Naxçıvan: ilkin şəhər mədəniyyətinin

Bəşəriyyətin ən qədim insan məskənlərindən biri olan, planetimizdə ilkin şəhər mədəniyyətinə sahib olmaqla bərabər, onu dünya sivilizasiyasına bəxş edən, Nuh peyğəmbəri məzarının yerləşdiyi ərazi, “Ümumdünya tufanı” ilə əlaqədar əfsanəvi gəmini xatırladan “Gəmiqaya” abidəsinin olduğu yer, müqəddəs “Qurani-Kərimin” 18-ci ayəsində göstərilən “ Əshabi-Kəf” ziyarətgahının yerləşdiyi ərazi, 5000 ildən artıq yaşı olan Naxçıvan şəhəri əlverişli coğrafi iqlim şəraitinə, strateji əhəmiyyətinə görə və Avropa ilə Şərqi birləşdirən ticarət yolları üzərində yerləşdiyindən tarixin müxtəlif mərhələlərində iqtisadi və mədəni cəhətcə çox zaman yüksəlmiş, gah da enməli olmuş və nəhayət yenidən canlanıb bu günkü intibah dövrünə qədəm qoymuşdur.

Naxçıvan ta qədimdən əlverişli iqlim şəraiti, yeraltı və yerüstü təbii xammal mənbələri ilə zəngin olan bir bölgə hesab edilir. Məhz buna görə də bu qədim diyar ilkin insan məskənlərinin izləri, onların məşğuliyyəti, işlətdikləri əmək alətləri, yaşayış tərzi,müxtəlif tayfalar, ilkin şəhər mədəniyyətini şərtləndirən amillər, ən qədim dövlətlərin yaşayıb inkişaf etmələrini sübuta yetirən maddi-mədəniyyət abidələri ilə tanınan və nəhayət bəşəriyyətin yarandığı vaxtdan bu günə qədər dünyanın ən güclü dövlətlərinin, sərkərdə və hökmdarların, elm adamlarının nəzər diqqətində olmuşdur.

Naxçıvan bölgəsində ilkin şəhər mədəniyyətinin meydana çıxıb inkişaf etməsində şübhəsiz ki, eramızdan əvvəl burada yaşayıb maddi nemətlər uğrunda mübarizə aparan insanların təssərrüfatın müxtəlif sahələrindəki fəaliyyətlərinin tədqiqi və öyrənilməsi həmişə öz elmi aktuallığı ilə tanındığı üçün tarixşünaslığın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri olmuşdur.

Naxçıvan bölgəsi təssərrüfatının, eləcə də bu ərazidə arxeoloji tədqiqatların aparılması isə tarixşünaslığımızda ilk dəfə bu yerlərin 1826-1828 ci illər Rusiya-İran müharibələri nəticəsində Naxçıvan xanlığının rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra başlanmışdır. Daha doğrusu, hələ 1827-ci ildə çar höküməti ilə keçirdiyi ərazilərin təbii xammal mənbələrini öyrənib bu yerləri özünün daxili bazarına çevirmək üçün başda qraf Konqirinin olmaqla müxtəlif ixtisaslara sahib olan mütəxxəssislərdən ibarət yaratdıqları komissiyanı yerlərə, o cümlədən də Naxçıvan bölgəsinə göndərmişdir.

Hökumətin yaratdığı komissiyanın qarşısına qoyduğu əsas vəzifəyə dair hazırladığı dörd cilddən ibarət rəsmi dövlət sənədində deyir “ Zaqafqaziya xalqlarına nə universitetlər, nə də instutlar lazım deyil. Komisiyanın əsas vəzifəsi bu yerlərin təbii xammal mənbələrini, ticarət əkinçiliyi üçün yararlı olan məhsuldar sahələri öyrənib, az kapital və daha çox gəlir verə biləcək sahələri öyrənib, hökumət qarşısında həmin sahələrin inkişafı məsələlərini qaldırmaqır. Bununla da biz ucqarların ticarət əkinçiliyini inkişaf etdirib bu sahə məhsullarını Mərkəzi Rusiya sənaye müəssisələrinə daşımağa buna nail ola bilərik. “Çünki bu yerlər bizim kaloniyamızdır”. Yeri gəlmişkən, bir əsas məsələni də oxucularımızın diqqətinə çatdırmaq istəyirik ki,tarixdə ikinci dəfə müstəqilliyimizi bərpa edənə qədər çox təəssüf ki istər dövlət və hökumət sənədlərində, istər XIX və XX əsrlərə dair tədqiqat əsərlərinin” əksəriyyətində, istərsədə orta məktəbin tarix dərsliklərində,Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən zəbt edilməsi məsələsini tarixi gerçəkliklə deyil, əksinə ona bəzək-düzək vuraraq ölkənin işğalını Azərbaycanın “könüllü surətdə Rusiyanın tərkibinə keçirdiyini”,bu ərazilərin zorla Rusiyaya birləşdirilməsi kimi yox “birləşmə” kimi təqdim etməklə bu məsələdə xalqımıza uzun müddət obyektiv bilik verməməklə yanaşı işğal məsələsinin guya azərbaycanlılara iqtisadi və mədəni rifah gətirdiyini qeyd edirlər. Rus mütəxəssislərinin daş duz mədəni sahəsindəki tədqiqatlarının nəticələrinə nəzər yetirdikdə isə bunu biz Daş-duz mədənləri eləcədə, Qızıl-Vəng kimi ərazilərdəki tapıntılardan daha aydın görürük.

