Elimin adı – “Şıxlı” soyadı

XALQ YAZIÇISI İSMAYIL ŞIXLININ ÖMÜR YOLUNA BİR NƏZƏR

Tarixdə elə şəxsiyyətlər var ki, onlar yalnızca bir nəslin qohumu, əqrabası olmurlar, ölməz əməlləri ilə təmsil etdikləri bütöv bir millətin yaxınına, doğmasına, əzizinə çevrilirlər.

Görünür, hər böyük millətin öz “Sakit Donu”, öz “Dəli Kür”ü yazılmalıdır. Yəqin ədəbi baxımdan bu qaçılmaz bir tale diqtəsidir. Amma bu “Sakit Donları”, bu “Dəli Kürləri” yazanlar kimdir və əsrlərin alt qatlarından günümüzə qədər bir millətin qan yaddaşında yığılıb qalan vazkeçilməz tarixi və irsi xatirələri dilə gətirmək görəvi niyə başqa birisinə yox, sonralar adı dillər əzbərinə çevriləcək hansısa bir yazıçıya əmanət edilir? Bu tarixi görəvə Tanrı diqtəsindən başqa nə ad vermək olar ki? Bu, seçilmişliyin ən önəmli işarəti deyilsə, bəs nədir?

Mənsub olduğum “Şıxlı” soyadı oxuculara çox şey desə də, mən, bu gün İsmayıl Şıxlıdan yalnız bir qohum kimi söhbət açmaq istəməzdim. Çünki o insan, yuxarıda dediyim kimi, doğmalıqların, qohumluqların fövqündə dayanan bir şəxsiyyət idi və vəfatından bunca il sonra da, belə qalmaqda davam edir. O xalqının əzizi idi, vətəninin Şıxlısı idi.

İsmayıl Şıxlı ortaya qoyduğu ədəbi mətnlərlə və müdrik ruhunu üzə çıxardan şəxsiyyəti ilə iyrimici yüz il Azərbaycan ədəbiyyatının seçilmiş, sevilmiş yazarlarından biri olmuşdur və bu əzəldən əbədə belə də davam edəcəkdir.

Azərbaycanda, eləcə də onun hüdudlarında ədəbi çevrələrdə İsmayıl Şıxlı adını duymayan sənət adamı, yəqin ki, yoxdur. Ədəbiyyat ensiklopediyaları oxucusuna ən azında aşağıdakı bilgini diqtə edir: Şıxlinski İsmayıl Qəhrəman oğlu (İsmayıl Şıxlı) – nasir, ədəbiyyatşünas, publisist, yazıçı, ssenari müəllifi, 1949-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri namizədi, Azərbaycanın Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı, M.F.Axundov adına və Azərbaycan komsomolu mükafatları laureatı!

Yuxarıdakı ensiklopedik məlumatlara rəsmi həyat hekayəsi nələri əlavə edir? – İsmayıl Şıxlı 1919-cu il martın 22-də Qazax rayonunun İkinci Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Sonralar Kosalar kəndində ibtidai məktəbi bitirmiş, Qazax pedaqoji məktəbində təhsil almışdır. Bir il Kosalar kənd orta məktəbində müəllim işlədikdən sonra o zamankı APİ-nin dil və ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Təhsilini başa vurduqdan sonra Qazax rayonunun Kosalar kənd orta məktəbində dərs hissə müdiri kimi işə başlamışdır. İkinci Dünya müharibəsi dövründə sovet ordusu tərkibində ön cəbhələrdə vuruşmuşdur. Tərxis edildikdən sonra yenidən ( altı ay ) Kosalar kənd məktəbində tədris hissə müdiri vəzifəsini davam etdirmişdir. Sonra bir yaradıcı insan kimi həyatını Bakıda davam etdirmiş,APİ-nin filologiya fakültəsində aspirant (1946-1949), müəllim, baş müəllim olmuş, xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifəsində çalışmış, “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi (1981-1987), SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi olmuşdur. 1991-ci ildə isə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri seçilmişdir. Xidmətlərinə görə “Qırmızı əmək bayrağı”, II dərəcəli “Birinci Dünya müharibəsi” ordenləri və medallarla təltif edilmişdir. 1995-ci il iyulun 26-da Bakıda vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Bir ömrün bir neçə cümləyə sıxışdırılmış gedişatı! Amma bu sətirlərin arxasında dastanlara sığmayacaq şərəfli bir ömrün dayandığını kim bilmir ki!

