Niyə “şair sözü, əlbəttə, yalandır”?!

Artıq beş yüz ildir sübut olunub ki, Füzuli sənəti bitib-tükənməz bir dəryadır. Bu sənət minlərlə mənaları gizlənmiş dürlü-dürlü gövhərlərdən ibarətdir. “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) tədqiqatından sonra keçən hər gün göstərdi ki, həqiqətən də “Füzulidən yazmaq və Füzuli sehrinə tutulmamaq, Füzuliyə əsir olmamaq çox müşküldür. Kim ondan yazırsa, bu ulu cadugərin sehrinə düşür, təsirindən yaxa qurtara bilmir” (M.Adilov). Əslində “ulu cadugər”in bu əsarəti ən böyük səadətdir. Füzuliyə əsir düşmək, onun sehrində - Füzuli sənətinin poetik aurasında yaşamaq insana böyüklük, əzəmət, nəcib bir sevinc bəxş edir. Zaman keçdikcə füzulişünaslığı tədqiq edərkən ürəyimdə qalan nisgildən yaxa qurtara bilmirəm, əksinə, ilan gülləyə tuş gedən kimi zehnim və qəlbim məni o problemlərə - Füzuli şeirinə doğru çəkib aparır. Belə problemlərdən biri dahi şairin “Leyli və Məcnun”a daxil olan “Can vermə qəmi eşqə ki, eşq afəti-candır” misrası ilə başlanan qəzəlinin son beytindəki “Füzuli yalanı”dır:

Gər dersə Füzuli ki, - “Gözəllərdə vəfa var”

Aldanma ki, şair sözü, əlbəttə, yalandır.

Neçə vaxtdır ki, şərti olaraq “Füzuli yalanı” deyə biləcəyimiz bu bədii yalan oxucuları düşündürməkdədir. Axı niyə “şair sözü, əlbəttə, yalandır?” İlk baxışda yalan “Gözəllərdə vəfa var” fikrinə aiddir. Buna xüsusi məhəl qoymamaq da olardı. Fəqət, bir səhifə əvvəl, sözü ilahi hesab edən şair yazır:

Şeirə həvəs etmə kim, yamandır

Yaxşı desələr onu, yalandır!

Ümumiyyətlə bədii yalan ədəbiyyatın əsas məziyyətlərindən biri, bəlkə də başlıcasıdır. Birisi inanılmaz bir hadisə danışanda eşidənlər belə deyirlər: “ ... nağıl danışma”. Belə çıxır ki, nağıl yalandır. Və bu həqiqətən belədir: xalq həm nağılda, həm də dastanda öz sevimli qəhrəmanının mənfi qüvvələrə, şər qüvvələrə, sehrli qüvvələrə qələbə çaldırmaq üçün onu kifayət qədər şişirdir. Məsələn, qəhrəmanlıq eposu olan “Koroğlu”da Koroğluya nəinki bir neçə qazan aşı yedizdirir, hətta mifə qayıdaraq ona sehrli nərə verir, mifoloji aləmdən gəlmiş Misri qılınc, Qırat kimi qüvvələr bağışlayır. Bütün bunlarsız Koroğlunu yaratmaq olmazdı.

Bir gün müasirlərindən biri gəlir Balzakın evinə və xidmətçiyə deyir ki, mən Balzakı görmək istəyirəm. Xidmətçi deyir ki, bu mümkün deyil, o işləyir. Gələn adam soruşur: axı o nə edir? Xidmətçi deyir: Əsər uydurur. Həqiqətən də yazıçı istedadına, dünyagörüşünə, estetik idealına uyğun olaraq bədii əhvalatlar uydurur, yəni yaradır.

Müasirlərindən biri M.F.Axundzadəyə yazır ki, “ayə, Mirzə Fətəli axı İsgəndər bəy Münşi “Tarixi-aləmaraye - Abbasi”də elə böyük əhvalat danışmayıb ki, “Aldanmış kəvakib”də sən onu bu qədər şişirdirsən?. M.F.Axundzadə ona belə cavab verir: - Axı mən tarix əsəri yazmamışam. Mən “Tarixe-Aləm-ara...”dakı kiçik bir əhvalatı əldə dəstəvuz edib bədii əsər (roman) yaratmışam.

