Mirzə Fətəli və Əli Süavi: Bir mübahisənin tarixçəsi

Mirzə Fətəlinin həyatının sonuna qədər gerçəkləşməsi uğrunda mübarizə apardığı ən böyük amallardan biri də ərəb əlifbasının islahı və dəyişdirilməsi idi. XIX əsrin bu böyük azərbaycanlısının 200 illik yubileyi ərəfəsində onun kədəri sevincindən, itkisi qazancından çox olan həyat yolu haqqında düşünərkən bəzən əlifba islahatı uğrunda qeyri-bərabər mübarizəyə verilmiş illəri və enerjini itirilmiş, yel dəyirmanları ilə savaşa sərf olunmuş zaman kimi dəyərləndirməkdən özümü saxlaya bilmirəm. Həmin müddət ərzində o, yeni dram və nəsr əsərləri yaza bilərdi, nüfuz və təcrübəsinə arxalanaraq milli təhsil sisteminin, teatr və mətbuatın yaranmasına təkan verə bilərdi. Ən azı özünü ümidsizlik və sarsıntılardan qoruya bilərdi.

Lakin Mirzə Fətəlinin yetərincə güclü alibisi vardı: onun nəzərində müsəlman dünyasında hökm sürən savadsızlıq və cəhalətin əsas qaynağı, başlıca hərəkətverici qüvvəsi ərəb fütuhatı nəticəsində islamı qəbul etmiş xalqların mədəniyyətinə yol tapan ərəb əlifbası ilə bağlı idi. Əlifbada islahat aparmadan təhsil sistemində köklü dəyişikliklərə və kütləvi savadlanmaya nail olmaq mümkün deyildi. Əlifbanı dəyişdirmədən qəzetin xalq arasında yayılmasını təmin etmək müşkül məsələ idi. Əlifbanı dəyişdirmədən kitab mədəniyyətini inkişaf etdirmək imkansız görünürdü. Bir sözlə, Mirzə Fətəlinin nəzərində ərəb əlifbası suyun qabağını kəsən əjdaha timsalında idi. Ərəb olmayan xalqlar - Azərbaycan və Anadolu türkləri, farslar, tatarlar və b. üçün mədəniyyət çeşməsinin gözünü açmaq, maarif nuru qarşısındakı qara pərdəni qaldırmaq üçün ilk növbədə bu əjdahanı aradan götürmək lazım idi.

“Dəmiryolu vacibdir, lakin köhnə əlifbanı dəyişdirmək ondan daha vacibdir. Teleqraf vacibdir, lakin köhnə əlifbanı dəyişdirmək ondan daha vacibdir. Çünki bütün işlərin əsası bilikdir, bilik isə əlifbanın asan olub-olmamasından asılıdır” - deyə adətən əksər hallarda ehtiyatlılığı ilə seçilən Mirzə Fətəli ərəb əlifbasına qarşı açdığı savaşda ifrat maksimalizmdən və inkarçılıqdan çəkinmirdi. Ərəb dilini yaxşı bilməsinə, İbn Xəldun kimi müqtədir ərəb tarixçilərinin irsinə dərindən bələd olmasına baxmayaraq Mirzə Fətəli “islamın qızıl dövrünün”, qüdrətli ərəb sivilizasiyasının məhz bu əlifba vasitəsi ilə yaranması və yaşadılması fikrini qəbul etmək istəmirdi.

Zaman və dünyada ən çətin yazı sistemlərinə malik xalqların - yaponların, çinlilərin, koreyalıların, hətta müasir ərəblərin təcrübəsi böyük ədibin bu maksimalizminin əslində tarixi həqiqətə və təcrübəyə söykənmədiyini isbat etdi. Dünyada öz əlifbasını yaradan xalqların sayı o qədər də çox deyil. Lakin əxz olunmuş yazı sistemi də hər hansı bir xalqın maarifə və tərəqqiyə qovuşması yolunda ciddi maneəyə çevrilə bilməz. Heç şübhəsiz, burada əlifba amili ilə bir sırada milli birlik, insanların istəyi, istedadı və iradəsi, mədəni ənənələrin rolu da son dərəcə vacibdir. İstək və iradə ortaya qoyulursa, onun qarşısına hasar çəkmək mümkünsüz olur. Zaman göstərdi ki, əlifba heç də bütün dərdlərin dərmanı deyil.