Qəribədir... cəmisi iki-üç dəqiqəyə oxunulan bu yazıda Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən birinin, cəsarəti və comərdliyilə nümunə olmuş dahi bir şəxsiyyətin həyatı təsvir olunub, hər zaman öz sözünü deyə bilmiş, heç kimdən və heç nədən çəkinmədən yaşamış bir şəxsiyyətin...

Qan – ruhdur deyənlər əsla yanılmır. Keçmişlərdən gələcəklərə böyük insanı keyfiyyətlərin daşıyıcısı da qandır. Bu anlamda “Şıxlı” soyadının Azərbaycan məkanında özünəməxsus çəkisi vardır.

Şıxlinskilər öz soyadlarını Şıxı ağadan alıblar. Azərbaycana Əliağa Şıxlinski, Cavad bəy Şıxlinski, İsrafil bəy Şıxlinski, Şərif bəy Şıxlinski, Alay bəy Şıxlinski, Hüseyn bəy Şıxlinski, Arif Şıxlinski və s... kimi şəxsiyyətlər bəxş etmiş bu nəslin tarixi 1500-cü illərdən qeydə alınır.

Bizim nəslin nümayəndələri arasında ədəbiyyata olan sevgisiylə tanınanlar az olmamışdır. İsmayıl əmimdən əvvəl və sonra ədəbiyyatda öz sözünü deyə bilmiş şəxslərimiz çox olub. Məsələn, zəkasına görə “Arif” təxəllüsü verilən, qeyrət və millətsevərliyi ucbatından çox bəlalar və müsibətlər çəkmiş şair Mustafa ağa Şıxlinski (1774-1845) öz dövrünün ən qabaqcıl və tərəqqipərvər ziyalısı idi. Şeirləri, qəzəl və qoşmaları dildən-dilə dolaşırdı. Amma Şıxlılar arasında İsmayıl Şıxlının yeri bir başqadır. O, ədəbiyyatda özündən sonra bir məktəb, bir iz qoyub getmiş əzəmətli və bənzərsiz bir şəxsiyyətdir.

İsmayıl Şıxlı ədəbiyyata 1938-ci ildə “Quşlar” şeiri ilə gəlmişdi, lakin “Heç olmasa bircə şeirim dərc olunaydı...” deyən İsmayıl Şıxlı, elə o ilk şeiri “Ədəbiyyat” qəzetiində dərc olunanda, şair olmaq sevdasına birdəfəlik son qoymuşdur. Sonralar özü bu hadisəni beləcə xatırlayacaqdı: “Həmin gün mən həm sevinir, həm də kədərlənirdim. Sevinirdim – nəhayət, şeirim çıxdı; kədərlənirdim – heyf ki, bir də şeir yazmayacağam...”

Bu, özünə inamsızlıq deyildi, yox, bu, təxminən 20 yaşında olan bir gəncin öz imkanlarını qiymətləndirə bilmək, yazdıqlarına tənqidi yanaşmaq qabiliyyəti və qətiyyəti idi! Və bəlkə belə olmasaydı, sonralar şirin və mötəbər qələmilə, şeirsəl nəsir diliylə hər zaman seçilən yazıçı – İsmayıl Şıxlı olmazdı.

