Əclaflığın anatomiyası

Pul alıb adam öldürürlər. Pul alıb adam satırlar. Pul alıb iş düzəldirlər. Pul alıb oğrunu doğru, doğrunu oğru eləyirlər. Pul alıb haqqı tapdalayırlar. Pul alıb dostdan, əqidədən imtina edirlər. Pul alıb vicdansız olurlar.

İnsan vicdansız olanda hər əmələ qatlaşır, hər sənədə imza atır. Bəlkə insanı bu tövr davranmağa vadar edən kasıblıqdır?

Burqomistr kasıb deyil. Heç şəhər meri də kasıb olar?

Alfred İll də kasıb deyi: vaxtilə öz sevgisindən süd dükanı naminə imtina edib.

Kasıb deyil müəllim də, keşiş də, polis də.

Amma onlar... nimdaş adamlardır... hər cür... alver eləməyə hazır adamlardır: təki pul qazansınlar.

Gücünü pulda tapan insan pulsuz qalanda ipli kukla kimi iradəsi əlindən gedir, yaltaq və qorxaq olur.

Klara Veşer də bunu bilir: ona görə də qatarı Hüllen vağzalında saxlatdırıb Alfred İldən intiqamını almağa qayıdır; qayıdır sol ayağı və sağ əli protez olan yaşlı qadın kimi, qoca müqəvva kimi, protez xanım kimi. Klaranın gəlişinin əsl məqsədindən xəbərsiz Alfred İll hətta keçmiş sevgilisi multimilyoner Veşerdən yararlanmağı da planlaşdırır. Və təkcə o yox... Bütün şəhər dilənçidir: hamı vağzala yığışıb ki, qatardan elə indilərdə enmiş yaşlı xanımdan nəsə qopara bilsin.

Axı həyat pulsuz yaşanmır, atam-atam.

Pul oldumu, həməncə istəklər sıraya düzülər. İstəklər sıraya düzüləndə ehtiyac artar və göz hər gördüyünün arxasınca baxa-baxa qalar.

Göz doymayanda əclaflıq sürətlə çoxalar. Əclaflıq çoxalanda isə mənəvi-əxlaqi yasaqlar aradan götürülər və insan ovu icazəli olar.

Bax, elə bundan danışır isveçrə yazarı Fridrix Dürrenmatın “Qoca xanımın gəlişi” pyesi. Bu əsərin dünya mədəniyyəti şəbəkəsində təcəssüm variantları müxtəlif, çeşid-çeşid. Sonuncu dəfə “Qoca xanımın gəlişi” ekranlaşdırılıb 2008-ci ildə və bu ekranlaşdırma artıq neçəncisidir. Hələ mən teatrları demirəm. 1956-cı ildən üzü bəri teatr rejissorları bu pyesə permanent elçi düşüblər. Yəni tutuşdurmaq, müqayisələr aparmaq caizdir. Ancaq mən bütün müqayisələri qoyuram bir kənara.

Ondan ötrü kim, növbə yetişib bizim Milli Teatra. Türklər demişkən, “pək əla”. Amma bunun faydası nədir ki, Milli Teatrda Fridrix Dürrenmatt bizə sarı, yəni dövrümüzə sarı gəlməyib, əksinə, biz durub getmişik keçən əsrin 50-ci illərinə. Öz quruluş mədəniyyətinə görə bu tamaşa XX yüzilin ikinci yarısı üçün xarakterik teatr estetikasını sərgiləyir. Hərçənd quruluşçu rejissor Rövşən Almuradlı tamaşanın dəqiq fikir partiturasını qurub: göydən səpələnən pulların qarşısında heç kim tablamır; hamı “əyilib” pulları götürür ki “düzəlsin” və bu “hamı” düzəlmək naminə hər şeyi qurban verə bilər, hər şeyin üstündən keçə bilər, hər işi görə bilər. Onları cinayət də heç qorxutmur. Bu, su kimi aydın.

O da aydın ki, tamaşanın adının, janrının müəyyənləşməsilə bağlı bir sıra xətalar var: biri yazır “Qoca xanımın gəlişi”, digəri – “Yaşlı xanımın gəlişi”. Şəxsən mənim üçün fərq eləməz. Lakin düşünürəm ki, azərbaycanca bu adların heç biri almanca və rusca səsləndiyi kimi səslənmir, tamaşa adı kimi yayqındır və seyrçi marağını birbaşa hədəfləmir. Dürrenmatda pyesin janrı tragikomediyadır, proqramda – qrotesk-faciə. Mənə dedilər ki, təzə proqramda tamaşanın janrını “pritça” kimi yazacaqlar. Olurmu heç? Nəsə... Düzü, mən tamaşada qrotesk görmədim. Bu, bir. İkincisi də bu ki, Fridrixin personajları, adətən, faciə qəhrəmanlarına heç oxşamırlar: dramaturqun üslubu üçün bu, ümumiyyətlə, yad bir tendensiyadır. Əslində, Dürrenmatt bu əsərində qroteskə daha yaxındır: protez qadın Klara Veşer və onun kukla ərləri, kukla xidmətçiləri, kukla bəbiri əcayibdilər, başdan-ayağa parodiyadırlar. Və qəribəsi budur ki, tamaşada ən çox məhz bu xətt “axsayır”.