S.Vurğunun məşhur “Vaqif” dramında Vaqif onun şairliyinə istehza edən Qacara cavab verərək deyir:

Bizim bu dağların oğluyam mən də,

Az-az uydururam yeri gələndə.

Deməli, yaratmaq, uydurmaq bədii ədəbiyyatın sənətin başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Farsca qəzəllər “Divan”ının dibaçəsində “Şeir fəziləti də ayrı bir elmdir”, “şeir yazanın adı şeir vasitəsi ilə aləm səhifəsində qalır”, “Sözə xor baxmaq olmaz hər söz. Ərşdəndir gəlib hədiyyə bizə”, “söz yaradanın mədhi - sənası, nəğməsidir”, “İlahi feyzdən bir xəzinədir söz”, “mən özümü ruzigarın yeganəsi görmək istəyirəm” deyə sözə, şeirə uca qiymət verən dahi şairin yaradıcılığındakı bu ziddiyyət nədir? Şair elə ilahi eşq dastanı “Leyli və Məcnun”da yazır:

Söz dərkinə sərf edib fərasət ,

Əmlakına bulmuşam rəyasət .

Gəh tərzi-qəsidə eylərəm saz.

Şəhbazım olur büləndpərvaz,

Gəh də`bi-ğəzəl olur şüarım ,

Ol də`bə rəvan verər qərarım .

Gəh məsnəviyə olub həvəsnak ,

Ol bəhrdə istərəm düri-pak .

Hər dildə ki var əhli-razəm ,

Məcmui-fünunə eşqbazəm .

Bir kargərəm həzarpişə ,

Canlar çəkib istərəm həmişə ,

Dükkanım ola rəvaci-bazar ,

Hər istədiğin bula xiridar .

Görəsən öz şairliyindən belə qürur duyan, şeir yazanın adının əbədiliyinə inamla yanaşan Füzuli nəyə görə “Şeirə həvəs etmə kim yamandır”, yaxud “Aldanma ki, şair sözü, əlbəttə yalandır” kimi sərt qənaətlərə gəlir - yaman və yalanı göylərdən nazil olmuş müqəddəs şeirin meyarına çevirir?!

Fikrimizcə “Füzuli yalanı”nın açarı, sehri və səbəbi şairin “Rindü Zahid” əsərindədir. Əsərdə deyilir:

- Ey Rind! Sənin sözlərindən nəsrdən ikrah etdiyin məlum oldu. Anladım ki, sənin mənzum sözlərə rəğbətin var, bildim ki, idrakın nöqsanlı olduğuna görə təbiətin dolaşıq inşaya nifrət bəsləməkdə məzurdur.

Nədən Allahın və Peyğəmbərin cayiz görmədiyi nəzmi bəyənirsən? Yalançılıqda ifrat etdiklərinə görə şəriət əhli tərəfindən adı məzəmmətlə yad edilən şeir sənin xatirinin səhifəsində nə üçün nəqş bağlamışdır?

Yalan söz söyləyənlərin gərək

Ağıl yanında heç bir etibarı olmasın.

Rind dedi:

- Ey Zahid! “biz ona şeir öyrətməmişik” ayəsinin məzmunundan belə anlaşılır ki, şeir Peyğəmbərdən başqasına Allah təlimidir. Odur ki, onu (şeiri) təhqir etmək xətadır. “Həqiqətən bəzi şeirlər hikmətdir” (hədisinin) mənasından, belə anlaşılır ki, Peyğəmbər şeiri bəyənirmiş. Odur ki, onu məzəmmət etmək həyanın azlığına dəlalət edər. Bil ki, şeirdəki fayda verən yalan, zərər gətirən doğru nəsrdən yaxşıdır. Əgər desən ki, elə deyil, yalandır.