1968-ci ildə nəşr olunmuş və mən dünyaya gəldiyim il (1969) ekranlaşdırılmış “Dəli Kür” romanı dövrün ən çox oxunan və sevilən əsərlərindən biri idi və biri olaraq da qaldığına şübhə yoxdur.

İsmayıl Şıxlını sağlığında görmək, onunla az da olsa eyni məkan və zamanı paylaşmaq məncə insana verilən bir tale bəxtiyarlığıdır. Belə bəxtiyarlardan biri olduğuma görə özümü şanslı hiss edirəm.

Mən İsmayıl Şıxlının “qanadları” altında böyümüş və onun qeyri-adi insan olduğunu hələ uşaqlıqdan dərk etmiş birisiyəm. Böyüklə böyük, kiçiklə kiçik kimi davranmağı bacaran, ailəmizin, nəslimizin ən sevimli, ən mötərəm ağsaqqalı olan bu insan hər kəsin qəlbinin sevimlisinə çevrilməyi bacarırdı. Əslində, bacarırdı demək yanlışdır, bu xüsusiyyət onda Allah vergisi idi. Azərbaycan Respublikasının əməkdar mühəndisi, onlarla elmi kitabın və monoqrafiyaların müəllifi olan atam – Arif Şərifbəy oğlu Şıxlinski ilə aralarında on yaş fərq olmasına baxmayaraq, o, atamın ən yaxın sirdaşı idi.

Əslində ailədə olan belə bir insana pərəstiş edərək böyümək təbiidir və bu pərəstiş mənim qəlbimdə ədəbiyyata sevgi və maraq doğurmaya bilməzdi. Onun əsərləri stolüstü kitablarım idi. Ən çətin və çıxılmaz sandığım anlarda mən bu kitablardan, sözün əsl mənasında, dərs alır və təsəlli tapırdım. Ədəbiyyata sevgimin gün-gündən artdığını evdə hər kəs hiss edirdi və bunu hiss etmək elə də çətin iş deyildi. Çünki çox erkən yaşlarımdan başlayaraq şeirlər yazırdım, inanılmaz tezliklə bir kitabı digərinin ardınca oxuyur, hətta bir kitabı bir günə bitirmədən gecəni belə yatmırdım. Məktəbin gənc şairlər dərnəyinin sədri, divar qəzetinin redaktoru, rəssamı və şairi idim. Dərslərimdən əla qiymət aldığım, hər şeyi zamanında çatdırdığım üçün evdə mənin bu maraqlarıma qarşı çıxmırdılar. Kitablara qeyri-adi həvəsim dərslərimə zərrə qədər də mane olmurdu. Bu fərqliliyim İsmayıl əmimin də diqqətindən qaçmamışdı. İsmayıl Şıxlı ilə – bu böyük insanla bağlı o qədər unudulmaz xatirələrim var ki!

...On dörd yaşım vardı, doqquzuncu sinifdə oxuyurdum. Bir gün atam “Hansı instituta gedəcəksən” deyə soruşduğunda qulaqlarına inanmadı. Çünki mən “Həkim olacağam” cavabı vermişdim. Bazar günlərindən birində atam üç ümumi dəftər dolusu şeirlərimi də götürüb məni İsmayıl Şıxlının evinə apardı. Aralarında olan üzun söhbətdən sonra, əmim məni öz iş otaqına çağırdı. Bu otaq mənimçün nağıllar aləminə bənzəyən, əlçatmaz və əsrarəngiz bir dünyanın ən sehirli guşəsi idi. Tavana dirənən kitab rəflərindəki saysız-hesabsız kitabların özünəməzsus ətri məni bihuş edirdi.

O, iri möhtəşəm yazı stolunun arxasına keçib oturdu və yanındakı stulda mənə yer göstərdi. Həyəcanlıydım. Dərsdən, ordan-burdan sual verdikdən sonra, “Eşitdim, həkim olmaq istəyirsən” – deyib eynəyin üstündən mənə baxaraq gülümsədi.

– Bəli, – dedim. – Həkim olmaq çoxdankı arzumdur.

