər Sovet İttifaqına simpatiya bəsləyən xarici ədəbiyyat, mədəniyyət, elm xadimləri idi və Kobo Abe də onlardan biri idi. Orasını da deyim ki, Kobo Abe bir ara Yaponiya Kommunist Partiyasının üzvü olmuşdu və əgər səhv etmirəmsə, elə Çexoslovakiya hadisələrinə görə də partiyadan istefa vermişdi.

Yəqin Çexoslovakiya hadisələri Kobo Abe üçün yaxşı bir stimul oldu ki, ümumiyyətlə, siyasətdən uzaqlaşsın, çünki dediyim kimi, onun missiyası – ədəbiyyat idi. Mən XX əsrin ikinci yarısı dünya ədəbiyyatında yalnız iki yazıçı tanıyıram ki, elə ilk romanları onları yalnız öz milli yox, dünya ədəbiyyatının canlı klassiklərinə çevirdi: Markes (“Yüz ilin tənhalığı”) və Kobo Abe (“Qum içində qadın”).

lll

Kobo Abe dünya ədəbiyyatını, xüsusən rus ədəbiyyatını və rus ədəbiyyatında da ilk növbədə Qoqolu və Dostoyevskini dərindən mənimsəmişdi, özünü bu iki yazıçının şagirdi hesab edirdi. Qoqolun Kobo Abe yaradıcılığına təsirini onun “Qum içində qadın”, “Yad sifəti”, “Yandırılmış xəritə” romanlarında, başqa əsərlərində az, ya çox dərəcədə hiss etməmək mümkün deyil və bunu o özü də etiraf edir. Ümumiyyətlə, deməliyəm ki, klassik rus ədəbiyyatının, Qoqolun, Dostoyevskinin, Lev Tolstoyun XX əsr yapon ədəbiyyatına təsiri, az qala bu ədəbiyyatın – yapon ədəbiyyatının milli xüsusiyyətinə çevrilib. Elə yalnız Kobo Abedən əvvəlki dövrün böyük yazıçısı Akutaqavanın yaradıcılığını, xüsusən Qoqolun “Şinel”inin biləvasitə təsiri ilə yazdığı “Şirin kartof sıyığı” əsərini xatırlasaq, elə bilirəm ki, bu fakt çox şey deyir.

Kobo Abe böyük intellektual idi və bu, onun nəsrindəki təhkiyəsində də, dramaturgiyadakı dialoqlarında da özünü aşkar büruzə verir. Bu baxımdan Kobo Abe mənə XX əsr dünya ədəbiyyatında Nabokovu, yaxud Marsel Prustu xatırladır və o, populyar yox, sözün əsl mənasında elitar yazıçıdır.

Həm populyar, həm də elitar olmaq (misal üçün, Folkner, yaxud da Bulqakov kimi) böyük ədəbiyyatda o qədər də tez-tez təsadüf edilən bir hal deyil və Kobo Abe, yenə də misal üçün, elitarlıqdan daha artıq dərəcədə xəlqi olan Heminquey kimi populyar deyil, ancaq o da Heminquey kimi öz böyük istedadının sayəsində XX əsr dünya ədəbiyyatının bədii-estetik keyfiyyətini və mənəvi-fəlsəfi təmayüllərini müəyyənləşdirən yazıçıdır.

lll

Bioqraflarının yazdığına görə Kobo Abe şəxsi həyatında hay-küydən, gülşadlıqdan qaçan, adama yovuşmaz bir insan olub və bunu yazıçı özü də açıqca deyirdi: “Mən insanları sevmirəm.”

XX əsrin böyük yazıçılarından bir çoxunun, misal üçün Cek Londonun, Maksim Qorkinin, yaxud da elə Heminqueyin (“Qoca və dənizçi”ni xatırlayın), Şoloxovun (“İnsanın taleyi”) yaradıcılığındakı insan qadirliyinə inam, həyat eşqi Kobo Abe yaradıcılığına tamam zidd bir bədii təfəkkür ifadəsidir.

Tənhalıq, həyatın mənasızlığı, siyasi-ictimai fanatizm, millitarizm qarşısındakı acizlik, insanın ictimai, siyasi və mənəvi həyatdan bezikməyi – budur Kobo Abe yaradıcılığının mövzuları və doğrusunu deyim ki, hələ 60-70-ci illərdə bu yazıçını oxuyanda məndə elə müdhiş bir təəssürat yaranırdı ki, həmin romanlarda bir intihar ab-havası var. Ancaq baxın, “Həyat eşqi”ni yazan Cek London intihar edir, Kobo Abe isə sakit yaradıcı bir həyat sürür və öz əcəli ilə dünyasını dəyişir.