M.F.Axundovun asan əlifba sayəsində qısa müddətdə kütləvi savadlanacağına ümid bəslədiyi biz azərbaycanlılar bu gün əlifba ilə bağlı maneələrin tam aradan qaldırıldığı şəraitdə yəqin ki, oxşar inkişaf səviyyəsinə malik xalqlar arasında ən az kitab oxuyanlardanıq... Hətta Mirzə Fətəlinin özünü də ya yerli-dibli oxumuruq, ya da çox az oxuyuruq....

lll

Əksər hallarda bizdə ərəb əlifbasının islahı ideyasını Mirzə Fətəli Axundovun adı ilə bağlayır və onun mədəniyyətimiz qarşısında, türk-müsəlman aləmi qarşısında müstəsna xidmətlərindən biri kimi qələmə verirlər. Əslində isə bu ideya Mirzə Fətəlidən əvvəl də mövcud idi. Qeyri-ərəb xalqların ərəb əlifbasından imtinası fikrini ilk dəfə ortaya atanlar isə islam dünyasına qarşı mədəni səlib yürüşü aparan missionerlər olmuşdular. Amma təbii ki, Mirzə Fətəli ilə onların yanaşma tərzləri və güdülən məqsəd arasındakı fərqlər çox fərqli və böyük idi. İlk dramaturqumuz əlifba islahatı ilə müsəlman xalqların daha tez və asanlıqla maarifə qovuşmasını, savadlanmasını hədəf alırdısa, missionerlər buna islama qarşı mübarizənin, eləcə də həmin dinə tapınanları özlərinin çoxəsrlik mədəniyyətindən qoparmağın, xristianlığın ağuşuna çəkməyin vasitələrindən biri kimi yanaşırdılar.

Ərəb əlifbasının islahı ilə bağlı fikir və mülahizələrə Mirzə Fətəlinin epistolyar irsində ilk dəfə 1850-ci illərin ikinci yarısından etibarən təsadüf olunur. O, “Ərəbcə, farsca və türkcədən ibarət olan islam dillərinin yazısı üçün yeni əlifba” adlandırdığı layihəsini 1857-ci ilin sentyabrında tamamlamışdı. Ardınca isə ideyanın praktikada tətbiqi ilə bağlı heç bir səmərə verməyən çoxsaylı müraciət və təşəbbüslər başlamışdı. Bu proses müəyyən fasilələrlə iyirmi ilə yaxın davam etmiş və tədqiqatçıların da göstərdiyi kimi üç fərqli, prinsipial mərhələdən keçmişdir.

İlkin mərhələdə Mirzə Fətəli ərəb əlifbasının yazı şəklini olduğu kimi saxlayırdı. Oxunarkən tələffüz edilən, lakin yazıda öz əksini tapmayan saitlər üçün ayrıca işarələr tərtib olunmuşdu. Bu mərhələ üçün səciyyəvi sayılacaq digər radikal addım hərflərin altında və üstündə qoyulan bütün nöqtələrdən imtina idi. Sayı üçə çatan həmin nöqtələr eyni şəkilli hərfləri biri-birindən ayırmağa və fərqləndirməyə xidmət etdiyindən bu hərflər üçün yeni işarələr hazırlanmışdı.

İkinci mərhələdə Mirzə Fətəli daha irəli gedərək saitlərin xüsusi işarələrlə göstərilməsi və nöqtələrdən imtina ilə bir sırada Avropa əlifbalarında olduğu kimi hərflərin biri-birindən ayrı yazılması ideyasını irəli sürürdü. Hər hərf üçün yalnız bir işarənin nəzərdə tutulması hərfləri sözün əvvəlində, ortasında və axırında, eləcə də ayrılıqda fərqli şəkillərdə yazılan ərəb əlifbasının mürəkkəbliyini müəyyən dərəcədə azaldırdı. Artıq əlifbaya yiyələnmək üçün təxminən 120-yə yaxın deyil, bundan dörd dəfə az işarə mənimsəmək kifayət edəcəkdi.

