Polşa fədaisi, Azadlıq şairi və Türk dostu – Adam Mitskeviç

“Mən özümü milyon sayıram. Çünki, milyonlarla əzilmiş insanın iztirabını çəkirəm”-deyirdi, böyük polyak şairi, ictimai xadim Adam Mitskeviç şeirlərinin birində...

Adam Bernard Mitskeviç Polşanın qonşu dövlətlər tərəfindən parçalanmasından bir neçə il sonra, 1798-ci il dekabr ayının 24-də Novoqrudka yaxınlığındakı Zaosye kəndində (indiki Belorus ərazisində) vəkil ailəsində anadan olmuşdu.

Hələ gənc yaşlarında haqsızlığa və basqına məruz qalmış vətəndaşlarının duyğularını şeir çevirir. O azadlığı əlindən alınmış xalqının intiqamını almaq və bu duyğuları hər bir polyakın ürəyindən və yaddaşından silinməməsi üçün ən uyğun olan vasitəni-şeiri seçir.

Adam Mitskeviç millətinə gerçəyi izah etdiyi üçün hələ gənc ikən məşhurlaşaraq hamının sevimlisi olur. Onun şeirləri işğal altındakı polşalıların mənəvi qidası kimi axtarılaraq gizlində oxunmağa başlanır.

Məktəbdə tarix və ədəbiyyata maraq göstərsə də Mitskeviç 1815-ci ildə Vilnüs universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olur. 1816-cı ildə ixtisasını dəyişərək təhsilini tarix-filologiya fakültəsində davam etdirir. Məşhur professor İohan Leleveldən dərs alır. Bu münasibət sonralar dostluğa çevrilir. 1817-ci ildə Lelevelin təsiri ilə universitetdə vətənpərvər tələbələrdə inqilabı ruh yaratmaq və onu kütləviləşdirmək üçün gizli “Elm dostları” tələbə təşkilatı yaradılır. Mitskeviç bu hərəkatın ən aktiv üzvlərindən və ideya rəhbərlərindən olur.

Tələbəlik illərində onun inqilabi dünya görüşü formalaşır, gənc nəslin himninə çevrilən şeirlər yazır.

Şairin həmin vaxtlar yazdığı (“Filoretlərin nəğməsi”, “Gənclik odası” və s.) şeirlərində o dövrün ruhu hiss olunur.

Univerisiteti bitirdikdən sonra 1819-1823-cü illərdə Kaunasda müəllimlik edir.

1822-ci ildə çıxan ballada və romanslardan ibarət “Poeziya. I cild” şeirlər kitabı onu Polşanın demokratik düşüncəli insanlarının sevimlisinə çevirir.

Mitskeviçin burada toplanan əsərlərində tərəqqiyə inam, patriotik pafos qabarıq şəkildə hiss olunur.

1823-cü ildə tələbə gənclər təşkilatının üzvləri, o cümlədən Adam Mitskeviç çar hakimiyyəti tərəfindən həbs olunur və 1824-cü ildə Rusiyaya sürgün edilir. Peterburqda, Odessada yaşayır. Krımda, Moskvada olur. Dekabristlərlə və Puşkinlə ünsiyyət qurur.

Adam Mitskeviç Peterburqda olarkən polyak əsilli şərqşünas O. Senkeviçlə görüşür. Universitetdə çalışan azərbaycanlı alim, şair Mirzə Cəfər Topçubaşovla tanış olur. Topçubaşov Adam Mitskeviçin şeirlərini tələbəsi-polyak şairi, “Koroğlu” eposunun ilk tərcüməçisi A. Xodzkonun köməyi ilə fars dilinə çevirməklə onun Şərqdə ilk tərcüməçisi və təbliğatçısı olur.

Adam Mitskeviçin “kiçik Şərq” adlandırdığı Krımdakı (1825) yaratdığı “Krım sonetləri” dünya poeziyasının qiymətli və dəyərli nümunələrindəndir. Vətənə, doğma torpağa, yurda məhəbbət, istibdada, hakimiyyətə qarşı mübarizə hissi bu şeirlərin əsas qayəsini təşkil edir. Bütün bunlar Vətən həsrəti çəkən şairi duyğulandırmaya bilməzdi.

Avropa və Şərq dillərinə tərcümə olunmuş “Krım sonetləri”ni (Sonety krymskie ), “Pan Tadeuş” (Pan Tadeusz) poemasını və başqa şeirlərini Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı Azərbaycan dilinə çevirib.

