Görkəmli nazimşünasın “Ceviz ağacı və Çinar” rapsodiyası

Nazim Hikmət yaradıcılığı Azərbaycanda təkcə ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən deyil, fəlsəfi baxımdan da işlənmişdir. Bu sahədə ilk addım atan, namizədlik dissertasiyasını müdafiə edən və elmi əsərini nəşr etdirən Aqşin müəllimin qızı Aytən Babayeva olmuşdur. İstedadlı nazimşünas bu əsərində Nazim Hikmətin fəlsəfi görüşlərində humanizm problemini üç aspektdə şərh etmişdir: İnsan problemi və bunun Nazim Hikmətin dünyagörüşündəki yeri; humanizm probleminin Nazim Hikmət dünyagörüşündə transformasiyası və Nazim Hikmətin ideya dünyası. Kitabda Nazimin son şeirləri də fəlsəfi baxımdan geniş təhlil edilmişdir.

2007-ci ildə dərc olunan “Mövlana və Nazim Hikmət” adlı məqaləmizdə yazmışdıq ki, mütəfəkkir-şair hələ gəncliyində, marksizmə yiyələnmədən mövləviliyi, təsəvvüf fəlsəfəsini yüksək qiymətləndirmiş, sonralar da bütün yaradıcılığı boyu böyük hikmətə – Kamil insana inanmış, bu mərtəbəyə bəşər övladını ucaldan Eşqə sadiq qalmışdır. Fərq yalnız burasındadır ki, həsrətdən doğulan, ayrılıqdan fəryad edən, daim vüsala doğru yürüyən Nazim Hikmət iyirmi yaşından sonra öz Yaradanına heç bir zaman asi olmadan xoşbəxtliyi Yaradılanda axtarmışdır. Dahi sənətkar poetik yaradıcılığının birinci dövründə (təxminən 1916-1920-ci illər) heca vəznində yazdığı “Mövlana” adlı şeirində özünü Cəlaləddin Ruminin müridi hesab etmiş, yardıcılığının sonrakı dövrlərində də ayrılıq, həsrət motivləri üstünlük təşkil etmişdir. Aqşin müəllim kitabda Nazimin ilk şeirlərinin təhlilini verərkən bu məsələyə də toxunur və onun heca vəznində yazdığı ilk yaradıcılıq nümunələrindən, o cümlədən “Mövlana” və “Sərv ağacları” şeirlərindən bəhs edir.

Burada kiçik bir haşiyə çıxaraq Nazim Hikmətin poeziyasının mənim üçün də doğma olduğunu vurğulamaq istəyirəm. Sadəcə, türk ədəbiyyatı mütəxəssisi olduğum üçün yox, həm də ona görə ki, mənim də, tələbəlik illərini eyni qrupda paylaşdığımız ömür-gün yoldaşımın da universiteti bitirərkən nazimşünas Yusif Şirvanın elmi rəhbərliyi ilə yazdığımız diplom işləri sənətkarın məşhur “İnsan mənzərələri” irihəcmli epopeyasındakı iki poemanın (“Zoya” və “Moskva simfoniyası”) ədəbi-tənqidi təhlilinə həsr olunmuşdu.

Kitabın maraqlı səhifələrindən bir çoxu Azərbaycan poeziyasında Nazim Hikmətə həsr edilmiş əsərlərin təhlilinə ayrılmışdır. Aqşin müəllim Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin Nazim Hikmətə həsr olunmuş və sənətkarlıqla qələmə alınmış silsilə şeirlərini xüsusi qeyd edir və bildirir ki, bu poetik nümunələrdə şairin həyatı, mübarizəsi, amalı, keşməkeşli bir ömür yolu keçməsi əks etdirilməklə yanaşı, hər iki şairin Nazim Hikmətə olan böyük sevgisi də bədii boyalarla verilmişdir.

Kitabda yer alan ayrı-ayrı məqalələrdə Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Rəfili, Mirvarid Dilbazi, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Bəxtiyar Vahabzadə, Zeynal Xəlil, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Nəriman Həsənzadə, Sabir Rüstəmxanlı, Vaqif Bəhmənli, Musa Yaqub, Məsum Əliyev, Arif Abdullazadə, İsa İsmayılzadə, Mustafa İsgəndərzadə, Məmməd Aslan, Ağasəfa, Tofiq Abdin, Allahverdi Məmmədli, Qəşəm İsazadə, Adil Cəmil və başqalarının şeirlərinin də ruhunun, mayasının Nazim Hikmətə olan böyük sevgidən, rəğbətdən yoğrulduğu vurğulanır.