Nəhayət, üçüncü mərhələdə ərəb əlifbasının islahı fikrindən ümumiyyətlə imtina olunurdu. M.F.Axundov “müsəlman xalqları üçün” latın əlifbası əsasında yeni əlifba hazırlanmasını, bütün saitlərin bu əlifbaya daxil edilməsini, yazının sağdan sola deyil, əksinə yazılmasını zəruri sayırdı: “Soldan sağa yazılıb oxunan, sözlərin tərkibindəki bütün sait hərfləri samitlərin sırasına daxil edilən və bütün nöqtələrdən imtina olunan alfabeti əlifbadan başqa heç bir xəttin hərflərini qəbul etmirəm və heç bir zaman da qəbul etməyəcəyəm !” - deyə o, mübarizəsinin son amalını açıqlamışdı.

M.F.Axundov əlifba uğrunda mübarizəsinə üç böyük dövlətin - Rusiya və Osmanlı imperiyalarının, habelə qonşu İranın elmi-mədəni institutlarını, tanınmış dövlət xadimlərini, elm adamlarını, ziyalılarını, hətta ictimaiyyət nümayəndələrini cəlb etməyə çalışmışdı. Qarşıya qoyulan məqsədi və nəticəni təqdir edib-etməyəcəyimizdən asılı olmayaraq bu həqiqətən böyük fiziki və intellektual potensial tələb edən təşəbbüs, ağır və üzücü proses idi. Fikir və ideyalarının davamçısı Cəlil Məmmədquluzadə kimi ilk dramaturqumuzun da “Sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq asmırlar” prinsipi ilə hərəkət etmək məcburiyyətində qalması prosesi daha da çətinləşdirirdi.

Amma bununla belə Mirzə Fətəli təşəbbüsə böyük coşqu və ümidlərlə başlamışdı. 1857-ci il sentyabrın 23-də Qafqaz canişinliyinin yüksək rütbəli rəsmisi K.F.Lelliyə təqdim etdiyi yazılı məruzədə müvafiq razılıq əsasında əlifba layihəsini öz hökumətinə çatdırmaq üçün İranın Tiflis konsuluna verdiyini bildirirdi. Noyabrın 12-də isə həmin layihəni “Qafqaz canişini Zati-alilərinin icazəsi ilə müzakirə etmək üçün Osmanlı dövlətinin ali divanına vermək məqsədi ilə Rusiyanın Konstantinopoldakı səlahiyyətli nazirinə göndərilməsini” xahiş edirdi.

Və elə buradaca şərtini irəli sürür, layihəsinin kommersiya tərəfini açıqlayırdı: “Əgər Türkiyə hökuməti mənim əlifbamdan istifadə etmək barədə razılıq verərsə, xahiş edirəm ki, İran hökumətindən rica etdiyim mükafatı mənə və ya mənim varislərimə versinlər. Yəni mənim əlifbam 15 il müddətində hər bir mətbəədə çap edildiyi təqdirdə (rus dilindən tərcümə naqisdir, təbii ki, həmin əlifba ilə nəşr olunan çap məhsulları nəzərdə tutulur - V.Q.) ondan gələn gəlirin beşdə bir hissəsi mənə çatsın”.

Lakin belə illüziyalardan çox tezliklə əl çəkmək lazım gəldi. Yeni əlifbanın tətbiqindən gəlir götürməyi düşünən Mirzə Fətəli əksinə, ailəsinin o qədər də böyük olmayan büdcəsinin bir hissəsini illər boyu bu yolda xərcləməyə başladı. Dahi Füzulinin neçə yüz il əvvəl savadsızlıq və diqqətsizliklərinə görə “Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn, Ki, fəsadi-qələmi sözümüzü şur eylər!” - deyə acıladığı katiblər əlifba mücadiləsində Mirzə Fətəlinin qazancının şəriklərinə çevrildilər. Onların üzünü köçürdükləri layihələr davamlı olaraq ümid gələn bütün ünvanlara göndərilirdi.