Mən “sakit yaradıcı bir həyat” yazdım, ancaq bu kontekstdəki “sakitlik” məfhumunda bir məxsusilik, keyfiyyət fərqi var. Kobo Abenin tərcümə və indi oxuculara təqdim etdiyim pyesinin adı “İstehkam”dır və bu adı mən həm də rəmzi görürəm, elə bil, söhbət yalnız bir pyesin adından yox, müəllifin özünün öz ətrafında qurduğu mənəvi istehkamdan gedir.

Mənim təsəvvürümdə Kobo Abenin “sakit yaradıcı həyatı” öz düşüncələrini, bu düşüncələrin bədii ifadəsini tənhalıqdan, mənasızlıqdan, riyadan, qəddarlıqdan, militarizmdən, mənəvi eybəcərlikdən qorumaq üçün onun özünün yaratdığı müdafiə sisteminin – özünün qurduğu mənəvi istehkamın içində keçirdi və “məxsusilik”, “keyfiyyət fərqi” deyəndə də mən bunu nəzərdə tuturam.

lll

Yadıma gəlir, artıq universiteti bitirib aspiranturaya daxil olmuşdum, 1966-cı il idi, Moskvada rus dilində nəşr olunan “İnostrannaya literatura” jurnalı “Qum içində qadın”ı dərc etmişdi və bu roman o zamankı sovet ədəbi aləmində hadisəyə çevrilmişdi. Mən də Kobo Abeni ilk dəfə o zaman oxudum, sonra “Yandırılmış xəritə”, “Qutu insan” romanlarını da elə həmin “İnostrannaya literatura”da oxudum.

Bu əsərlər mənim üçün – bir cavanlıq ehtirası və barışmazlığı ilə sosrealizm prinsiplərinə kin-küdurət bəsləyən və elə həmin kin-küdurətin sövqü ilə də özünü axtaran gənc yazıçı üçün – həm bədii-estetik, həm də həyata münasibət baxımından olduqca maraqlı və əlamətdar idi.

Mən aydınca görürdüm ki, həyatın, yaşayışın gerçək, real çərçivələri fikirlərinin bədii ifadəsində Kobo Abe üçün məhdudluq yaradır və fantasmaqoriyaya meyl, reallıq ilə qeyri-reallığı vəhdətdə götürmək də, bəzi hallarda intellektuallığın bədiiliyə hücum etməsi, hətta hərdən ona üstün gəlməsi də elə buradan gəlir.

Ancaq nəsrdə intellektual təhkiyyə bədii istedadın sayəsində süni görünmürsə, dramaturgiyada bəzən dialoqları təbii danışıq tərzindən uzaqlaşdırır və biz Kobo Abe dramaturgiyasında, o cümlədən “İstehkam”da da hərdən bunu hiss edirik. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyev Kobo Abenin nəsri kimi, pyeslərini də çox maraqla oxuyurdu və görünür, özü emossional adam olduğu üçün, həmin maraqla bərabər, bu pyeslərlə bağlı “ancaq həddən artıq qurudur” deyirdi.

lll

Kobo Abenin pyeslərini oxuyarkən, xüsusən “İstehkam”ı tərcümə edərkən, bəzən məndə elə bir təəssürat yaranırdı ki, bu əsərlər və konkret olaraq “İstehkam”, bəlkə də, səhnəyə qoyulmaqdan daha artıq oxumaq üçün yazılıb və güman edirəm ki, həqiqətən də teatrlarda bu pyeslərə quruluş vermək o qədər də asan bir iş deyil. Yəqin elə buna görə də Kobo Abe “Abe Studiyası” yaradaraq, rejissor kimi öz pyeslərinin səhnə quruluşunu özü verirdi və deyilənə görə həmin tamaşalar böyük uğur qazanırdı.

Bu pyeslərdə, o cümlədən də “İstehkam”da zahiri hərəkət azdır, çünki dinamika daxildədir, həm də daxildəki o dinamika elə də açıq-aşkar görünmür, o – daxildə gizlədilib. Güman edirəm ki, eyni fikri “İstehkam”dakı bədii-fəlsəfi gərginlik haqqında da demək olar, çünki burada da gərginlik zahirdən qat-qat çox – daxildədir və mətnə toxunmadan o daxili gərginliyi üzə çıxarmaq, onu tamaşanın ana xəttinə çevirmək də rejissordan dramaturq qədər bir istedad tələb edir.