Şəriətdə yalan söz işlənməz

Yalan söz naməşrudur, hətta əğlə müğayirdir.

Şeirin rütbəsində bu qədər demək kafidir ki, bu paltarda (şeir şəklində), rədd olunmuş (yalan) da hamı yanında məqbuldur.

- Ey Rind! Yalançıları tərifləməkdən əl çək...”

Bir məsələni də qeyd etməliyik “biz ona şeir öyrətmədik” ayəsi, Quranın 36-cı - Yasin surəsinin 69-cu ayəsidir: “Biz ona (Məhəmməd Əleyhissəlama) şeir öyrətmədik və bu ona heç yaraşmaz da (lazım da deyildir) Ona vəyh olunan ancaq öyüd-nəsihət və (hala batili ayrıd edən) açıq-aşkar Qurandır ki.” (Qurani-Kərim. Bakı, Azərnəşr, 1992. S.441.)

Beləliklə, Şair Məhəmməd, Peyğəmbər Məhəmmədə lazım olmayan şeiri bəndəyə də lazımsız, yaman və yalan adlandırır. Bəlkə həm də ona görə ki, sufizmə görə orta əsrlərdə poeziya vəcdə gəlməyin və bu yolla da Allaha qovuşmamağın vasitələrindən biri idi.

Buradan aydın olur ki, insanlara təsir etmək üçün Allah Məhəmmədə şeir göndərməyib, ona ancaq öyüd-nəsihət (əxlaqi kamillik) və Quran nazil olub. Əslində Quran ən kamil əxlaq kodeksi, mənəviyyat, hikmət ensiklopediyasıdır.

“Leyli və Məcnun”un sonunda da bir növ “Füzuli yalanı”nın mühakiməsi gedir:

Əmma sən edən əməl xətadır

Kim, piri-təriqətin həvadır.

Şairliyə iftixar edibsən

Kizbi özünə şüar edibsən

“Cəvabi-məsələ” bölməsində şair yazır:

Əşarə yaman deyib usanma,

Sərmayeyi-nəzmi cəhl sanma!

Sözdür gühəri-xəzaneyi-dil,

İzhari -sifati-zatə qabil.

Can sözdür əgər bilirsə insane

Sözdür ki, deyərlər, özgədir can

Billah bu yamanmıdır ki, hala

Əmvatə söz ilə verdin əhya.

Füzuli şeiri şairin şəxsiyyəti, onun ruhu ilə maksimum həddə yaxınlaşdırır: “Can sözdür əgər bilirsə insan”. Bu həmən SÖZ-dür ki, o ölünü dirildir, ruh şəklində yenidən onun bədəninə daxil olmağa qadirdir:

Ver sözə əhya ki, tutduqca səni xabi-əcəl

Edə hər saət səni ol uyğudan bidar söz.

Məhəmməd İslam dininin, Məhəmməd Füzuli şeirin peyğəmbəri idi. O ümumən şeirin də sözünün də, özünün də qədrini hər kəsdən artıq bilirdi. “Əgərçi ərəbdə və əcəmdə və türkdə yeganə kamillər çoxdur, əmma sən kimi cəmi lisanə qadür, cameyi-füzunun-nəzmi nəsr yoxdur”. Füzuli bütün yaradıcılığı boyu “Fərdiyyətimin ətəyini ortaqların əlindən qurtarmağa” çalışıb “mən özümü ruzigarın yeganəsi görmək istəyirəm” deyə özünütəsdiq uğrunda mübarizə aparıb, nəticədə yeni, novatir şeirin həm manifestini, həm də parlaq bədii nümunələrini yaradıb. Şərq poeziyasında lirik şeirin, qəzəlin üç böyük dahisi var: Ərəb poeziyasında Əbu Nüvas, fars şeirində Hafiz Şirazi, türk poeziyasında Məhəmməd Füzuli. Fəqət Əbu Nüvas təkcə ərəbcə, Hafiz ancaq farsca, Füzuli isə həm ərəbcə, həm farsca, həm də türkcə qəzəl janrının ölməz şedevrlərini yaratdı. Şərqin üç böyük dilində yaratdıqları ilə o poeziya Tanrısı zirvəsinə ucaldı.