Əmim stolunun üstündəki şeir dəftərlərimə işarə edərək:

– Biz həmişə sənin ədəbiyyatçı olacağını düşünürdük. Amma..., həkimlik də mötəbər bir sənətdir, həkim hər kəsə lazımlı insandır. Həkim olmaq istəyirsən ol! Ədəbiyyat isə hər zaman səninlə olacaq, ürəyində. Neçə yaşın olur olsun, ona olan sevgin əsl sevgiydisə, səni yenidən özünə çəkib gətirəcək. Hər zaman həkim ola bilməzsən, amma ürəyin hər dəfə dindiyində yazacaqsan!” – dedi.

Aradan çox zaman keçməsinə baxmayaraq mən bu sözləri unuda bilmirəm. Sanki İsmayıl əmim, bəlkə heç özü də fərqində olmadan, həmin gün həyat yolumu çizdi, məni ədəbiyyat deyilən sirli dünyaya uğurladı. Beləcə, dahi bildiyim bir insandan xeyir-dua aldım. Və onun dediyi kimi də oldu; həkim oldum, ədəbiyyat isə mənimlə yaşadı, hər zaman qəlbimin bir parçası olaraq qaldı.

İsmayıl Şıxlı haqqında saysız elmi işlər və məqalələr yazılmışdır. Hamısının adlarını burada sadalamaq fikrindən uzağam, amma yazılan elə fikirlər vardır ki, onları xatırlamamaq mümkün deyil.

Gözəl şairimiz Məmməd İsmayıl “Yazıçı” qəzetinin İsmayıl əmimə həsr olunmuş xüsusi buraxılışıda əziz qələm dostu və həmkarı haqqında belə yazır: “Adların, soyadların insan taleyində önəmli bir yeri var. Dədə Qorqud dönəmlərində ad almaq üçün mütləq alacağın ada uyğun nəsə etməli idin. Adları biz seçmirik. Heç istəsək də seçmək imkanımız da yoxdur. Olsa-olsa özümüzə təxəllüs seçə bilərik. Bizimçün seçilən adı ömrümüzün sonuna qədər çalışıb, vuruşub, nəyin bahasına olursa olsun, doğrultmağa çalışırıq.

“İsmayıl” adı və “Şıxlı” təxəllüsü, Hüseyn Arifin təbiri ilə desək, bir “türk xocası”nın əzmi ilə elə yüksək bir səviyyəyə çatdı ki, hamı tərəfindən sevilən adlar siyahısında ön sıralarda qərar tutdu. İbrahim peyğəmbərin Allaha qurban dediyi oğlu İsmayıldan, Şah İsmayıl Xətaiyə qədər uzanan tarixi İsmayıllar sürəci! Beləcə, İsmayıl Şıxlı da adına və soyadına çəkdi – o, həm İsmayıl, həm də Şıx oldu... Diqqətli oxucu “Dəli Kür”ün gizli güclərin diqtəsi ilə yazıldığını hiss etməmiş deyil. Çünki bu əsərin Kürün özü kimi ləngərli və canayatımlı dili təbət kamilliyinə bərabər bir səviyyəyə ulaşdırılmışdır. Səmavi kitablarda olduğu kimi, bu romanı oxuduqca onda insanüstü bir şeylərin olduğunu hiss edirsən. İsmayıl Şıxlı kitabın yox, Tanrı diqtəsinin, vəhyin yazıçısı idi. əsərlərinə hopdurulan enərjisi ona ölümsüzlük qazandırdı!”

Bəli! O, hətta, bütün ədəbi yaradıcılığı boyu yalnızca “Dəli Kürü” yazmış olsaydı belə, yenə də adını Azərbaycan ədəbiyyatının ön səhifəsinə həkk etmiş olardı.