1828-ci ildə çap olunmuş “Konrad Vallenrod” (Konrad Wallenrod ) patriotik poeması o dövrlər Mitskeviç yaradıcılığının zirvəsi idi.

İlk dəfə 1831-ci ildə nəşr olunan “Pan Tadeuş” epopeyası Adam Mitskeviçin mühacirətdə yazdığı ən gözəl əsərlərindən biridir. Şair “Pan Tadeuş”poemasında böyüdüyü mühiti, Tadeuş Kostyuşkonun başçılıq etdiyi polyak üsyanında öz diyarının azadlığı uğrunda silaha sarılaraq döyüşmüş atasının və balaca Adamın qəlbində dərin iz buraxan, onun ilk müəllimi olmuş anasının obrazlarını əks etdirmişdir.

“Polşa həyatının ensiklopediyası” adlandırılan bu əsər Polşanın keçmişini, dövrün əsarətdən qurtulmaq üçün keçdiyi bütün ağrılı yolları özündə əks etdirir.

Tarixi süjet Mitskeviç qələmində romantik çalar alırdı.

1830-1831-ci il polyak üsyanından sonra Qafqaza sürgün edilmiş polyaklar Azərbaycan türkcəsini, mədəniyyətini öyrənməklə bərabər, burada çarizm əleyhinə mübarizədə fəal iştirak etmişlər.

Harada olmasından-müvəqqəti, ya daimi yaşamasından asılı olmayaraq polyaklar irticaya qarşı daima mücadilə aparmışlar.

lll

Adam Mitskeviçin bütün yaradıcılığında Polşa sevgisi, onun azadlığı uğrunda mübarizəsi açıq-aydın hiss olunur.

O, bütün şeirlərində sevdiyi Vətəninin xilas olması, bütün maneələrə və təhlükələrə qarşı mübarizənin aparılmasını tərənnüm edir.

Şeirlərinin böyük əksəriyyətini gəncliyə xitabən yazan şair millətinə daim doğrunu izah etdiyi üçün geniş oxucu rəğbəti qazanmışdır.

Ümumiyyətlə, Vətən sevgisi, müstəqillik, azadlıq demək olar ki, zaman-zaman bütün polyak yazarlarının yaradıcılığında özünü qabarıq şəkildə göstərir.

lll

Şair gənc yaşlarında Məryəm Vereşçakovnaya (Maryla Wereszczakıwna) aşiq olur. Ancaq dövrünün ənənəsinə görə zadəgan bir ailə qızı olan Məryəm, xalq təbəqəsindən birinin oğlu olan Adam ilə evlənə bilməzdi. Sevgilisinin ailəsi qızlarının evlənmə arzusuna çiddi etiraz edir. Biri-birini ürəkdən sevən gənclər, cəmiyyətlərinin ənənəvi qaydalarına boyun əymək məcburiyyətində qalırlar. Şair Adam Mitskeviç sonsuz sevgisini şeirlərinə köçürərək Vereşçakovnanın adını Polşa ədəbiyyatında əbədiləşdirmişdir.

Adam Mitskeviç Parisdə professorluq edərkən, Polşadan onun eyni həyatı yaşadığından qaçmağa məcbur olan Selina Şımanovska (Celina Szymanowskı) ilə evlənir. Onların altı uşaqları-iki qızları və dörd oğulları dünyaya gəlir. Fədakar bir qadın olan həyat yoldaşı ərinə əqidə yoldaşı olmaqla bərabər, həm də işləyərək ev xərclərinin ödənilməsində köməklik göstərir.

lll

Adam Mitskeviç qürbətdə olarkən Polşanın müstəqilliyə qovuşması üçün bütün varlığıyla çalışır. Bu məqsədlə İtaliya, Almaniya, Macarıstan və Rumıniyadakı Polşalı mühacirlərin yığıncaqlarına qatılır. Dünyaya səpələnmiş polşalı emiqrantlarla yazışır, birləşmək üçün əlaqələr qurur.

1829-cu ildə Rusiyadan Almaniyaya, oradan İtaliya və İsveçrəyə üz tutan Adam Mitskeviç Parisdə polyak mühacirlərin yanında qərar tutmalı olur. Rus imperiyasının caynağından qurtulmaq istəyən polyaklar o vaxtlar Avropanın bütün inqilabi hadisələrində iştirak edirdilər. Hər zaman öndə olan Mitskeviç Parisdə fransız dilində dram əsərləri yazır, universitetlərdə slavyan xalqları ədəbiyyatından mühazirələr oxuyur. Polşanın taleyini qabartmaqla yanaşı, Avropa xalqlarının da azadlığı ilə bağlı yazılarla çıxış edir.