Füzulini şeirin tanrısı mərtəbəsinə ucaldan məhz bədii yalan idi. Füzuli deyir ki,

Sözə xor baxmaq olmaz, hər bir söz

Ərşdəndir gəlib hədiyyə bizə.

Qəlbimiz meyl edir həmişə ona

Çünki söz nazil oldu qəlbimizə.

Beləliklə Füzuli Sözü - Şeiri “ərşdən gəlmiş” - göylərdən gəlmiş hədiyyə hesab edir. “Nazil olmaq” Qurana (ümumən dörd səma kitabına - Tövrat, Zabur, İncil və Quran!) xas olan bir xüsusiyyətdir. Beləliklə də, Füzuli şeiri müqəddəs hesab edir. Bəs buna necə baxaq: müqəddəs yalanmı?! Bəli, müqəddəs yalan! Şeir səmadan nazil olmuş müqəddəs yalandır. Fəqət, onun bətnində Allah əmanəti olan insan ruhu yaşayır. Rindin bir fikrini xatırlayaq “şeir Peyğəmbərdən başqasına Allah təlimidir”

Allah Peyğəmbərə şeiri lazım bilmədi. Fəqət Peyğəmbər şeiri insanlara Allah təlimi olaraq təqdim etdi. Allahın Peyğəmbər vasitəsi ilə yer üzünə, insanlara - müsəlmanlara daha nələr göndərdiyini biz bilmirik.

Rind bir hədis də misal çəkir: “Həqiqətən bəzi şeirlər hikmətdir”. Və belə nəticəyə gəlir: “Peyğəmbər şeiri bəyənirmiş”. Buradan iki cür nəticə hasil olur:

1. Hikməti, yer insanının təfəkkür imkanları çevrəsində olan müdrik fikirləri ifadə edən şeir yalan deyil. Və bu qəbul olunandır. Peyğəmbər də belə şeiri bəyənmişdir.

2. Allah birbaşa onun işlərinə qarışan mistik, ruhi, səmavi şeirləri Peyğəmbərə rəva görməyib. Belə şeirlərdə ancaq ruh, bəsirət gözü ilə görmək olur, belə şeir insanlar üçün yox, mələklər üçün yazılır, bu Allahın işinə qarışmaqdır. Belə şeir insanı Allahın yanına gətirir. Bu isə qəbuledilməzdir. Allahı insanın içinə aparan şeir - sufi şeir daha faydalıdır. “Həq mənəm, həq məndədir, həq söylərəm!” deyirdi Nəsimi. Orta əsrlər poeziyasında insanı allahlaşdırmaqla, Allahı insanlaşdırmaq arasında poetik-fəlsəfi mücadilə gedirdi.

“Qorxdular həq deməyə, döndülər insan dedilər” - bu böyük Nəsimidir! “Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana. Həq bilir insan deməz hər kim insandır sana” bu isə dahi Füzulidir! Eyni məram, eyni estetik ideal, eyni sufi zirvə - Nəsimi və Füzuli zirvələri!

Belə şeir əlbəttə, yalandır, onun lirik qəhrəmanını - Allahı heç kim görməyib. Hələ böyük eposumuz “ana kitabımız” (T.Hacıyev) “Kitabi-Dədə Qorqud”da deyilirdi: Ucalardan ucasan, kimsə bilməz necəsən”. Bir şeyin ki, kimlyini, necəliyini sübut edə bilmirsən deməli sənin yazdığın “yalandır”. Hələ tarixdə heç bir münəccim insanı allaha bağlayan ruhu tuta bilməyib. Şeirdəki yalan əslində şeirin cövhəri - ruhdur. Allah əmanəti olan insan ruhu. Ruhun poetik adı EŞQdir. Füzuli poeziyasında EŞQ HÜSNdən həzz alıb, QƏMdə can verir:

Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır

Eşq afəti-can olduğu məşhuri cahandır.