Kitabda 1978-ci ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında Nəcəf Quliyevin “Yana-yana” adlı sənədli povestinin çap olunması, əsərdə Nazim Hikmətin həyat və fəaliyyətinin ən parlaq səhifələrinin öz əksini tapması qeyd olunur. Aqşin müəllim Azərbaycanın tanınmış şair, publisist və alimlərindən Nəriman Həsənzadə, Ələkbər Salahzadə, Tofiq Abdin, Vilayət Rüstəmzadə, Arif Abdullazadə, Altay Məmmədov, Tofiq Qaraqaya, Azər Əbilov və başqalarının Nazim Hikmət haqqında məqalə və xatirələr yazıb çap etdirdiklərini, bütün bunların Nazim Hikmət irsinin öyrənilməsində mühüm rol oynadığını nəzərə çatdırır.

Kitabda Nazim Hikmət haqqında öz həmyerliləri Vala Nurəddin (“Bu dünyadan Nazim keçdi”), İbrahim Balaban (“Şair Baba və damdakılar”), Orxan Kamal (“Nazim Hikmətlə 3,5 il”), Kamal Sülker (“Nazim Hikmətin saxta dostları”), Zəkəriyyə Sertel (“Mavi gözlü dev”, “Nazımin son illəri”), A.Kadir (“1938-ci il Hərbi məktəb hadisəsi”), Fəxri Erdinc (“Nazim Hikmət və Bolqarıstan”), Sunay Akın (“İstanbulun Nazim Planı”) kimi ədiblərin, eləcə də 1993-cü ildə Madımak otelində yandırılaraq öldürülənlər arasında olan görkəmli tənqidçi Asım Bezircinin Türkiyədə çap etdirdikləri əsərlərdən türkoloq-nazimşünas səriştəsilə söhbət açılır. Nazim Hikmət haqqında 60-70-ci illərdə çıxan bu memuar və publisitik kitabların, əslində, 30 illik bir ayrılıqdan sonra vətəninə “ikinci dəfə dönən” dahi türk şairi N.Hikmətin yarıdıcılığına olan böyük marağın, qırılmaz iradəsinə bəslənən ehtiramın, onun həqiqi mənada qəhrəman həyatının türk oxucusuna çatdırılması istəyinin nəticəsi kimi səciyyələndirilir.

Nazim haqqındakı bu əsərlərdən ən səmimisi Vala Nurəddinin “Bu dünyadan Nazim keçdi” memuar kitabıdır. Aqşin müəllimin bu kitaba və onun müəllifinə xüsusi rəğbəti hiss olunur. Vala Nurəddin Nazimin ən yaxın silahdaşı, Moskva Universitetində (KUTV) tələbəlik yoldaşı, ailəvi dostu idi.

İbrahim Balaban və onun “Şair Baba və damdakılar” kitabı da çox dəyərlidir. Bu həmin İbrahimdir ki, ilk yağlı boya tablolarına Bursa həbsxanasında birlikdə məhbəs həyatı keçirdikləri Nazim Hikmət xeyir-dua vermişdi. Məlumdur ki, N.Hikmətin Anası Cəlilə xanım öz dövrünün tanınmış ali savadlı peşəkar rəssamı olub. Şairin özünün də çəkdiyi xeyli rəsm əsəri var. Bu həmin İbrahimdir ki, N.Hikmətin “vətən xaini” elan edildiyi illərdə dünyaya gələn oğlanlarından birinə Nazim, o birinə Hikmət adını qoymuşdu. Bu həmin İbrahimdir ki, müasir Türkiyənin say-seçmə rəssamlarından biri hesab edilir.

Türkiyənin görkəmli realist nasiri Orxan Kamalın “Nazim Hikmətlə 3,5 il” kitabı müəllifin Nazimlə birlikdə keçirdikləri məhbusluq dövrünün acı-şirin xatirələri kimi qiymətləndirilir.

Kitabda yer alan məqalələrdən bir bölümü doğma Aərbaycanımıza səfər edən, Aqşin müəllimin rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi qonağı olan, çoxusundan jurnalist kimi müsahibə götürdüyü türk yazıçı, şair və ziyalılarına, Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra qələmə aldıqları yol-səyahət oçerkləri, səfər təəssüratları (İlhan Səlcuq “Uzaq qonşu Rusiya”, Kamal Bayram “Sibir şəfəqi”, A.Qadir “On beş gün Sovet İttifaqında” və s.) haqqındakı maraqlı yazılar təşkil edir.