Naxçıvan şəhərinin adı ilk dəfə olaraq eramızdan əvvəl 65-8-ci illərdə yaşamış Roma yazıçısı Kvunt Horotsi Flakk və eradan əvvəl birinci əsrdə yaşamış yəhudi tarixçisi Flafi Yosifin əsərlərində çəkilir. Bunlardan əlavə, Naxçıvan şəhərinin ilk dəfə adı çəkilən əsərlərdən biri də yunan coğrafşünası Klavdi Ptolemeyin “Coğrafiya” əsəri hesab olunur. Müəllif bu əsərində şəhərin adını çəkməklə yanaşı onun ərazisi barədə də məlumat verir. Orta əsr tarixçisi Mousey Xorenli isə Naxçıvan şəhərinin eramızdan əvvəl VI əsrdə mövcud olduğunu deyir.

Görkəmli türk səyyahı Övliya Çələbi (XVII əsr) “ Səyahətnamə” adlı əsərinin ikinci cildində (İstanbul, 1314-cü il) Naxçıvan şəhərinin formalaşmasını məşhur əfsanəvi hökmdar Əfrasiyabın adı ilə, çar məmuru B.Qriqoryev isə onun mənşəcə türk olan hökmdar Cibuni tərəfindən inşa edildiyini söyləyirlər.

Naxçıvan şəhərinin yaranması tarixinə dair bir sıra (erməni Çamçiyan və rus, daha doğrusu mənşəcə fransız İ.Şopen) məxəzlərdə də məlumat verilir ki, şəhərin meydana çıxması tarixi “Ümumdünya tufanı” ilə əlaqədardır.

Beləliklə, adları yuxarıda göstərilən mənbə və məxərlərə əsaslanaraq deməliyik ki, Naxçıvan şəhəri hələ eramızdan əvvəl mövcud olmuşdur. Lakin bununla kifayətlənmək olmaz. Çünki həmin əsərlərin müəllifləri Naxçıvan şəhəri barədə öz yaşadıqları dövrə və ya onlardan xeyli əvvəl yaşamış müəlliflərin məlumatlarından bəlli olan yazılara dair məlumat verirlər. Daha doğrusu, o müəlliflərin heç biri şəhərin yaranmasının canlı şahidi olmamış və ola da bilməzdilər. Deməli, məntiqi olaraq belə bir fikir irəli sürmək mümkündür ki, Naxçıvan şəhəri həmin müəlliflərin yaşadıqları dövrdən də xeyli əvvəl mövcud olmuşdur. Lakin bununla belə ədalət naminə etiraf etmək lazımdır ki, bu cür tarixi ədəbiyyatların birtərəfli mövqe tutmasına baxmayaraq, həmin mənbələrdə Naxçıvan şəhərinin qədim və orta əsrlər tarixinə dair bu gün də öz elmi əhəmiyyətini itirməyən fikirlər çoxdur. Məhz elə buna görədir ki, şəhərin tarixi ilə məşğul olan tədqiqatçılarımız keçmiş irsə tənqidi münasibət bəsləməklə bərabər, həmin əsərlərin müsbət cəhətlərindən də faydalanmalıdırlar.

Beləliklə şəhərin yaranma tarixinin əsas elmi səbəbini öyrənmək istədiyimiz təqdirdə bu səbəbləri rəvayət və əfsanələrlə, ayrı-ayrı sərkərdə və hökmdarların fəaliyyətləri ilə, müxtəlif antik və orta əsr müəlliflərinin salnamə və məxəzləri ilə deyil, məhz ilkin insan məskənlərindəki məhsuldar qüvvələrin inkişafı, sənətkarlıq və ticarətin yüksəlişi və cəmiyyət daxilində baş verən təbəqələşmə kimi bir sıra əlamətlərin mövcudluğu ilə izah olunmalıdır.