Adam Mitskeviç Parisdə dərs verərkən, oradakı polşalıların təşkilatlanması ilə də məşğul olur. Daha sonra bu məqsədlə İsveçrəyə, İtaliyaya gedir və orada professorluq edir. Təkrar Parisə dönərək “Xalqların Kürsüsü” adlı jurnal çıxarır. Bu jurnal vasitəsi ilə o, əzilmiş xalqların haqlarını müdafiə edir.

Bütün bunlarla kifayətlənməyən Mitskeviç 1848-1849-cu illərdə İtaliyanın azadlığı uğrunda vuruşan polyak legionu yaradır.

lll

Adam Mitskeviç 1855-ci il sentyabrın 22-də doğma yurdu Polşanı istiladan qurtarmaq üçün Türkiyəyə üz tutur. 1841-ci ildən İstanbulda yaşayan, islam dinini qəbul edən, müsəlman adı Sadıq paşa olan polyak yazıçısı köhnə dostu Mixail Çaykovskinin yanına gəlir. Sadıq paşa rus-türk müharibəsində türklər tərəfindən vuruşmaq üçün böyük bir polyak dəstəsi də toplamışdı.

Adam Mitskeviç Sadıq paşanın vasitəsi ilə legionun üzvləri ilə görüşür.

İstanbulda türk həyatına, məişətinə maraq göstərir, türk dilini öyrənməyə başlayır.

1855-ci ildə İstanbulu xolera bürümüşdü. Xoleralı xəstələrə baş çəkərkən mikroba yoluxan şairin vəziyyəti 10 günün içində pisləşir. O, xəstəliyinin xolera olduğunu və bu xəstəlikdən qurtuluş olmadığını bilir. Eyni ideya uğrunda Türkiyəyə gələn, şairin yanından ayrılmayan vəfalı yoldaşı və Türk ordusunda böyük xidmətləri olan Polşalı İskender Paşaya öləcəyini bilə-bilə söylədiyi son sözlər bu olur:

“İstanbulda xoleradan öləcəyimi bilsəydim, yenə bura gələrdim. Çünki bu mənim vəzifəmdi. Mən, Fransada bir elm Akademiyasının ümumi katibi olmaqdansa, bir Türk taborunun mirzəsi olmağı üstün tuturam”.

1855-ci il noyabrın 26-da Adam Mitskeviç İstanbulda, Perada (indiki Bəyoğluda) vəfat edir.

Adam Mitskeviçin daxili orqanları çıxarılaraq ömrünün sonlarında yaşadığı evin zirzəmisində basdırılır. O dövrün qaydalarına əsasən cəsədi Fransanın Türkiyədəki səfirliyi vasitəsilə Parisə göndərilir. Çünki şair hər yerdə Napoleonun qonağı sayılırdı. Mitskeviçin cəsədi Monmoransdakı Le Şampo qəbirstalığında dəfn olunur. 1890-cı ildə Parisdəki məzarı açılaraq sümüklərinin qalıqları Polşaya göndərilir. Krakov şəhərindəki Vavel qəsrində basdırılır. Şairin İstanbulda, Parisdə və Polşada olmaqla üç ayrı yerdə xatirəsi yaşayır.

Adam Mitskeviçin ölümündən sonra Kalenci Qulluq küçəsindəki bu bina İstanbula gələnlər və İstanbulda yaşayanlar tərəfindən tez-tez ziyarət edilir.

1861-ci ildə şairin oğlu Vladislav da buranı ziyarət etmişdir.

1909-cu ildə Adam Mitskeviçin İstanbulda yaşadığı binanın qarşısında Krım Döyüşündə şəhid olan polyakların şərəfinə bir mərasim təşkil edilir. Məryəm Ana Kilsəsindəki ayindən sonra Polşa və Türk bayraqları ilə bəzədilmiş kortej Azadlıq şairi-Adam Mitskeviçin yaşadığı binaya istiqamət götürür. Binanın qarşısındakı mərasimdə çıxış edən Seyfeddin Paşanın (Tadeusz Gasztowtt) Türk Millətinin polyaklara qarşı çox isti münasibət bəslədiyini ifadə etmişdir. Mərasimin sonunda müsəlman ənənələrinə uyğun olaraq Adam Mitskeviçin şərəfinə qurban kəsilmişdir.