Layihəni alanların çoxu inadla susurdular. İlk rəy alman əsilli rus şərqşünası, Peterburqdakı Asiya muzeyinin direktoru akademik B.A.Dorndan (1806-1885) gəlmişdi. Ərəbşünas, iranşünas, semitoloq, Xəzər hövzəsi xalqlarının tarixi və etnoqrafiyası üzrə mütəxəssis kimi tanınan Dorn məsələyə kifayət qədər həssaslıqla yanaşmışdı. O, 1860-cı il fevralın 20-də Mirzə Fətəliyə göndərdiyi məktubda fikirlərini bölüşərək yazırdı: “...müsəlman ədəbiyyatının zənginliklərini ümumun malı etmək arzusundan doğan yeni yazı sisteminiz Sizin bu məsələni hərtərəfli bilməklə qeyri-adi zəka sahibi olduğunuzu göstərir. Ancaq zənnimcə, yeni əlifba sistemini müsəlmanlar arasında yaymaq ağlagəlməz çətinliklərlə bağlıdır. Digər tərəfdən, mövcud müsəlman əlifbasının yararsızlığını çoxdan bəri etiraf edən Avropa şərqşünasları əsərlərinin istifadədən çıxmaması üçün çətin ki, Sizin əlifbanızın tətbiqinə razılıq verələr”.

B.A.Dorn müəllifin istədiyi təqdirdə layihəni Akademiyanın müzakirəsinə çıxarmağın mümkünlüyünü də bildirmişdi. Lakin Mirzə Fətəli çox güman ki, bu məsələdə digər rus alimlərindən fərqli mövqe gözləmədiyindən israr etməmişdi.

Mirzə Fətəli əlifba layihəsinin Peterburqa göndərildiyi dövrdə universitetin Şərq dilləri fakültəsinin dekanı vəzifəsində çalışan məşhur şərqşünas Mirzə Kazımbəyin (1802-1870) diqqətini də cəlb etməyə çalışmışdı. “Son zamanlar islam əlifbasının ərəb, fars və türk dillərinin yazılış və oxunmasındakı nöqsanları müşahidə edərək həmin dillərin öyrənilməsini asanlaşdırmağı lazım bildim” - deyə həmvətəninə öz niyyəti ilə bağlı məlumatlandıran böyük dramaturq daha sonra yazırdı: “Peterburqda şöhrət sahibi cənabınızdan başqa mənim ürəyimdəkilərdən lazımınca xəbər tuta bilən və əlifba islahının xeyirli nəticələrindən tam başı çıxan başqa şəxs təsəvvürə gəlmədiyindən mənə yəqin olmuşdur ki, həmin kitabçanı (əlifba layihəsi nəzərdə tutulur - V.Q.) şöhrət sahibi cənabınızın mütaliəsinə verəcəklər. Buna görə də ümid edirəm ki, cənabınız daim sizi şöhrətləndirən təbii insaf və fitri hüsni-əqidənizə əsasən bu məsələ haqqında ancaq həqiqəti söyləyəcəksiniz”.

Dəqiq və nəzakətli alman akademikdən fərqli olaraq Mirzə Kazımbəy onun fikrinə ehtiyac duyan həmvətəninə cavab verməyə lüzum görməmişdi...

Doğrudur, aradan xeyli zaman keçəndən sonra İranın Paris səfiri Mirzə Yusif xan əlifba məsələsində həmfikir olduğu Mirzə Fətəliyə 6 oktyabr 1869-cu il tarixli məktubunda tamamilə fərqli mənzərə yaratmağa çalışaraq yazırdı: “Cənab Mirzə Kazımbəy Peterburqdan Parisə gəlmişdi. Sizi onunla qiyabi tanış etdim. Əlifbanızı göstərdim, apardı və vəd etdi ki, çox yaxşı bir məqalə yazacaq”.

Burada həqiqətdən daha çox köhnə dosta təsəlli vermək duyğusu özünü göstərir. Çünki Mirzə Kazımbəy heç zaman ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi ideyasına tərəfdar çıxmamışdı. Üstəlik də onu yenidən Mirzə Fətəli ilə tanış etməyə ehtiyac yox idi. Bu tanışlıq hələ 1857-ci ildə, Birinci Qazan gimnaziyasında və universitetdə professor Kazımbəyin tələbəsi olmuş şəkili Mirzə Qafar vasitədi ilə baş tutmuşdu. Mirzə Fətəli əlifba layihəsini, altı komediyasını və “Aldanmış kəvakib” povestini həmvətəninə göndərsə də, ondan heç bir cavab, hətta adi təşəkkür məktubu da almamışdı. Nəhayət Mirzə Kazımbəyin özünün Parisdən qızı Olqa Baratınskayaya göndərdiyi məktublarda Mirzə Yusif xandan bir qədər etinasız və ironik tonda bəhs etməsi onunla mümkün əlifba müzakirələrini çox da ciddiyə almadığını düşünməyə əsas verir.