Bunlardan başqa, ilkin insan yaşayış yerinin planlı tikilməsi, onun möhkəm müdafiə olunması üçün möhtəşəm divar və bürclərlə əhatə olinması, qala daxilində müxtəlif istehsalat emalatxanalarının mövcudluğu, şəhər mədəniyyəti üçün səciyyəvi hal hesab olunan boyalı qabların hazırlanması, sənətkarlıq məhsullarının ailə təsərrüfatı daxilindən çıxıb mübadiləyə qoşulması kimi bir sıra əlamətlər də şəhər həyatının formalaşmasını sübuta yetirən amillər hesab olunur.

Beləliklə, şəhərin yaranması və şəhər tipli mədəniyyətin formalaşması üçün yuxarıda adları çəkilən xarakterik xüsusiyyətlərin Naxçıvandakı ilk insan yaşayış məskənlərinə aid edilməsini sübuta yetirməklə şəhərin meydana çıxması tarixini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkündür. Lakin onu da qeyd edək ki, bu iş həddən artıq zehni və fiziki əmək tələb edən vəzifənin yerinə yetirilməsi isə yüksək ixtisaslı tarixçilər və bu elmə köməkçi fənlər olan arxeolaqlar, etnoqraflar və numizmatiklərin üzərinə düşür.

Bu mənada tarixi sənədlərə nəzər yetirdikdə məlum olur ki, Naxçıvanın qədim tarixinə dair ilk arxeoloji tədqiqatlara Şimali Azərbaycan torpaqlarının Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra çar hökumətinin iqtisadi tələbatı ilə əlaqədar bu yerlərin təbii xammal mənbələrinin mənimsənilməsinə dair həyata keçirilən axtarış və tapıntılarla başlanmışdır. S. Zelinskinin və K.A.Nikitinin məqalələrində qeyd edilir ki, XIX əsrin 70-ci illərində Bayer tərəfindən Naxçıvanın daş-duz mədənindən qədim daş dövrünə aid ibtidai insanların hazırladıqları daş baltalar tapılmışdır. AMEA müxbir üzvü, arxeoloq Vəli Baxşəliyevin yazısında da göstərilir ki,2006-2011 ci illərdə Duzdağda beynəlxalq Azərbaycan-Fransa arxeoloji ekspedisiyasının aparıldığı araşdırmalar zamanı hələ e.ə.V-III minilliklərdə bu daş baltalardan duz çıxarmada istifadə olunmuşdur.

Naxçıvanda ilk insan məskəninin mövcudluğu və eləcə də şəhər mədəniyyətinin formalaşması üçün əsas şərtlərdən biri hesab olunan boyalı qablar mədəniyyətinin öyrənilməsi məsələsinə XX əsrin əvvəllərindəki əsərlərdə də toxunulur. Bu mənada A.S.Spisinin 1909-cu ildə Sankt-Peterburqda nəşr etdirdiyi “Nekotorıe Zakavkazskie moqilniki” adlı elmi məqaləsində Qızılvəng (Naxçıvan şəhərindən 18 km aralı) daş qutu qəbrlərdən tapılmış boyalı qablar mədəniyyəti haqqındakı elmi məlumatlar daha çox nəzər diqqəti cəlb edir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, bu cür boyalı qablar nəinki Azərbaycanda, habelə bütün Zaqafqaziyada ilk dəfə olaraq Naxçıvanda aşkar edilmişdir. Şəhər mədəniyyətinin öyrənilməsində böyük elmi əhəmiyyət kəsb rdən Qızılvəng tapıntıları ilə əlaqədar məşhur ingilis alimi K.Şefferin 1948-ci ildə Londonda nəşr etdirdiyi əsərində həmin maddi-mədəniyyət əşyalarının əhəmiyyəti xüsusi qeyd olunmuşdur.

