Türklərin pravətənləri haqqında, yaxud akademik Mirfatıx Zəkiyevə açıq məktub

Hörmətli akademik Mirfatıx Zəkiyev!

Sizin “Türk xalqlarının dərin etnik kökləri” (Astana, 2011) kitabınızı böyük maraqla oxudum. Qazaxıstanda dövlət başçısı, Türk Dünyasının liderlərindən biri Nursultan Nazarbayevin təşəbbüsü ilə yaradılmış Türk Akademiyasının ilk (və ən dəyərli!) nəşrlərindən olan bu kitab ənənəvi türkologiyanın bir sıra doktrinalarına qarşı çıxmaqla, geniş polemika imkanları açmaqla, doğrudan da, türklər haqqındakı elmin inkişafına, təsəvvürlərin dəqiqləşməsinə geniş meydan verir.

Mən hələ Sovet dövründən, tələbəlik illərindən Sizin araşdırmalarınızı izləmiş, məzmunlu (və cəsarətli!) fikirlərinizi öyrənməyə çalışmışam. Əsərlərinizdəki polemik ruh isə məni daha çox çəkib.

“Türk xalqlarının dərin etnik kökləri”ndə, əlbəttə, heç bir mübahisəsiz, yaxud müəyyən qeyd-şərtlərlə qəbul ediləcək mülahizələr kifayət qədərdir və Sizin “linqvoarxeologiya” metodunuz, prinsip etibarilə, böyük maraq doğurur. Türkləri qədim dövrdən sıxışdırıb çıxarmağa çalışan ənənəvi türkologiyaya qarşı faktlarla, sübutlarla çıxış etməyiniz, yeni türkologiya yaratmaq cəhdləriniz tamamilə təqdirə layiqdir.

Hörmətli Mirfatıx müəllim!

Bununla belə Sizin elə mülahizələriniz vardır ki, qəbul etmək çətindir... Və əsərlərinizin polemik ruhunu nəzərə alaraq, mən də özümdə cəsarət tapdım ki, Sizə mühüm bir məsələ ilə bağlı öz fikirlərimi (necə deyərlər, etirazımı!) bildirəm.

Hər bir etnos kimi türk etnosunun da, nə qədər məhdud və ya geniş coğrafiyanı əhatə edərsə-etsin, ən qədim yurdu, yaxud pravətəni olmuşdur. Həm elmi-akademik, həm də populyar türkoloji ədəbiyyatda türklərin pravətəni olaraq daha çox Altay dağlarının ətəkləri xatırlanır. Və qeyd etmək lazımdır ki, bu fikir artıq özünün mifləşmiş xarakteri ilə toxunulmazlıq statusuna yaxın bir status almışdır.

“Türk xalqlarının dərin etnik kökləri” kitabı həmin “mifik status”a növbəti (bununla belə kifayət qədər daha güclü!) bir “zərbə vurdu”.

Siz məşhur türk alimi Əhməd Bican Ərcilasuna istinadən bugünə qədər türkoloqlar tərəfindən türklərin pravətəni sayılan regionların siyahısını təqdim edirsiniz:

2) Şimali və Şimal-Qərbi Çin,

3) Tyan-Şan dağları regionu,

4) Ön Asiya,

5) Qərbi Asiya,

6) Mərkəzi Asiya,

7) Şimal-Qərbi Sibir,

8) Baykalətrafı,

9) İrtış və Ural çaylarının arası,

10) Ural-Volqaboyu,

11) Şərqi Avropa.

Və əlavə edirsiniz ki, “ən yeni türkoloji araşdırmalarda türklərin pravətənlərinin Altay olması ən uğursuz və səhv mülahizə sayılır”.

Ə.B.Ərcilasuna istinadən verdiyiniz siyahı nə qədər əsaslıdırsa, “ən yeni türkoloji araşdırmalar”a istinadən verdiyiniz qərar, fikrimcə, o qədər əsassız sayıla bilər.