Sankt-Peterburq və Tehranla bir sırada Mirzə Fətəli yeni əlifba layihəsini Paris, Vyana və Londonun şərqşünaslıq mərkəzlərinə də göndərmişdi. Həm də təklifinin daha sanballı alınması və müəyyən dərəcədə Rusiya dövlətinin himayə etdiyi təşəbbüs təsiri bağışlaması üçün Qafqaz canişinliyinin icazəsi ilə bu işi həmin ölkələrdəki rus diplomatik nümayəndəlikləri vasitəsi ilə həyata keçirmişdi. Lakin Şərq kimi Qərbə ünvanlanan müraciətlər də etinasızlıqla qarşılanmış, cavabsız buraxılmışdı.

Amma ümidverici anlar da olmuşdu. 1863-cü ildə Mirzə Fətəli əlifba islahatı ilə bağlı həyatının ilk və son təntənəsini yaşamışdı. Təqdim etdiyi layihə Türkiyənin başlıca elm mərkəzində - Osmanlı Cəmiyyəti - Elmiyyəsində baş nazir Fuad Paşanın, alimlərin, ruhanilərin və dövlət adamlarının iştirakı ilə geniş müzakirəyə çıxarılmışdı. Müzakirələrdə şəxsən iştirak etmək və layihəsinə izahat verib əsaslandırmaq üçün Mirzə Fətəli Qafqaz canişinliyi tərəfindən maaşı saxlanmaqla, habelə yol xərcləri ödənilməklə üç aylığına İstanbula ezam edilmişdi.

Müəllif özü qısa tərcümeyi-halında bu barədə yazırdı: “1863-cü ildə Qafqaz canişini həzrəti-əşrəf böyük knyaz Mixaildən icazə alıb bu fikrimi (yeni əlifba layihəsi nəzərdə tutulur - V.Q.) bildirmək üçün İstanbula getdim. Əlahəzrət böyük knyaz bütün müsafirat xərcimi dövlət xəzinəsindən əta etdi. Müavini Kruzenştern də İstanbuldakı rus səfirinə bir məktub göndərdi ki, qarşımda duran məqsədi yerinə yetirmək üçün Osmanlı dövləti başçılarının yanında lazım olan səyi göstərsin. Əlifbanı dəyişdirmək haqqında yazmış olduğum kitabçanı rus səfiri mütərciminin vasitəçiliyi ilə Osmanlı dövlətinin sədrəzəmi Fuad Paşaya təqdim etdim”.

Osmanlı Cəmiyyəti-Elmiyyəsinin toplantısında Mirzə Fətəli kifayət qədər radikal təkliflər səsləndirmişdi: Onları qısa şəkildə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür: Yazı soldan sağa yazılmalıdır. Nöqtələr tamam atılmalıdır. Hərf şəkilləri latın əlifbasından seçilib götürülməlidir. Sait hərflər də samit hərflər sırasında yer almalıdır. Sillabi əlifba alfabetik əlifba ilə əvəz olunmalıdır.

“İstanbul alimləri və nazirləri mənim bu fikrimi qəbul etməyə razılıq vermədilər. İranın İstanbuldakı səlahiyyətli naziri Mirzə Hüseyn xanın mənə qarşı ədavəti də osmanlıların fikirlərimlə razılaşmamalarına qüvvət verdi” - deyə niyyətinə çatmadan geri dönən və Tiflisə çatarkən səfərdə olduğu müddətdə iki körpə övladının ölməsi xəbərini eşidib sarsılan Mirzə Fətəli böyük kədər və təəssüf hissi ilə yeni əlifbanın ümidlərlə dolu “İstanbul səhifəsini” qapatmışdı.

Osmanlı dövləti isə əlifba islahatı ideyasına laqeydlik müqabilində onun (kim bilir, bəlkə də Rusiya imperiyasının?!) könlünü almaq üçün Mirzə Fətəlini yüksək hökumət mükafatı - dördüncü dərəcəli Məcidiyyə ordeni ilə təltif etmişdi...

lll

Mirzə Fətəlinin İstanbul səfərinin tam səmərəsiz keçdiyini demək düzgün olmazdı. Bu səfər və aparılan müzakirələr ən azı əlifba islahatı ideyasının türk ədəbi-ictimai fikrinin gündəliyində özünə yer tutmasına təkan verdi. Həmin dövrə qədər yalnız ayrı-ayrı fərdlərin xəbər tutduğu və bağlı qapılar arxasında müzakirə olunan yeni əlifba ideyası türk mətbuatı sayəsində ictimailəşdi. Bir çox cəhətdən ölkəsinin simasını dəyişən və çağdaş Türkiyəni quran böyük Atatürkün 1925-ci ildə həyata keçirdiyi “əlifba inqilabının” beşiyi başında dayananlardan birinin və birincisinin Mirzə Fətəli Axundov olduğunu söyləsəm, mübaliğə etmərəm.