Naxçıvanın qədim tarixinin öyrənilməsinə dair işğalaqədərki ədəbiyyatlar birtərəfli və ya yarımçıq xarakter daşıdığından burada istər ilk insan məskənlərinin yaranması və istərsə də şəhər tipli mədəniyyətin meydana çıxması problemini qəti həll etmək mümkün deyil. Bu sahədə nisbətən geniş və hərtərəfli elmi tədqiqatlar yalnız XX əsrin 50-ci illərindən sonrakı dövrlərdə aparılmışdırsada bu tədqiqatlar da sosialist ideologiyasına əsaslandığından yenə də onların əksəriyyəti əsl tarixi gercəkliyi əks etdirmir. Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, 1958-ci ildə görkəmli arxeoloq, mərhum O.H.Həbibullayevin rəhbərliyi ilə Naxçıvan şəhərindən bir qədər şimalda yerləşən Kültəpə adlanan yerdə aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş maddi-mədəniyyət əşyalarının böyük elmi əhəmiyyəti vardır. O.Həbibullayev həmin tapıntılarla Neolit dövrünün əvvəllərindən başlayaraq Enolit, Tunc və Dəmir dövürlərinin bütün mədəni təbəqələrini ardıcıl tədqiq edərək azərbaycan xalqının qədim tarixini, onun mənşəyini, adət-ənənəsini, həyat tərzini müəyyən etməklə, burada ilk insan məskənlərinin 3500 il bundan əvvəlk mövcudluğunu sübuta yetirmişdir. Müəllifin rəhbərliyi altında aparılan bu cür arexeoloji qazıntılar Azərbaycan arxeoloqlarının gələcək tədqiqi işlərinin genişləndirilməsində və Azərbaycan xalqının qədim tarixinin elmi cəhətdən daha irəli aparıb onun zənginləşdirilməsində böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bu sahədə qazanılmış elmi naliyyətlərin və arxeoloji qazıntılar nəticəsində toplanmış zəngin təcrübənin nəticəsi idi ki, XX əsrin 70-ci illərində Naxçıvanın qədim və orta əsirlər şəhər mədəniyyəti tarixinə dair bir sıra qiymətli kitablar, o cümlədən, V.Əliyevin, R.Məmmədovun, O.Həbibullayevin əsərləri nəşr olunaraq bu dövrə qədər Azərbaycanın qədim tarixi dövründə olan boşluğu qismən tamamlamışdır. 1968-1972 ci illərdə qədim Naxçıvan ərazisində İkinci Kültəpə adı ilə tanınan yerdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar elmi baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada 1500 m2 sahədə aparılan arxeloji qazıntılar nəticəsində arxeoloq V.Əliyev belə rəyə gəlir ki, “Kür-Araz mədəniyyətinə / e.ə.III minillikdə/. Orta tunc dövrünə, eləcə də e.ə.II minilliyin birinci yarısına və I minilliyin əvvəllərinə aid təbəqələr qazılaraq zəngin maddi-mədəniyyət qalıqları aşkara çıxarılmışdır”.

Görkəmli sovet arxeloqu O.M.Çaparidze qədim Naxçıvan mədəniyyətindən bəhs edərək yazır ki, “Qafqaz xalqlarının həyat tərzində 5000 il bundan əvvəl / e.ə.III minillik/-baş vermiş iqtisadi, ictimai və siyasi dəyişiklikləri, onların mədəni inkişafı, Yaxın Şərq ölkələri və Şərqi Avropa tayfaları ilə iqtisadi mədəni əlaqələrini öyrənmək baxımından Kür-Araz mədəniyyəti abidələri mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir”.

Beləliklə, arxeoloqlarımızın yuxarıda göstərdiyimiz əldə olunan maddi-mədəniyyət abidələri belə bir düzgün elmi nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, hələ eramızdan çox-çox əvvəl qədim Naxçıvanda əhalinin sayı artmış, yaşayış sahəsi genişlənmiş, iqtisadiyyat və mədəniyyətn inkişafı sahəsində bu proses sonralar daha da gücləndiyindən ilkin şəhər mədəniyyəti meydana çıxmışdır.

Naxçıvan şəhərinin belə bir qədim tarixə malik olması onun təbii olaraq toponimiyasının müəyyənləşdirilməsi məsələsini xeyli çətinləşdirir. Məhz elə buna görə də toponomika məsələləri müxtəlif dövürlərdə yaranmiş ayrı-ayrı müəlliflərin əsərlərində səslənmişdir. Məsələn, Klavdi Ptolomeyin (eramızın II əsri) “Coğrafiya” əsərində Naxçıvan “Nakcuana”,Sasani hökümdarlarına görə isə “ Naxq” (ehtimal olunur ki, Sasani hökümdarları Naxçıvanı zəbt etdikdən sonra şəhərdə öz adlarına kəsdikləri sikkələr üzərində Naxçıvan sözünü qısaca olaraq “Naxq” kimi yazmışlar) kimi qeyd olunurdu. P.Məmmədov “ Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki”( Bakı 1977) adlı əsərində “ Meycəm əl-buldan”, “Münəccim Başi”, kimi orta əsr ərəb məxəzlərinə istinad edib göstərir ki, həmin əsərlərin müəllifləri Naxçıvan şəhərin “ Nəxcuan”, “Nəşavə”,yaxud “Nəşəvi” , IX-XI əsr ərəb coğrafşunaslarının əsərlərində “ Nəşəva” ,yəni böyüyən, inkişaf edən,XI-XVII əsrlərə aid Şərq məxəzlərində isə “ Naxçəvan” və “ Nəxcəvan” şəklində işlədildiyini söyləyir. Hətta orta əsr müəllifi Yaqut Həməvinin əsərində Naxçıvan şəhəri həm “Nəşəva”, həm də “Naxçıvən” kimi qeyd olunmuşdur. Müəllif bu münasibətlə yazır: “ Nəşəva Azərbaycanda şəhərdir... O, xalq arasında Nəxcuan adı ilə də məşhurdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Naxçıvan ərazisində hal-hazırda qalmaqda olan abidələr üzərində şəhərin adı “Nəxcuvan” formasında yazılmışdır.