Təəssüf ki, mən Kobo Abe pyesləri əsasında heç bir tamaşa görməmişəm və ümumiyyətlə, onun pyesləri də ruhən bu yazıçıya yaxın olan Sartrın, yaxud Anuyun pyesləri kimi dünya səhnələrini dolaşmır. Ancaq bu – Kobo Abe dramaturgiyasının XX əsr dünya dramaturgiyası kontekstində oynadığı rolun əhəmiyyətini heç vəchlə azaltmır.

lll

“Mən ilk dəfə Bakının mənzərəsini təyyarədən seyr elədim. Hər tərəfdə buruqlar gördüm. Təyyarədən düşəndə burnuma neftin iyi dəydi. Hiss elədim ki, burada həyatın ritmi çox həmahəngdir. Sonra şəhərə getdim. Burada tamamilə başqa bir mənzərə gördüm. Bakı yüksək səviyyəli, gözəl, müasir şəhərdir. Köhnə yazıçıları deyə bilmərəm, müasir yazıçıların yazması üçün Bakıda çox şey var.”

Düz 46 il bundan əvvəl deyilmiş bu sözlərin müəllifi Kobo Abedir.

Neft daşlarında gördükləri də ona özünün dediyi kimi, “unudulmaz təsir” etmişdi.

Məsələ burasındadır ki, Sovet İttifaqında “Asiya və Afrika Ölkələrinin Yazıçıları ilə Sovet Əlaqə Komitəsi” adlı ədəbi, əslində isə daha artıq dərəcədə siyasi bir ictimai təşkilat fəaliyyət göstərirdi və bu təşkilat 1966-cı ildə Bakıda özünün geniş iclasını keçirmişdi. İclasda Asiya və Afrika ölkələrindən gəlmiş xeyli yazıçı iştirak edirdi və mən – dəvətnamə əldə etmiş 23 yaşlı gənc yazıçı – bir çox ədəbiyyat həvəskarları ilə birlikdə Filarmoniyanın arxa cərgələrindən birində oturub, tamaşaçı kimi həmin iclasda iştirak edirdim. Kobo Abe də Yaponiyadan gəlmiş yazıçıların arasında idi və yeri düşmüşkən deyim ki, mən Əziz Nesini də ilk dəfə elə onda görmüşəm.

Mən Kobo Abe haqqındakı bu kiçik yazını yazarkən, həmin günlərin mətbuatını – “Kommunist” və “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetlərini – yenidən vərəqlədim: amerikalıların Vyetnam müharibəsinə etiraz aksiyası kimi keçirilən bu iclas avqustun 30-da başlayıb və üç gün davam edib.

Dediyim kimi, mən artıq “Qum içində qadın”ı oxumuşdum və xaricdən gəlmiş qonaqlar arasında mənim üçün ən maraqlı yazıçılardan biri, hətta olsun ki, birincisi Kobo Abe idi.

Bu yazı ilə bağlı mən köhnə qeyd dəftərlərimi də axtarıb, belə bir qeyd tapdım və onu olduğu kimi bu yazıya köçürürəm:

“31 avqust 1966.

... Sən demə, Kobo Abe də xaricdən gələn qonaqların arasında imiş. Mən bunu qonaqlar təqdim olunanda bildim. “Jenşina v peskax”ı iki ay bundan əvvəl “İnostranka”da oxumuşam və bu barədə əvvəlki səhifələrdə yazmışam. Jurnalın o sayını oxumaq üçün Yaşara (dəqiq xatirimdə deyil, ancaq yəqin söhbət rəhmətlik Yaşar Qarayevdən gedir- E.) vermişəm, bilmirəm, oxudu, ya yox.

Qonaqlar təqdim olunanda bir-bir ayağa sıçrayırdılar, zala əl edirdilər, öpüş göndərirdilər və s. Kobo Abe rəyasət heyətində ikinci cərgədə oturmuşdu, təqdim olunanda sakitcə ayağa qalxdı, yavaşca baş əydi və yenə yerində oturdu.