Niyəsini deyim Sizə: çünki tamaşa ləngdir, ağırdır, elə bil ki ritmsizdir və xüsusilə də, birinci hissə. Bu da ondan irəli gəlir ki, səhnədə bir basırıq, bir mizan qarışıqlığı var. Pyes çoxsakinlidir (32 nəfər iştirakçı): hətta ixtisarla belə onları səhnədə paylaşdırmaq, həmin şəxsləri ifa edən aktyorların canlı davranışını təmin etmək çətindir.

Bu pyesdə gözəgörünməyən 33-cü iştirakçı şəhərdir. Tamaşada şəhəri kütlə oynamalıydı. Təəssüf ki, Hüllen sakinləri R.Almuradlının rejissurasında şəhərə “çevrilə” bilmədilər, şəhər-personaj ola bilmədilər. R.Almuradlı işini bir az da onunla qəlizləşdirib ki, vağzalı səhnənin tən ortasında qurmaq fikrində quruluşçu rəssam Zöhrab Bəykişiyevlə razılaşıb. Odur ki, aktyorları və rejissoru arxa planda işləməkdən məhrum edən iri vağzal maketi personajları böyürlərə tərəf “itələyib” və “sıxıb”, oyun məkanını daraldıb. Səhnə bu tamaşada sanki ölüdür və nəfəs almır.

Amma mən bu məqaləni tamaşanı tənqid eləmək üçün yox, məxsusi iki aktyordan ötrü yazıram. Ona görə ki, xeyli vaxt olar, mən Milli Teatrın səhnəsində bu sayaq mükəmməl, ağıllı, dəqiq aktyor oyunu görməmişəm, səhnədə aktyorun bu cür düz və peşəkarcasına işlədiyini görməmişəm... Söhbət, əlbəttə ki, xalq artistləri Nurəddin Mehdixanlı və Ramiz Novruzdan gedir. N.Mehdixanlı Burqomistrin alnına bütün dünya əclaflıqlarını möhürləyib oynayırdı, onu yaxşı bir adam kimi, savadlı, kübar, demokrat birisi kimi oynayırdı, sanki öz əclaflığından utana-utana oynayırdı, plastikasını idealcasına yumşaldıb oynayırdı, danışığını nəğmə kimi axıcı eləyib oynayırdı, əclaflığını məsumiyyətin, səmimiyyətin içində ört-basdır eləyə-eləyə oynayırdı. Bu görkəm, söz və əməl təzadında Burqomistrin əclaflığı elə tez, elə asan faş olurdu ki camaata... Alfredə qaç deyirdi, Hüllen sakinlərinə tut... eynən dünya siyasətçiləri kimi... və dostu Alfredi Klara Veşerin qəfəsdən qaçmış “qara bəbiri” kimi qovub ölümə yaxınlaşdırırdı...

“Qara bəbir” həm vəhşi pişikdir, həm də Klaranın gənclik illərində öz sevgilisi Alfredə verdiyi ayama. Beləliklə, bütün Hüllen silahlanırdı: hətta Burqomistr tüfənglə çıxırdı Alfredin qarşısına və aşkar olurdu ki, artıq hamı satılıb və bəbir bəhanədir; Hüllen camaatı insanı da bəbir bilib ovlamaqda qərarlıdır.

Fridrix Dürrenmatt simvolizmin pafosunu həmişə acı kinayə ilə öldürür...

Məhz bu epizodlarda quruluşçu rejissor R.Almuradlı münasibətlərin ziddiyyətini, ünsiyyətin intriqasını tamaşanın mizan rəsmində gerçəkçi bir tərzdə konkretləşdirə bilmişdi.

Elə ki səhnə Nurəddinlə Ramizə qalırdı, tamaşa baxılırdı, əlüstü maraqlı olurdu. Ona görə ki, bu iki aktyor bir-birində güzgülənib, bir-birini görüb və dəyərləndirib oynayırdı öz rolunu: və əksərən teksti yox, tərəfmüqabilinin reaksiyasını oynamağa çalışırdı. Təsadüfi deyil ki, tamaşanın baxımlı və təsirli səhnələri Burqomistrlə Alfredin ikilikdə qarşılaşdığı səhnələr idi: ol məqamda ki digər personajlar da onlara qatılırdı, səhnədə həməncə qələbəlik əmələ gəlirdi, aləm dəyirdi bir-birinə.