Ərəb əlifbasının gələcək taleyi ilə bağlı Mirzə Fətəlinin ilk opponenti də Anadolu türkləri arasından çıxmışdı. İdeya müəllifinə əlcək atmağa cürət edən həmin şəxs onun kiçik müasiri Əli Süavi idi. Fikirlərinin istiqamətindən asılı olmayaraq məhz o Mirzə Fətəlinin illərdən bəri gözlədiyi proses - əlifba islahatı ideyasını ictimai müzakirə predmetinə çevirmək yolunda ilk addım atmışdı.

Amma çox qəribədir ki, M.F.Axundovun əsərlərinin indiyə qədərki nəşrlərinin heç birinin “İzah və şərhlər” bölməsində bu adla bağlı açıqlama və izahata təsadüf olunmur. Amma belə tanıtmaya həqiqətən də ciddi ehtiyac var. Çünki Mirzə Fətəlinin əlifba islahatının zəruriliyi ilə bağlı fikirlərinin çoxu onun “Süavi əfəndinin əqidəsinə qarşı yazılmış tənqid” adlı risaləsində öz əksini tapmışdır. Digər tərəfdən, Əli Süavinin həmin tənqidin yazılmasına səbəb olan “Xəttimizin islahı” məqaləsi Mirzə Fətəlinin arxivindədir və “Süavi əfəndinin məqaləsi” adı altında ədibin əsərlərinin nüxtəlif nəşrlərinə (sonuncu dəfə bax: Mirzə Fətəli Axundov. Əsərləri. 3 cilddə. 3-cü cild, Bakı, Azərbaycan EA nəşriyyatı, səh. 277-280) də daxil edilmişdir. Nəhayət, Əli Süavi ilə mübahisə Mirzə Fətəli üçün o qədər böyük əhəmiyyət daşıyırdı ki, o, 1868-ci ildə əlifba layihəsini Osmanlı imperiyasının yeni sədrəzəmi Ali Paşaya göndərərkən Süavi ilə bağlı tənqidi risaləsini də buraya əlaqə etməyi lazım bilmişdi. Hətta özü qələmə aldığı müxtəsər tərcümeyi-halında da Əli Süavinin adını xatırlamadan keçməmişdi.

Şübhəsiz, bütün bu amillər əlifba islahatının türkiyəli opponentinin həyatı və fikirləri üzərində daha geniş dayanmağı, onun M.F.Axundova münasibətini, fikir ayrılıqlarının səbəbini daha təfərrüatlı şəkildə araşdırmağı zərurətə çevirir.

Əli Süavi 1839-cu ildə İstanbulda kağız ticarəti ilə məşğul olan Cankırılı Hüseyn Ağanın ailəsində doğulmuş və Mirzə Fətəli ilə eyni vaxtda - 1878-ci ildə dünyadan köçmüşdü. Qısa, lakin macəralarla dolu həyatı ərzində Osmanlı imperiyasının XIX əsrdəki siyasi, ictimai və mədəni mühitində yaddaqalan izlər qoymağa müvəffəq olmuşdu. Onun Tənzimat dövrü ədəbi-ictimai fikrinin formalaşmasına müəyyən təsir göstərməsi türk ədəbiyyatı tədqiqatçıları tərəfindən etiraf edilir. Əli Süavi öz-özünü yetişdirən qələm adamları zümrəsinə daxil idi. Orta təhsilini İstanbuldakı Davud Paşa rüşdiyyəsində (həmin dövrdə dünyəvi tipli orta məktəb - V.Q.) almışdı. Ailəsinin maddi vəziyyətinin ağırlığına görə daha hərtərəfli və mükəmməl təhsillə bağlı istəyini gerçəkləşdirə bilməmişdi. Ekstern yolla imtahan verərək müəllimlik hüququ qazanmışdı. Bir müddət ibtidai sinif müəllimi kimi Bursada çalışmışdı.