Yaxud:

Qəmdən öldüm, demədim hali-dili zar sana

Ey güli-tazə, rəva görmədim azar sana.

“Dərd şairliyin sərmayəsidir” - deyən şairin poeziyasında əslində həm eşq, həm də qəm yalandan - Hüsndən törənir. Çünki bu hüsnü - “Hüsnü-Xuda”nı (H.Cavid) heç kim həqiqətdə görməyib. Bütün sənət adamları, o cümlədən ilahi eşq tərənnüm edən şairlər, onu yalnız ali gözəllik kimi təsəvvür etmişlər. Təsəvvür isə həqiqət deyil, şirin yalandır. Yəqin elə buna görə də Rind Zahidə deyir: “şeirdəki fayda verən yalan, zərər gətirən doğru nəsrdən yaxşıdır Əgər desən ki, belə deyil, yalandır”. Deməli, bədii yalan, “Füzuli yalanı” faydalı yalan”dır. Şeirin, sənətin məziyyəti də, estetik təsiri də, bədii dəyəri də məhz bundadır: Həqiqətdən ucada dayanan bədii yalanda... Həqiqət hamı üçün, yalan xiridarlar üçündür.

Orta əsrlər poeziyasında, xüsusilə müəmmalar, bədii fiqurlar, sətiraltı mənalarla dolu təsvir vasitələri ilə zəngin Füzuli poeziyasında yalan əslində həqiqətin bədii ifadə üsuludur. Yüksək poeziyada həqiqətin çılpaq təsviri məqbul deyil romantik poeziya nə E.Zolya sayağı taturalizmi, nə də tənqidi realistlərin sərt həqiqətlərini qəbul etmir. Belə poeziya yerdən, insanlar arasından, konkret şairin döyünən qəlbindən start götürsə də, orbiti yerlə göy arasında - Tanrı məkanındadır. Ümumiyyətlə insan sənəti, o cümlədən poeziyanı özünü ucaltmaq üçün yaradıb. O, Uaynd deyirdi: “Sənət çəməndə olmayan çiçəklər bitirməyi, göydəb al sapla Ayı yerə endirməyi bacarmalıdır”. Bu baxımdan ümumən bədii yalan, o cümlədən də Füzuli yalanı XƏYAL-ın obrazıdır, sözlə ifadə olunmuş şair xəyalıdır. Xəyalın isə hələlik nə surəti, nə hüdudları təyin olunmayıb. Xəyal insan idrakının sonuncu imkanıdır.

İnsan təbiəti üçün xarakterik olan bir xüsusiyyət də var ki, o, həqiqətdən çox yalana inanır. Çünki həqiqət acı, yalan isə şirin olur.

Bədii yalanın, (Füzuli yalanının!) təsir gücü onun ifadə etdiyi fəlsəfi məzmundadır. Bədii yalan özündə həm bədii təfəkkürün, həm də (və daha çox!) bədii təxəyyülün idrak və estetik, xüsusilə psixoloji təsir imkanlarını özündə birləşdirə bilir. Şairin (ümumən sənətkarın) fəlsəfi baxışları bədii yalan sayəsində kütləviləşir, milyonların adından danışmağın vasitəsinə çevrilir. Şair çoxluqdan təkliyə doğru nə qədər ucalarsa, bədii yalan da o həddə böyüyür, genişlənir. O, şair fərdiyyətinin hamının adından danışmaq vasitəsidir. Hətta adi adamlar “Yalan olmasın” deyə sözə başlayır, bununlada söhbətinə şirinlik qatır. Bədii yalanda insanlığa böyük hörmət, insaf, inam və mənəviyyat mürgüləyir.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2012.- 23 iyun.- S.28.