Bu tamaşada Ramiz Novruz Alfred İll rolunda mənə əfsanəyə dönmüş rus aktyoru Mixail Ulyanovu xatırlatdı öz yerişi, görkəmi, davranışı, ədaları ilə. Əksərən haylı-küylü oyun manerasına üstünlük verən aktyor bu dəfə sakit-sakit, minorda, enerjisini cilovlaya-cilovlaya ifa edirdi öz personajını; güclü olub gücsüzlüyü oynayırdı, yarımtonlarda oynayırdı. Ramiz Alfredi daxili və zahiri nimdaşlıq içində görükdürürdü: vəziyyət onun qəhrəmanını məğmun, əlacsız, zavallı eləmişdi. Aktyor səhnə planşeti üzərində ustufca, qorxa-qorxa, inamsızcasına addımlayırdı: sanki gözləyirdi ki, bu saat kimsə onu arxadan itələyib aşıra bilər. Ramizin yerişilə səhnədə tənhalıq və ümidsizlik yeriyirdi. Çünki ov başlanmışdı və bütün Hüllen şəhəri Alfredin üstünə gedirdi: Alfredin üstünə gedirdi ki, onun ölüsünü Klara Veşerə təhvil versin, daha doğrusu, Klara Veşerə satsın və bu əxlaqsız qadının intiqam hissini söndürsün.

Bir əclaflıq o biri əclaflığı törədir.

Klara Veşeri Hüllen sakinlərinin özləri yaradıblar, özləri əclaf eləyiblər. Bu əclaflığa imza atan birinci adam isə elə Alfredin özü olub; gedib yalançı şahidlər tutub, məhkəməyə fırıldaq gəlib ki, bəs sevdiciyi Klara yüngül əxlaqlı gəzəyən qadındır və onun uşağı kimdən desən ola bilər.

Onda “həkim, salam-əleyküm”: yəni elədiyin əclaflıq bir gün mütləq sənin özünə qayıdacaq, üzünə çırpılacaq. Necə ki İll öz əclaflığının qurbanı oldu, eləcə də şəhər sakinləri... bir gün öz əclaflıqları ilə hökmən qarşılaşacaqlar. Çünki başqasının ölümü üzərində səadət qurulmur.

Klara Veşeri ifa etmək üçün, mənim fikrimcə, əməkdar artist Sənubər İskəndərova çox xoşbəxt bir qadındır, pozitiv duyğulara köklənmiş bir qadındır.

Klara isə xoşbəxt deyil. Xoşbəxt adam intiqam ala bilmir və həmişə bağışlamağa meyilli olur. Qisas özünü bədbəxt sayanların silahıdır. Bədbəxt adamlar sanırlar ki, onların xoşbəxtliyini oğurlayıblar və əvəz çıxmaq ehtirası ilə yanıb tökülürlər. Daha onlar ağıllarına belə gətirmirlər ki, başqasını bədbəxt eləmək itirilmiş xoşbəxtliyi geri qaytarmır.

Bu mənada elə ilk baxışdan aydınlaşır ki, rol da, Klara üçün müəllif tərəfindən düşünülmüş qroteskvarilik də aktrisaya yaddır. Ona görə mənə elə göründü ki, xanım Veşer xanım İskəndərovadan ötrü darıxdırıcıdır və aktrisa qara paltarın içində özünü heç də rahat və inamlı hiss etmir. Təbii ki, bu, mənim təəssüratımdır və kimsə mənimlə razılaşmaya bilir.

Tamaşanın musiqisi də (bəstəkar S.Fərəcov) “lal” musiqidir: seyrçiyə hadisələr dışında əlavə heç nə deyə bilmir, pyesin motivləri, ünsiyyət polifoniyası, personajların və situasiyaların xarakterilə orqanik şəkildə əlaqələnmir.

Hətta bütün bunlarla birlikdə... mən tamaşanı Milli Teatrın lokal uğuru kimi dəyərləndirməyə hazıram, əlbəttə ki, Nurəddin Mehdixanlının və Ramiz Novruzun ifasına görə. Çünki səhnə güzgüsündə onlar bir şəhərdə yaşanan əclaflığın anatomiyasını görükdürməyi bacarmışdılar. Bacarmışdılar desinlər ki, əclaflığın mayası, canı, qanı puldur!!! Onu cəmiyyətdə çoxaldan, tirajlayan amil puldur!!! Bəlkə mən yanılıram... pulsuzluqdur bu amil?!!

Əgər bir tamaşa səni heç olmasa bir az düşündürürsə

Aydın TALIBZADƏ,

teatrşünas

525-ci qəzet.- 2012.- 6 iyun.- S.7.