Bəzi orta əsr Azərbaycan, türk və iran müəlliflərinin (Məhəmməd İbn Hinduşah Naxçıvani, (XIV əsr), Həmdullah Qəzvini, Övliyya Çələbinin XVII əsr) əsərlərində və.b.) əsərlərində isə Naxçıvan “Nəqşi-cahan” ( yəni dünyanın bəzəyi) formasında işlənilir. Həmdullah Qəzvini bu münasibətlə yazır ki, “ Şəhər gözəldir və ona nəqşi-cahan deyirlər”. Azərbaycan dilçilərindən A.Axundov “Torpağın köksündə tarixin izləri” (Bakı 1983) adlı kitabında Naxçıvan sözünün etinologiyasına dair yuxarıda göstərilənlərdən əlavə elam dilindəki Nahhunte (elamlılarda allah adıdır) sözündən əmələ gəlməsini söyləyir. Məşhur elamşünas alim Yusif Yusifov isə Naxçıvan sözünü Naksu-ana Naxçu-an formasında göstərərək toponimun tərkibindəki ana//an hissəsini məkan,yer anlamında, adın kökünü isə iki hissədən Nak//Nax və Şu//Çu hissələrindən ibarət hesab edərək Nak//Nax sözünün qədim türk sözü kimi “ yaxşı, xoş” , çu//şu hissəsini isə “ su” sözü ilə bağlayıb adın mənasını “dadlı su yeri” “xoş” dadlı “su” kimi izah edir.

Naxçıvan adının mənası və mənşəyi haqqında isə bir-birinə zidd olan bir neçə elmi və dini fərziyyələr və xalq etimologiyaları mövcuddur. Lakin hələlik təklif olunan mənaların heç biri inandırıcı deyildir.

Tədqiqatçıların bir qrupu məşhur “Ümumdünya daşqını”na əsaslanaraq Naxçıvanı Nax (ilk, birinci) və içevan (düşərgə) sözlərindən yaranmış hesab edərək “ilk düşərgə” kimi mənalandırmış, bəziləri isə adın tərkibindəki “çıvan” hissəsini “ cavan” sözü ilə bağlayaraq toponimdə “ ilk cavanlıq yeri” mənasını görmüşlər. Bəllidir ki, “Ümumdünya daşqını” və “xilaskar gəmi” anlayışı ilk dəfə “Bilqamıs” adlı şumer dastanında əks olunmuşdur. Sonradan bu əfsanə “Tövrat”a oradan isə “Qurana” keçmişdir. Şumer dastanı “Bilqamıs”da gəmi qayırıb insanları xilas edən Untapiştininr adı müvafiq surətdə “Tövrat”da Noy, “Quran”da isə Nuh kimi verilmişdir. Bəzi tədqiqatçıların Naxçıvan toponiminin “Naxç” tayfasının adı ilə əlaqələndirilməsi də bizə görə düzgün deyildir. Çünki Naxçıvan adı “Naxç” etnonimindən daha qədimdir.