Görəsən, zalda əyləşənlərdən kimsə bilirdi ki, bu sakit (bəlkə ilk baxışdan belə görünür? Ya da bəlkə mənə belə gəlir?) adam dahiyanə bir romanın müəllifidir?”

Mən indinin özündə də güman edirəm ki, bir gənclik maksimalizmi ilə yazdığım o “dahiyanə” ifadəsi ilə o qədər də mübaliğəyə yol verməmişəm.

Aradan bu qədər illər keçməyinə baxmayaraq, mən onun simasını yaxşı xatırlayıram: eynək taxmış, qalın qara saçlı bu adam çox təmkinli – necə deyərlər, “ağır otur, batman gəl!” – bir insan təsiri bağışlayırdı, hətta çıxış edəndə də Amerika imperializmini ifşa edən əksər odlu-alovlu natiqlərdən fərqli olaraq çox sakit, dediklərini ölçüb-biçərək və dediklərinə inanaraq danışırdı.

“Kommunist” qəzeti Kobo Abenin çıxışını ixtisarla çap edib və o çıxış konyukturadan, siyasi pafosdan, təmtəraqlı həmrəylik nümayişindən uzaqdır. Güman edirəm ki, onun çıxışındakı bu kiçik hissə az şey demir: “Yer üzündə baş verən hadisələrə yazıçı qərəzsizliklə, düzgün baxmalıdır. Bu, asan deyildir. Məsələn, məlumdur ki, faşizmə qarşı mübarizə aparmış fransızlar arasında elələri tapılmışdır ki, faşistlərin qəddarlığını Əlcəzairdə təkrar etmişlər.”

Yazıçı qərəzsizliyinin və obyektivliyinin yaxşı nümunəsi elə Kobo Abenin özü idi.

Fikirləşirəm ki, onun siyasətdən uzaqlaşmasının bir səbəbi də yəqin həmin qərəzsizlik və obyektivlik olub.

lll

Bizim Axundov kitabxanasının kartotekasına görə indiyə qədər Kobo Abenin yalnız bir hekayəsi – “Yuxudan gələn əsgər” – Azərbaycan dilinə çevrilib və mən elə bilirəm ki, onun əsərlərini – romanlarını, pyeslərini, hekayələrini oxumadan XX əsr dünya ədəbiyyatını tam təsəvvür etmək çətindir.

Hər halda, bu təsəvvür tam olmayacaq.

Kobo Abenin yaradıcılığı ağır çəkili mürəkkəb yaradıcılıqdır və bu mənada “İstehkam” da istisna deyil.

Bu pyes mürəkkəb psixoloji fantasmaqorik əsərdir, həm bədii-estetik mündərəcatı etibarilə, həm də emossional təsir gücü etibarilə ağır əsərdir. Hətta mən deyərdim ki, amansız əsərdir.

Kobo Abe “İstehkam”da xislətin dərinlərində gizlənmiş qəddarlığı üzə çıxarır, nəticə çıxarmağı, yəni xislətin bu xüsusiyyətini qəbul edib-etməməyi, bununla barışıb-barışmamağı isə oxucunun (tamaşaçının) öhdəsinə buraxır.

Həmin amansızlıq, qəddarlıq sürrealist bir aura yaradır və burada personajlar hərdən saata baxanda Salvadore Dalinin saatları mənim yadıma düşürdü.

O saatlar zamanın fövqündədir.

Ancaq zamansız necə yaşamaq olar?

Bu – mümkün deyil.

İstehkam içindəki həyat isə zamansız həyatdır.

Və mənim fikrimcə Kobo Abenin bu pyesinin mövzusunu və mənasını həmin zamansız həyat müəyyənləşdirir.

Bu pyes – zamansız həyat haqqında yazılıb və yalnız Yaponiyanın yox, bəşəri faciənin bədii ifadəsidir.

lll

1924-cü ilin 7 martında anadan olmuş Kobo Abe də bütün böyük yazıçılar kimi öz əsrini qabaqlamışdı, ancaq bir insan kimi XX əsri adlamaq ona müyəssər olmadı və o, 1992-ci il dekabrın 25-də həmişəki kimi mizin arxasında oturub işləyərkən qəflətən huşunu itirdi, bir daha özünə gəlməyərək, düz iyirmi səkkiz gündən sonra – 1993-cü il yanvarın 22-də – XX1 əsrin astanasında beyninə qan sızmasından vəfat etdi.

Elçin

525-ci qəzet.- 2012.- 15 iyun.- S.14.