Lakin sərbəst davranışı və fərqli tədris üsulları şəhər əhalisi arasında narazılıq doğurduğundan tezliklə İstanbula dönməli olmuşdu. Fərqli düşüncəsi, insanlarla asanlıqla ünsiyyət qurma bacarığı sayəsində Əli Süavi gənc yaşlarından dövrünün bir sıra tanınmış simalarına yol tapa bilmişdi. Belə şəxslərin arasında dövrün maarif naziri Əbdürrəhman Sami Paşa (1794-1882) da vardı. Məhz onun yardımı ilə gənc müəllim əvvəlcə İstanbuldakı Simav qışla mədrəsəsində çalışmış, bir müddət sonra isə Sofiya ticarət məhkəməsinin sədri təyin olunmuşdu. Müasirlərinin yazdığına görə, hər iki təyinat çox keçmədən uğursuzluqla nəticələnmişdi.

1866-cı ilin sonlarında hələ Osmanlı şəhərlərindən biri sayılan Sofiyadan İstanbula dönən Əli Süavi Şahzadə camisində müdərrislik etməklə bir sırada erməni əsilli Filip Əfəndinin redaktorluğu altında çıxan “Müxbir” qəzetinə məqalələr də yazırdı. Tezliklə onun yazıları özünün kəskin tənqidi xarakteri ilə diqqəti çəkməyə başlamışdı. Sultan hökuməti əleyhinə yönəlmiş şerləri isə sonda qəzetin bağlanmasına gətirib çıxarmışdı. Nəticədə Əli Süavi Kastamonuya sürgün edilmişdi.

Sürgün müddəti çox qısa oldu. 1867-ci il mayın sonlarında Əli Süavi artıq Parisdə idi. Həyatının sonrakı illərini Avropada keçirməsində Osmanlı dövlət adamı, Misir prinsi Mustafa Fazil Paşanın (1829-1875) rolu olmuşdu. Hakimiyyətdən incik düşərək Parisə mühacirət edən Mustafa Fazil Paşa burada sultan hökumətinə qarşı bir “beyin mərkəzi” yaratmaq qərarına gəlmişdi. 1867-ci ilin martında Sultan Əbdüləzizə müraciətlə yazdığı və “Padşah saraylarına ən çətin yol tapan şey həqiqətdir” - sözləri ilə başlayan məktubu onu “yeni osmanlılar”, yaxud “contürklər” hərəkatının mərkəzi simalarından birinə çevirdi. Mustafa Fazil Paşa ətrafına ziyalıları yığmaq məqsədi ilə müxalif görüşlərinə görə sürgün həyatı yaşayan Əli Süavinin Kastamonudan, Namiq Kamalın Ərzurumdan, Ziya Paşanın Kiprdən Parisə gəlmələrini təmin etmişdi.

Parisdə “Müxbir” qəzetinin nəşrini davam etdirmək qərara alınmışdı. Lakin Sultan Əbdüləzizin 1867-ci ilin yayında başlanan Avropa səfəri bu planın həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Səfər ərəfəsində Fransa hökumətinin sultana müxalif qüvvələrə təzyiq göstərməsi nəticəsində Əli Süavinin Londona getməsi və burada nəşriyyat işlərinə başlaması qərara alındı. Bərpa olunmuş “Müxbir”in ilk sayı onun redaktorluğu ilə 1867-ci il avqustun 31-də Britaniya paytaxtında “Müxbir” doğru söyləmənin yasaq olmadığı bir məmləkət bular, yenə çıxar” devizi ilə işıq üzü görmüşdü. Lakin elə ilk saylardan redaktorun “yeni osmanlıların” yürütdükləri dəst-xətdən fərqli mövqe tutduğu məlum olmuşdu.