Bəzən gözəgörünməzlərin təsir gücü gözəgörünənlərdən qat-qat güclü olur.”Vicdan”, “namus” deyilən şeylər heç zaman gözə görünməz. Amma namusu və vicdanı olanlar vicdansızlıqlara qarşı susa bilmirlər. Ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq, öz yazısında Vicdana beləcə dil verib danışdıran, “Amanın günüdür, məni itirməyin, itirsəniz bir daha tapa bilməzsiniz!” deyən də İsmayıl Şıxlı oldu.Və bu oluşuyla da, o, hər zaman haqqın danışan dili, susmayan vicdanı olacaqdı.

Tanınmış ədəbiyyat adamlarımızdan İntiqam Qasımzadə məqalələrinin birində belə yazır: “İsmayıl Şıxlı macal tapıb “Ölən dünyam” romanının son nöqtəsini qoymaqla, 50 illik yaradıcılıq yoluna da yekun vurdu. Və sanki bundan sonra o da qəhrəmanı Həsən ağa kimi rahatlıq tapıb dünyasını dəyişdi, əbədiyyətə qovuşdu. Belə bir deyim var, deyirlər: “yazıçının əsərləri oxunursa, deməli, o, yaşayır”. Bunun belə olub-olmadığını mən bilmirəm. Amma onu qəti bilirəm ki, İsmayıl Şıxlı – əsərləri oxunan və sevilən yazıçıdır...”

1995-ci ildə, əvvəl atamı, cəmi bir həftə sonra isə atam qədər sevdiyim insanı – İsmayıl Şıxlını itirdim. Bu itkilər yalnızca bizim nəslin deyil, Azərbaycanın itkisi idi. Onların dəfninə gələn hər bir insanın simasında dərin hüzn və kədər vardı – xalq öz əzizi ilə vidalaşırdı... O günlərdə yaşadıqlarımı qələmə almaqda çətinlik çəkirəm.

Sevimli uşaq yazıçısı, İsmayıl Şıxlının gəlini Reyhanə Yusif qızı (Şıxlı) öz xatirələrində belə deyir: “...bərk xəstə idi, amma əzizlərinin və eləcə də mənim sürəkli təkidimizlə “Ölən dünyam” əsərini tamamlamağa razılaşdı. Ümidə xala (həyat yoldaşı) və mən sırayla onun dediklərini yazır və sonra da özünə oxuyurduq, bəzən heç redaktə etməsinə də ehtiyac olmurdu. Bütün gücünü və iradəsini toplamışdı. Əsər bitdiyində, sanki sonuncu missiyasını yerinə yetirmiş kimi dərindən nəfəs aldı... amma... “Ölən dünya”sını görmədən dünyasını dəyişdi... Belə bir insanın – bu qədər sadə, amma bu qədər qeyri-adi bir insanın ölümünə hələ də inanmaq istəmirəm!”

Bəzən İsmayıl Şıxlının keçmiş dostları, qohumlarımız dalğın oturduğum zamanlarda məni ona bənzədir, “gözlərin rəhmətliyin gözlərinə yaman oxşayır” deyirlər. Bununla necə də qürur duyuram! Amma istərdim ki, bənzərliyimiz yalnız göz bənzərliyi ilə qalmasın... Kaş onun müqəddəs ruhu mənə çətin və qəribə dünyanı İsmayıl Şıxlı gözlərilə görməkdə və ədəbiyyata onun baxışlarıyla baxmaqda yardımçı olsun!

Çin filosofu Konfutsinin belə məşhur kəlamı var: “İnsan öldüyü zaman yox, onu sonuncu xatırlayacaq adam öləndə dünyasını dəyişir”. Bu hesabla İsmayıl Şıxlının ömür ölümsüzlüyü əbədiyyət qədərdir. Çünki nə qədər ki, Azərbaycan xalqı və Azərbaycan ədəbiyyatı var, Onu xatırlayanlar da var olacaqdır!

Afaq ŞIXLI

525-ci qəzet.- 2012.- 19 iyun.- S.7.