XXI əsrin birinci on illiyində Naxçıvan bölgəsinin, xüsusən Naxçıvan şəhər tarixinin daha dərindən tədqiq edilməsi sahəsində Naxçıvan MR rəhbərliyinin qəbul etdiyi qərarlar və bunların icrası üçün yaradılmış yüksək dövlət qayğısı öz müsibət nəticələrini vermişdir. AMEA Naxçıvan bölməsinin Tarix və Arxeologiya İnstitunun arxeoloq və etnoqrafları Gəmiqayada apardiqları elmi tədqiqatlara əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmişdilər ki, Nuh əfsanəsinin istər coğrafi, istər toponomik, istərsədə etnoqrafik baxımından Naxçıvanla bağlılığı danılmaz həqiqətdir. AMEA müxbir V.Əliyev isə öz tədqiqatlarında qeyd edir ki, araşdırmalar sübut edir ki, 4000-5000 il bundan əvvəllər Azərbaycanın ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri olan Nazçıvan bəşəriyyətin ilkin sivilizasiyasının mərkəzi olan Şumer dövlətləri ilə sıx iqtisadi-mədəni əlaqələr saxlamışdır. (Vəli Əliyev. Naxçıvan Azərbaycanın tarixi diyarıdır. Bakı, XXI UNE, 2002-ci il, səh,19). Odur ki, ümumşərq dünyası üçün səciyyəvi olan bir çox qədim miflər Naxçıvanda yaşayanların da yaddaşında qalmış və bu günümüzə gəlib çatmışdır. Şummer abidələrində olan təsvirlər özünü Gəmiqaya təsvirlərində də əks etdirir. Qədim Naxçıvan şəhəri əlverişli iqtisadi və hərbi strateji ərazidə yerləşdiyindən qədim və orta əsrlərdə bu və ya digər dövlətlər, xüsusən, Roma imperiyası və sasanilərin (III-VI əsrlərdə) hərbi əməliyatt meydana çevrilmişdir. Roma dövləti bu əraziyə yiyələnərək atəşpərəstlik məbədlərini dağıdaraq əvəzində xiristian abidələri ucaltmış, ölkənin iqtisadiyyatını xeyli zəiflətmişdir. Lakin müharibələrin müvəqqəti dayandırılması ilə əlaqədar olaraq şəhərin təsərrüfat həyatı yenidən canlanıb yükslmişdir. A.K.Nikitin o dövr Naxçıvan şəhər həyatından bəhs edərkən yazır ki, bu dövrdə şəhər həddən arıq varlı həyat keçirdiyindən burada ticarət əlaqələri də xeyli güclənmişdir. Müəllifə görə, hələ IV əsrdə şəhərdə 150000 əhalini əhatə edən 30000 ev mövcud idi.

VII əsrdə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi, Naxçıvan şəhəri də Ərəb istilasına məruz qalmışdır. Şəhər əhalisinin kəskin müqavimət göstərməsinə baxmayaraq 644-cü ildə Naxçıvan xilafət qoşunları tərəfindən zəbt olunub islam dinini qəbul etməli olmuşdular. Ərəb zülmünə qarşı mübarizə Azərbaycan və Ermənistanın bir çox şəhər və kəndlərində daha ciddi xarakter almışdı. Xilafətə qarşı çevrilmiş bu hərəkatda istismar olunan xalq kütlələri ilə bərabər, ərəb canişinləri tərəfindən iqtisadi və siyasi hüquqlardan məhrum edilən yerli feodallar da iştirak edirdilər. Belə bir vəziyyətdən qorxuya düşən müxtəlif ərəb əmirlərinin cəza dəstələri xalq hərakatını amansızcasına yatırmışdılarsa da hələlik bəzi yerlərdə tam sakitlik yarada bilməmişdilər.

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, bəzi tarixçilər er.əvvəlki qədim Naxçıvan şəhəri barəsində bir sıra yalnış fikirlər irəli sürərək xilafət dövründə erməni knyazlarının Naxçıvan kilsəsində yandırılması tarixi hadisəsini də əllərində şüar edərək hazırkı Naxçıvanı Azərbaycan şəhərləri sırasına daxil etmək istəmirlər. Bu qurup tarixçilər əgər əsl tarixi həqiqəti öyrənmək istəyirlərsə, onda VII əsrin axırı və VIII əsrin əvvəllərindəki tarixi abidələri düzgün təhlil etməyə qadir olan mötəbər mənbələrə müraciət edib öyrənsinlər ki, söhbət hansı Naxçıvandan gedir?

Qədim və orta əsrlər tarixinin tədqiqi üzrə nəinki keçmiş SSRİ-də ,hətta xaricdə də tanınmış görkəmli alim, akademik mərhum Z.M.Bünyadov bu məsələ ilə əlaqədar özünün “Azərbaycan Atabəyləri dövləti” (Bakı 1984) adlı monoqrafiyasında Türkiyə ərazisindəki epiqrafik abidələrin tədqiqində məşhur mütəxəssis kimi tanınmış akademik İ.A.Orbelininin əsərlərinə istinad edib göstərir ki, İ.A.Orbeli Türkiyənin Kars vilayətindəki yaşayış məntəqələri arasında Naxçıvan yaşayış məntəqəsinin və həmin yaşayış yerində VII əsrin sonlarına aid bir kilsənin də adını çəkir. Müəllifin Türkiyə, Naxçıvanı və oradakı kilsə haqqındakı İ.A.Orbelinin həmin məqaləsində göstərdiyi sitat belədir: “Naxçıvan məbədi xarabalıqlar içərisində qalmışdı, lakin sonradan camaat özlərinin dini ehtiyaclarını ödəmək üçün kilsəni tikmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə əhali uçulmuş divarların ...yenidən özülə tikdilər. Bu işlərə rəhbərlik rdən bənna mənə xəbər verdi ki, məbədin daşlarında yanığın izləri var, onların üzü tökülmüşdür, buna görə də bütün daşları yenidən yonmaq lazım gəldi.”