Hər şeydən əvvəl ona görə ki, türklərin dünyaya məhz Altaylardan (və təbii ki, Altay dağlarından deyil, Altay dağlarının ətəklərindən!) yayılması yalnız Q. Klaprot, V.Tomaşek, V.Şott, M.Kastren, G.Vamberi, N.Aristov kimi hind-Avropa mənşəli türkoloqlar tərəfindən yox, eyni zamanda türk xalqlarının çox-çox qədimlərdən yaratdığı miflər, əfsanələr tərəfindən də təsdiq olunur. Və odur ki, burada və ya bu məsələdə qeyri-türk türkoloqları və ya onların metodologiyasını qınamaq özünü doğrultmur.

S.Q.Klyaştornının guya türklərin I minilliyin ortalarına doğru Altaylarda yerləşməsi, bir neçə əsr sonra isə Avropaya yayılması, yəni türklərin pravətənlərinin tarixinin qədim dövrün sonu orta əsrlərin əvvəllərinə qədər cavanlaşdırılması fikrinə gəldikdə isə, zənnimcə, bu, pravətənlər içərisində Altay ehtimalını ikinci və ya üçüncü plana keçirmir. Çünki türklər “türk” adını qəbul edənə qədər müstəqil etnos kimi kifayət qədər zəngin tarix yaşamışdılar. Və ilk Türk xaqanlığı türklərin pravətənlərini yaratmamışdı, ancaq çox güman ki, pravətənin tarixi ərazisində, yaxud həmhüdud (yaxın) regionda qurulmuşdu.

S.Q.Klyaştornı əgər, doğrudan da, Siz deyən fikirdədirsə, deməli, məsələni məsələyə qarışdırır. Çünki türklərin pravətənini ilk orta əsrlərdə axtarsaq eramızın ilk əsrlərində Şimaldan Qafqaz dağlarını keçib Ön Asiyaya yayılan hunları gərək türk hesab etməyək ki, dünyada bundan da əsassız mövqe olmazdı.

S.Q.Klyaştornının (və onun kimi düşünən tarixçilərin) “mülahizələr”inə görə Altayları türklərin pravətənləri “siyahı”sından çıxarmaq nə dərəcədə düzgündür?..

Hörmətli Mirfatıx müəllim, Siz məhz həmin qeyri-düzgün “mülahizələr” əsasında Altay variantından imtina edəndən sonra yazırsınız: “Türklərin Orta Asiya və Ural-Volqaboyu pravətənlərinin tərəfdarları isə o fikirdədirlər ki, türklər digər regionlara köçməyə e.ə. IV-III minilliklərdə başlamışlar. Ancaq nəzərə alsaq ki, formalaşmış türk dilinin izləri Amerika hindularının Asiya əcdadlarının bəzi dillərində – 30-20 min il bundan əvvəl müşahidə edilir, onda türklərin ilkin pravətəninin yeri və zamanı haqqındakı bütün mövcud nəzəriyyələrin əsassızlığını etiraf etmək lazım gəlir”.

Bu sətirləri oxuyanda mənə elə gəldi ki, Siz ənənəvi türkologiyadan, onun səhvlərindən (yəni layiq olduğundan!) daha böyük intiqam almağa çalışırsınız... Və məsələni ümumbəşəri səviyyəyə qaldıraraq belə bir ümumiləşdirmə aparırsınız ki, “müxtəlif xalqların alimləri pravətəni müəyyənləşdirməyə nə qədər çalışsalar da, bu, hələ heç bir alimə müyəssər olmamışdır. Göründüyü kimi, türklərin (eləcə də digər xalqların) pravətəni ümumiyyətlə heç olmamışdır”.