N.Hikmətin kitabın əvvəlinə qoyulan poetik “Avtobioqrafiya”sında belə bir misra var: “Arxasınca qiybət etmədim dostlarımın...”. Bəli, o heç bir zaman dost-yoldaşlarının arxasınca danışmadı, onlara dönük çıxmadı. Lakin onun əqidə dostları, dost bildikləri, siyasi partiyadaş və məfkurədaş zənn etdikləri, qələm yoldaşları içərisində ondan üz döndərənlər də, ona xəyanət edənlər də, mətbuatda açıq və gizli imzalarla onu təhqir edənlər də, “Moskva nökəri”, “kommunist cəsus” adlandıranlar da oldu. Uzun illər əqidə yoldaşı və siyasi həmkarı, xeyli müddət TKP-yə rəhbərlik etmiş İ.Bilən, 30-cü illərdə çıxardığı “Dan” qəzetində birlikdə əməkdaşlıq etdiyi, realist türk poeziyasının formalaşmasında ona və digər türk ədiblərinə böyük dəstək verən Zəkəriyyə Sərtəl bu üzü dönük “dostlardan” sadəcə bir neçəsidir. Aqşin müəllim onlar haqqında ürək ağrısı ilə bəhs edir. Xüsusən özünün də şəxsən tanıdığı, duz-çörək kəsdiyi, uzun illər Bakıda yaşamış Zəkəriyyə Sərtəlin 70-ci illərin sonunda əvvəlcə “Milliyət” qəzetində hissə-hissə dərc etdirdiyi, sonradan kitablaşdırdığı “Nazimin son illəri” əsərindəki şairə atılan böhtan və yalanları, əsassız xoşagəlməz iradları qəbul edə bilmir. Doğrudur, həmin kitaba Türkiyənin tanınmış nazimşünaslarından Kamal Sülkər “Nazimin saxta dostları” adlı bir kitabla tutarlı cavab vermişdi. Lakin bunun Aqşin müəllimi təsəlliyə kifayət etmədiyini o, kitabda açıq-açıq vurğulayır. Bu faktın kədərli tərəfi bir də burasıdır ki, Nazim haqqında ən gözəl kitablardan hesab edilən “Mavi gözlü dev”in müəllifi də Zəkəriyyə Sərtəldir və bu kitabı müəllifin icazəsiylə Azərbaycan dilinə Aqşin müəllimin ömür-gün yoldaşı Müzəyyən xanım çevirmişdi...

Elə buradaca Aqşin müəllim bir müddət Xarici İşlər naziri də işləmiş Mümtaz Soysalın da N.Hikmətə mənfi münasibətini, şairin öz səsindən lent yazılarını dinləməkdən imtina edən davranışını başa düşməkdə çətinlik çəkdiyini xatırladır. Təəssüf doğuran, başa düşülməyən həm də belə bir məqamdır ki, Aqşin müəllimin bəhs etdiyi ixtisasca hüquqşünas olan Mümtaz Soysal partiya mənsubiyyəti baxımından sol partiyanın (SHP) millət vəkili idi. Türkiyədə N.Hikmət əleyhinə yazılan kitablardan biri də Erqun Gözenin 1969-cu ildə qələmə aldığı “Peyami Safa – Nazim Hikmət qovğası” əsəridir. Aqşin müəllim kitabı təhlil edərək göstərir ki, müəllifin N.Hikmətə hücumları əsassız, yazdıqları iftira və böhtandır. Məqsəd böyük şairi xalqın gözündən salmaq, ona qarşı antipatiya yaratmaq, mənfi ictimai rəy formalaşdırmaqdı. Necə deyərlər, son söz həmişə xalqın olmuşdur və aradan keçən zaman göstərdi ki, bir sənətkarı ucaltmaq üçün (Peyami Safa, həqiqətən, qüvvətli nasirdir!) digərini (Ustad Nazimi!) kiçiltmək yolu tutmaq heç kimə, o cümlədən Erqun Gözeyə baş ucalığı gətirmir.

Nazim Hikmət və Azərbaycan mövzusu, eləcə də sənətkarın poetik irsinin tədqiqi məsələləri bitməz-tükənməz qaynaq və xəzinədir. Məsələn, Nazim Hikmət və Azərbaycan poeziyası mövzuda ölkəmizdə ilk dissertasiya 80-ci illərdə yazılıb (Azər Abdulla). Eyni mövzuda indilik bizə məlum sonuncu dissertasiyanı Nigar İsmayılzadə uğurla müdafiə edib (2007), N.Hikmət və R.Rzanın yaradıcılığı əsasında sərbəst şeirə dair yeni baxış bucağından monoqrafiya çap etdirib (2008).