Beləliklə, İ.A.Orbelinin yazısından göründüyü kimi VII əsrin sonlarında ərəb sərkərdəsi Məhəmməd ibn Mərvan tərəfindən müəyyən təqibə məruz qalan erməni knyazları Azərbaycanın ən qədim və doğma şəhəri hesab olunan Naxçıvanda deyil, Türkiyənin Qars vilayətindəki Naxçıvan yaşayış məntəqəsində olan kilsədə müəyyən maniyelərlə üzləşmişlər. Məhz buna görə də müasir bir qrup orta əsr tarixçilərinin indiki Naxçıvanı Azərbaycan şəhərləri sırasından çıxarmaq cəhdləri əbəsdir. Digər tərəfdən, yuxarıda göstərildiyi kimi arxeoloqların eramızdan əvvəl mövcud olmuş qədim Naxçıvan şəhəri ərazisində apardıqları arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə etdikləri maddi-mədəniyyət nümunələri sırasında heç bir kilsə və heç bir xristian abidələrinin izinin belə olmaması da Naxçıvanın Azərbaycanın doğma şəhərlərindən biri hesab olunmasını bir daha sübuta yetirir.

VII-IX əsrlərdə ərəb canişinlərinin özbaşınalığına baxmayaraq Naxçıvan şəhəri xilafətin əsas hərbi dayaq məntəqələrindən biri olduğuna görə X-XI əsərlərlə şəhər həyat tərzi yenidən dirçəlmişdir. Bu dirçəliş XII əsrdə daha da yüksələrək Naxçıvanı bütün Şərq aləmində ən inkişaf etmiş şəhərlər sırasına çıxararaq bəşəriyyətə görkəmli şəxslər bəxş etmişdir.

Naxçıvanda doğulmuş, orada yaşamış və yaratmış Əcəmi Əbubəkir oğlu Naxçıvanı özünün əvəzedilməz böyük memarlıq sənətkarlığı ilə məhz bu dövrdən bütün dünyada tanınmışdır. Qərbdə memarlıq əsərlərinin hələ anonim şəklində yarandığı bir vaxtda Əcəmi bizə məlum olan şah əsərlərinin müəllifi kimi tanınır. O, həm də Azərbaycanda ilk memarlıq məktəbinin əsasını məhz Naxçıvan şəhərində qoymuşdur. Zəmanəmizə qədər mövcud olan memarlıq məktəbinin yaratdığı abidələr sırasında Yusif Küseyir oğlu türbəsi (1162), Möminə xatın türbəsi (1186), Naxçıvan Cümə məscidi (XI-XII əsr), Gülüstan türbəsi ( XIII əsrin əvvəlləri) xüsusi yer tutur.

Naxçıvan ərazisinin bəşəriyyətin ilkin ibtidai insan izlərinin əsas mərkəzlərindən birinin hesab olunmasına dair obyektiv elmi tədqiqatlar xüsusən XX əsrin 90-cı illərindən sonra daha doğrusu Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin bərpasından sonra ölkəmizdə yüksək dövlət qayğısı sayəsində həyata keçirilən böyük tədbirlər nəticəsində mümkün olmuşdur.

Bu mənada Naxçıvan MR-ın rəhbərliyinin xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinə, o cümlədən elmi tədqiqatların bəşəri və milli dəyərlər baxımından yenidən işlənilməsi məqsədi ilə verilmiş sərəncam, elmi məsləhət və tövsiyyələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Məhz dövlət tərəfindən yaradılmış bu yüksək qayğıya cavab olaraq tədqiqatçılarımız Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəai olan Naxçıvan MR-da son illər tariximizin müxtəlif sahələrinə dair, xüsusən də Naxçıvanda ilk ibtidai insan məskənlərinin tədqiqatı sahəsində sanballı elmi nəticələr əldə etmişlər. Son tədqiqatların elmi cəhətdən daha tutarlı olmasını və onun dünya alimləri tərəfindən birmənalı şəkildə müdafiə edilməsinin bir səbəbi də bu sahə ilə məşğul olan və dünya elmində tanınan xarici ölkə alimləri ilə o cümlədən ingilis, amerikan, fransız, türk tədqiqatçıları ilə yerli tədqiqatçıların birlikdə işləmələri və onların əldə etdikləri maddi-mədəniyyət tapıntılarını laboratoriya analizindən keçirib onlara dair elmi təhlillər aparıb qarşılıqlı razılaşma əsasında mətbuatda çıxışlar edib, beynəlxalq elmi konfranslarda Azərbaycan elmi barədə yüksək fikir yaratmaqla, Naxçıvana əsassız ərazi iddiasında olan erməni cığırdaşlarına və onların havadarlarına verilən layiqli elmi cavabdır.