Bu da həmfikirlər arasında münasibətlərin korlanmasına gətirib çıxardı. Namiq Kamal və Ziya Paşa qəzetlə əməkdaşlığı dayandırdıqdan sonra “Müxbir” yaşatmaq mümkün olmadı. 50-ci sayından sonra onun nəşrinə xitam verildi. Yeni osmanlılarla aparılan sərt polemika, Mustafa Fazil Paşanın Sultan Əbdüləzizlə ümumi dil taparaq yenidən İstanbula dönməsi, Babi-Ali ilə münasibətləri korlamaq istəməyən ingilis hökumətinin müxalifət mövqeli türk qəzetinə mənfi münasibəti də bu prosesdə mühüm rol oynadı. Bütün bunlar isə sonda Əli Süavini Londondakı fəaliyyətini dayandırmağa və yenidən Fransaya dönməyə məcbur etdi.

O, əvvəlcə Parisdə, 1870-ci il Fransa-Almaniya müharibəsi başlandıqdan sonra isə Lionda “Ülum” adlı qəzet çıxarmağa başladı. Avropanın iki mühüm mədəniyyət və siyasət mərkəzində yaşadığı dövrdə Əli Süavi Osmanlı imperiyasının və bütünlükdə müsəlman Şərqinin ictimai həyatına, islam hüququna, tarixə, filologiyaya, ilahiyyat məsələlərinə dair çoxlu kitabça, broşür və məqalələr çap etdirmişdi. Məsələn, onun tərcüməsində 1868-ci ildə Londonda islam hüququna dair “Üsuli-fiqh nam risalə” adı altında kitab buraxılmışdı. Fransada mühacirəti dövründə Süavi hər ilin sonunda Osmanlı dövlətinin bir illik siyasi, ictimai, mədəni, hərbi və iqtisadi həyatının geniş mənzərəsini verən icmal xarakterli broşürlər hazırlayıb çap etdirirdi.

Bütünlükdə, müasir türk tədqiqatçıları Əli Süavinin 120-dən çox mətbu və qeyri-mətbu əsərinin mövcudluğundan xəbər verirlər. Özünün baş redaktoru və əsas müəlliflərindən olduğu “Müxbir” və “Ülum” qəzetləri ilə bir sırada məqalə və elmi-publisist yazıları İstanbulda çıxan “Təsviri-əfkar”, “Vaxt”, “Bəsirət”, “Müsavat”, “Ruznameyi-cərideyi-həvadis”, Londonda nəşr olunan “Hürriyyət” kimi dövrü mətbuat orqanlarında da ardıcıl çap olunurdu. “Xivə xanlığı” (Paris, 1873), “Devlet yüz on alti milyon borcdan qurtuluyor” (Paris, 1875), “Hersoqovina məsələsinə dair” (Paris, 1868), “Monteneqro” (Paris, 1876), “Təhərriyyati-Süavi ala tarixi-Türk” (“Süaviyə görə türk tarixi”) kitablarında isə o, türk dünyasının və Osmanlı imperiyasının çeşidli tarixi dövrlərini və problemlərini gündəliyə gətirmişdi.

Əli Süavi xarakter etibarı ilə son dərəcə ziddiyyətli adam idi. Həyat və fəaliyyətinin müasir tədqiqatçılarından birinin yazdığı kimi, o, “daim öndə olmağa can atan, tərifdən xoşlanan, yalan danışmaqdan çəkinməyən, dostluqda etibarı olmayan bir xarakterə malikdi. Təbiətindəki bu zəif cəhətləri öyrənən ingilislər onu öz işlərinə yarayan şəkildə yetişdirmiş və sonradan xidmətlərindən yararlanmışdılar. Çünki o, rejim məsələsində həmişə Britaniya parlamentarizminə bənzəyən bir quruluşun Türkiyədə tətbiqində israrlı idi”. Çox güman ki, sabit mövqeyinin və səmimi inanclarının olmaması səbəbindən də o, şəxsiyyət və fəaliyyətində biri-birini istisna edən cəhət və keyfiyyətləri çətinlik çəkmədən birləşdirə bilirdi.

Bu türk müəllifinin çoxcəhətli irsinin müəyyən seçmə nümunələrinin özünə yer aldığı “Böyük türk klassikləri” ensiklopediya-antologiyasında da göstərildiyi kimi, “Tənzimat dövrünün fikir tarixində canlı, enerjili, özünəməxsus bir şəxsiyyət kimi yer alan Əli Süavi kültürlü bir ailədə yetişməmiş, ardıcıl təhsil görməmiş, mətbuat və ədəbiyyat sahəsində öz-özünü yetişdirmiş usta bir yazardır.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2012.-23 iyun.- S.24-25.