Bir müddət əvvəl informasiya agentliklərinin verdiyi xəbərlərdən öyrəndik ki, Paris şəhərindəki “Petra” nəşriyyatında nəşr olunan “Nazim Hikmət: irs və modernizm” adlı fransız dilində çap olunmuş məqalələr toplusunda Fransa, Türkiyə, Almaniya, Polşa, İspaniya alimlərin yazıları ilə yanaşı, görkəmli ədəbiyyatşünas-alim, Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru akademik İsa Həbibbəylinin “Nazim Hikmət Azərbaycanda” adlı məqaləsi də verilmişdir. Məqalədə şairin Azərbaycanla, habelə Azərbaycan yazıçıları və şairləri ilə əlaqələri, Nazim Hikmətin yaradıcılığında Azərbaycan mövzusu, azərbaycanlı müəlliflərin şair-dramaturqla bağlı tədqiqatları haqqında elmi qənaətlər Azərbaycan-türk ədəbi əlaqələrinin fonunda təqdim olunmuşdur.

Aqşin müəllimin özü ildə ən azı iki dəfə (sənətkarın doğum və anım günlərində) Nazim Hikmət haqqında məqalə çap etdirir, onu yad edir, ruhunu yaşadır. Və hər səfərində bunu qeyd etməyi unutmur ki, Nazim Hikmətin son illərində onun vətən həsrəti ilə çırpınan yaralı ürəyinin yeganə təsəllisi Azərbaycan idi. Azərbaycan da onu həmişə öz doğma övladı kimi qəbul edirdi. Yalnız onu yox, onun doğmalarını da xalqımız həmişə mehribanlıq və qayğıkeşliklə qarşılayırdı. Şairin ölümündən bir il sonra Bakıya qonaq gələn xanımı Münəvvər və oğlu Mehmet, sonralar ölkəmizi ziyarət edən bacısı Samiyə xanım da Nazim Hikmət kimi xalqımıza çox doğma, çox əzizdir.

Biz buraya qədər məqalənin sərlövhəsindəki Nazimşünasdan və onun Türkiyədə nəşr olunan kitabından bəhs etdik. Bir neçə kəlmə də Ceviz ağacı, Çinar və rapsodiya haqqında. Türk dünyası poeziyasında ceviz ağacı deyincə, ağla ilk gələn Nazim Hikmət və onun Vətən həsrətli məşhur şeiridir (bu sətirləri yazarkən tanınmış estrada müğənnisi Cəm Qaracanın bu şeirə bəstələyib oxuduğu mahnı qulaqlarımda cingildəyir):

Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane Parkı’nda,

Ne sen bunun farkındasın, ne polis farkında.

Yarpağı doğma Azərbaycanımızın xəritəsinə oxşayan ulu çinar ağacı isə türkçülər arasında hər zaman ölkəmizin rəmzi sayılıb. Türkiyədə ötən əsrin 40-cı illərində təxminən yeddi il boyunca məşhur türkçü şairləri ətrafında toplayan “Çinaraltı” adlı jurnal nəşr olunurdu...

Rapsodiya kəlməsi isə məlumdur. N.Hikmətin yurdumuzla münasibətləri, ədəbiyyatımız, incəsənətimiz və elm adamlarımızla əlaqələri o qədər çoxşaxəli, irimiqyaslı və müxtəlifyönlüdür ki, haqqında ancaq bu şəkildə – epik parçalardan, miniatür etüdlərdən ibarət bütöv bir monumental əsər formatında söz açmaq mümkün idi.

Kitabın ön sözündə Aslan Kavlak yazır ki, vaxtilə N.Hikmət onun haqqında Moskvada yaşayan məşhur azərbaycanlı türkoloq-nazimşünas Əkbər Babayevin qələmə aldığı ilk monoqrafiyanı oxuduqdan sonra ona hədiyyə etdiyi kitablardan birinə belə bir avtoqraf yazıb imzalamışdı: “Məni mənə tanıdana...”. Məncə, Ustad sağ olub, Aqşin müəllimin bu kitabını oxusaydı, eyni avtoqrafı təkrarlardı. Bəlkə də yaradıcılığında tavtologiyanı sevməyən sənətkar belə yazardı: “Məni mənə, doğma Azərbaycanıma və Türkiyəmə tanıdana...”

Əsgər RƏSULOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2012.- 23 iyun.- S.16.