Nəinki qədim dünyanın, müqayisə olunmaz dərəcədə inkişaf etmiş müasir dünyanın belə hər yeri bütün xalqlara mənsub ola bilməz. Bizə məlum olan tarixdən bəri bütün xalqların dünyada az və ya çox dərəcədə stabil bir məskunlaşma coğrafiyası vardır... Bu isə tamamilə ayrı bir məsələdir ki, müasir dünyanın güclü etnosları tarixin böyük mədəniyyətlərinin yarandığı coğrafiyalara da yiyələnmək istəyirlər. Yəni müasir dünyanın yox, keçmişin də bölüşdürülməsi prosesi həmişə getmişdir...

Ancaq nə qədər təxmini də olsa hər bir etnosun formalaşdığı bir tarixi coğrafiya vardır ki, bunu qəbul etmədən etnos anlayışını qəbul etmək ümumiyyətlə mümkün deyil. Və Sizin aşağıdakı fikriniz də, fikrimcə, doğru sayıla bilməz: “Əgər pravətən olsaydı, orada başqa tayfalara qarışmayan yalnız bir tayfanın nümayəndələri yaşayardılar ki, bu da nəticə etibarilə onun bioloji ölümünə gətirib çıxarırdı”.

Nəinki “tarixəqədərki” dövrlərdə, hətta bizə məlum olan dövrlərdə də müxtəlif tayfalar, xalqlar az-çox fərqli regionlarda yaşamışlar, ancaq heç biri nə bioloji, nə də digər ölümlərlə üzləşməmişdir. Çünki dünyada iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni əlaqələr deyilən çoxşaxəli (və çoxmiqyaslı!) bir proses vardır ki, hər cür ölümün qarşısını alır.

Və yazırsınız: “Daha doğru olar təsəvvür edək ki, müxtəlif türk tayfaları məhsuldar əməyin təzahürünə qədər, dövlətlərin və onların sərhədlərinin olmadığı dövrdə qida axtarışları üçün bütün Avroasiya boyu yayılmış və başqa tayfalarla yanaşı yaşamışlar”.

Halbuki bunu təsəvvür etmək nəinki çətindir, heç mümkün deyil. Eramızdan əvvəlki minilliklərdə neçə milyon türk (və ya hər hansı başqa bir xalq) vardı ki, bütün Avroasiya boyu yayılmışdılar?..

Sizin aşağıdakı mülahizəniz isə nə qədər doğru olsa da, pravətən məsələsi ilə birbaşa bağlı deyil, hətta demək olar ki, tamamilə ayrı məsələdir: “Qarışma prosesi onların bioloji yaşamına da səbəb olmuşdur. Haradasa türkləri başqa tayfalara assimilyasiya olunmuşlar və orada qeyri-türkdilli regionlar yaranmışdır; harada isə türklər başqalarını assimilyasiya etmişlər, nəticədə orada türk regionları qərarlaşmışdır ki, həmin yerlərdə yüzillər boyu türk tayfalarının tərkibi dəyişməmiş, yalnız bir tayfanın başqa tayfa üzərindəki üstünlüyü ilə əlaqədar ümumi adlandırma dəyişmişdir; məsələn, skiflər, sarmatlar, alanlar, hunlar, xəzərlər, kumanlar, bolqarlar, tatarlar – biri digərini izləyən ümumi məzmunlu adlardır”.

Avropasentrist türkologiyanın “türklərin etnogenezinə öz məqsədindən irəli gələn üzdəngedən baxışları” məlumdur. Və Siz kitabınız boyu həmin “baxışlar”ı, haqlı olaraq tənqid edirsiniz... Ancaq “Türklərin pravətəni harada və nə zaman olmuşdur? Olmuşdurmu?” sualına kəskin olaraq mənfi cavab verməyiniz avropasentrist türkologiyanın “saray”ından bir kərpic belə qoparmır... Əgər əsaslandırmağa çalışsaydınız ki, türklərin pravətənləri, məsələn, Mərkəzi, yaxud heç olmasa Şərqi Avropadır, onda, əlbəttə, maraqlı olardı.