1984-cü ildən İstanbulda Adam Mitskeviç Muzeyi sistemli şəkildə fəaliyyət göstərir. Badem küçəsindəki binanın üzərindəki xatirə lövhəsində bir hadisə xatırladılmaqdadır.

Böyük şair Mitskeviç istər Parisdə, istərsə də Türkiyədə olarkən bu fikri daim təkrarlamışdır:

“Polşanın qonşu düşmənlər tərəfindən əzilməsinə heç bir dövlətin səs çıxarmadığı günlərdə, tək dostumuz Türklər olmuşdur. Bu ölkənin parçalanmasına tək etiraz səsi Türklərdən gəlmişdir. Tarix Türk xalqının cəsarəti, insanlığı və məzlumlara qarşı sinə gərən hadisələri ilə doludur. Biz Türkləri düşmənimizin qarşısında əyilmədiyi və Polşanın işğalını qəbul etmədiyi üçün, üstün bir millət olaraq sevirik”.

lll

“Kim şairi dərk etmək istəyirsə onun yurduna getməlidir.” Hötenin niyə belə dediyini Polşada olarkən daha dərindən hiss etdim.

Adam Mitskeviçin Varşanın mərkəzində möhtəşəm bir abidəsi ucalır. Bu abidənin xüsusi bir tarixçəsi var. 1897-ci ildə II Nikolay Varşavaya gəlir. Onu təm-təraqla qarşılayırlar. Qəbuldan məmnun qalan çar Mitskeviçin abidəsinin qoyulmasına və 24 dekabr 1898-ci ildə şairin 100 illiyində abidənin açılışına razılıq verir. Amma bir şərtlə ki, abidənin hündürlüyü general-feldmarşal Paskeviçin heykəlinin başından aşağı olsun. Bu o Paskeviçdir ki, 1831-ci ildə polşa üsyanını yatıraraq Varşavanın şöhrətli knyazı titulunu almışdır. Polyaklar şərti qəbul edirlər, amma bir az biclik işlədirlər. Pusiya hakimiyyətinə təqdim olunan layihədə şərtlər gözlənilir, ancaq postamentə bir neçə pillə əlavə edilir və abidə açılanda onun feldmarşalın abidəsində bir baş yuxarı olduğu hiss olunur...

Bu polşa xalqının Böyük şairinə, Azadlıq mücahidinə, həyatını Polşanın müstəqilliyi, azadlığı üçün fəda etmiş bir insana olan sevgisi idi.

Bu möhtəşəm abidəyə baxdıqca, sevən və sevilənə olan ehtiramı gördükcə adamın daxilindən bir məğrurluq baş qaldırır.

Polyaklar həqiqətən qəhrəmanlarını, onu tanıdıb yaşadanları daima əziz tutur, sevir və onları lazımınca dəyərləndirirlər.

Polşa dedikdə ilk öncə adamın yadına Adam Mitskeviç və Friderik Şopen düşür. Eyni taleyi yaşamış bu iki böyük şəxsiyyəti Polşada hamı sevir. Elə Polşadan kənarda da. Polşada adları ən çox əbədiləşdirilənlər də elə bu iki Dahi İnsanlardır.

Polyaklar heç nəyi unutmurlar. Onu sevəni də, onu sevgidən məhrum etmək istəyəni də.

Keşməkeşli tarix yaşayan, amma sınmayan, daima mücadilə aparan Polşa xalqı əzmi sayəsində Avropadakı bu günkü mövqeyi ilə qürur duymalıdır. Bu onların haqlarıdır.

Adam Mitskeviç böyük polyak şairidir. Onun polyak ədəbiyyatındakı rolunu, Puşkinin rus ədəbiyyatında, Şevçenkonun Ukrayna ədəbiyyatındakı rolu ilə müqayisə etmək olar.

O, eyni zamanda dövrünün aparıcı siyasi xadimi, bütün dünyada öz xalqının azadlıq mübarizəsinin simvolu idi.

Adam Mitskeviç əsərləri dünya ədəbiyyatı incilərinə, adı mütərəqqi fikir tarixinə daxil olan Böyük İnsandır.

Rəfail TAĞIZADƏ

525-ci qəzet.- 2012.- 26 iyun.- S.6.