Türklərin pravətəni Altaylar deyil! Konkret olaraq heç yer deyil!.. Ümumiyyətlə bütün Avroasiyadır!..

Sizə elə gəlmirmi ki, Siz də bəzi Avropa türkoloqları kimi Dünyanın harasında sivilizasiya varsa oranı “zəbt etmək” istəyirsiniz? Məsələn, “Pont dənizi (Qara dəniz)” sahillərini, Apennin yarımadasını və s.

Şərqi Avropanın İran, Ural-Volqaboyunun uqro-fin xalqlarının pravətəni olması barədəki təsəvvürlərə qarşı çıxmağınız, burada türklərin daha qədimlərdən məskunlaşdıqlarını söyləməyiniz məntiqlidir... Ancaq haradasa qərar tutmaq lazımdır ya yox?..

Hətta monogenizmin – bütün bəşəriyyətin eyni mənşəli olmasının, eyni pravətəndən yayılmasının qızğın tərəfdarı olsaq belə hər bir xalqlar qrupu, eləcə də hər bir xalq üçün pravətən axtarışı davam edəcəkdir. Çünki bunlar tamamilə başqa-başqa şeylərdir.

Və olduqca məntiqlidir ki, bəşəriyyət dünyanın hər yerində deyil, bunun üçün münbit şərait olan bir neçə mərkəzdə yaranmış, yenə də yaşayış üçün əlverişlilik prinsipi əsasında dünyaya yayılmışdır. Yəni bəşəriyyətin cəmisi bir neçə pravətəni olmuşdur... Və həmin bəşəriyyəti müxtəlif mərhələlərdə müxtəlif etnoslara bölən də, birinci növbədə, regionallaşma, təbii-coğrafi ayrılma, bu və ya digər dərəcədə təcridolunma olmuşdur. Yəni ən azından bir neçə yüz il davam edən bir pravətən olmasa, heç bir tayfa (yaxud dialekt), xalq (yaxud dil) formalaşa bilməz.

Mən türklərin pravətənlərinin məhz Altaylar olduğunda israr etmirəm... Ola bilsin ki, həmin pravətəni Şərqi Avropada, yaxud Ural-Volqaboyunda, yaxud da Ön Asiyada axtarmaq daha uğurlu tapıntılarla nəticələnəcəkdir...

Məsələn, Siz qeyd edirsiniz ki, son illər türklərin pravətəninin Ural-Volqaboyu olduğunu sübut edən ciddi araşdırmalar meydana çıxmışdır. E.ə. IV minillikdən başlayan (və türklərə aid olduğu şübhə doğurmayan!) kurqan mədəniyyətinin izlərinə nəinki həmin dövrdə, heç ondan xeyli sonralar da türklərin “populyar pravətəni”ndə – Altaylarda rast gəlinmir.

Halbuki Altaylarda hələ Sovet dövründə aparılan arxeoloji qazıntılarda da məhz həmin dövrə aid kurqanlar aşkar etmişdi. Ancaq K.T.Laypanovla İ.M.Miziyevin “Türk xalqlarının mənşəyi haqqında” (Çerkessk, 1993) kitabından verilmiş etnokulturoloji xüsusiyyətlərə gəldikdə isə, onların çoxu türk xalqlarının məskunlaşdıqları geniş coğrafiyada son orta əsrlərə qədər mövcud idi.

Sizin kimi qüdrətli bir elm adamının, böyük türkoloqun türklərin pravətənlərinin heç zaman olmaması qənaətinə gəlməsi, fikrimcə, “səhv” hesab etdiyiniz Altay pravətəni barədəki təsəvvürdən ( inamdan!) çox-çox şübhəli, qəbuledilməzdir.

Sizə dərin ehtiramla:

Nizami CƏFƏROV,

filologiya elmləri doktoru,

professor,

Azərbaycan MEA-nın

müxbir üzvü,

əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet.- 2012.- 2 iyun.- S.15.