Bu cür elmi cəhətdən tutarlı və sanballı əsərlər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutları , xüsusən həmin akademiyanın Naxçıvan bölməsi və Naxçıvan Dövlət Universiteti alimlərinin tədqiqatları sayəsində işıq üzü görmüşdür.

Bu tədqiqatlar Naxçıvandakı Kilid, Daşqala, Qazma kimi mağaralarda, Batabatın dağ və yamaclarında, II Kültəpə qədim yaşayış kimi onlarla yerlərdən daş dövrünə dair tapılan əşyalar burada ibtidai insan izlərinin olmasını sübuta yetirir, həmin ərazilərin dünyanın ən qədim ərazilərindən biri olduğunu göstərir.

Naxçıvan ərazisindəki ilkin insan məskənlərinin əsas tədqiqatçılarından biri sayılan AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Əliyev yazır ki, “Bütün Qafqazda, Cənubi Azərbaycanda (Urmiyada), Ön Asiyada, (Suriya, Fələstin və.b.) geniş yayılmış Kür-Araz mədəniyyətinin əsas vətəni Naxçıvan diyarıdır. Odur ki, Kür-Araz mədəniyyətinin ən zəngin və qalın yaşayış yerləri (I Kültəpə, II Kültəpə, Maxta, Ovçular təpəsi, Daşarx və b.) Naxçıvan ərazisindədir.

Təbii ki, əlverişli coğrafi iqlim şəraitinə malik olan Naxçıvan ərazisi ilk ibtidai insan mərkəzlərindən biri olduğu kimi, qədim insanların maddi nemətlər uğrunda mübarizəsi nəticədə əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsinə, ilk əmək bölgülərinin meydana çıxmasına, müxtəlif peşə sahibi tayfaların formalaşması sayəsində və nəhayət burada şəhər mədəniyyətinin də erkən yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə ilkin şəhər tipli mərkəzlərdən II Kültəpə, Görövqala (Şaxtaxtı), Qarabağlar, Oğlanqala, Pilovtəpə və Qazançı kimi qalalarda ilkin şəhər mədəniyyətinə dair maddi-mədəniyyət nümunələri kifayət qədərdir.

Son tədqiqatlar Naxçıvan ərazisində ilk ibtidai insan izləri, icmanın yaranması, onun daxilindəki parçalanmalar, müxtəlif peşə sahələrinin formalaşması və nəhayət şəhər mədəniyyətinin meydana çıxması sahəsində XX əsrin 50-80-ci illərində Naxçıvan bölgəsi tarixinə dair əldə olunmuş, elmi nəaliyyətlərə hörmətlə yanaşıb onların elmi-metodiki məktəblərinə söykənməklə müstəqilliyimizin bizə bəxş etdiyi şəraitdən istifadə edib apardıqları arxeoloji qazıntılardan əldə etdikləri tutarlı faktlar əsasında dünya miqyasında Naxçıvan şəhər mədəniyyətinin daha, 5000 il bundan əvvəl meydana çıxdığını sübut etməyə yönəlmişdir.

Azərbaycanın o cümlədən onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanın ədəbi və mədəni mühitinin tədqiqində müstəsna xidmətlər göstərən tanınmış görkəmli ədəbiyyatşünas alim, akademik İsa Həbibbəyli Naxçıvanda şəhərsalma mədəniyyəti izlərinin olması barədə keçmiş SSRİ arxeoloqlarının o cümlədən Qafqaz və Azərbaycan arxeoloqlarının maddi mədəniyyət tapıntılarına, qədim, orta əsr, yeni və ən yeni tarixi qaynaqlara söykənməklə Naxçıvan şəhərinin yaşı barədə öz elmi mülahizələrini yekunlaşdıraraq yazır: “Naxçıvan şəhərinin tarixi insanlığın yaranmasının başlanğıc dövrləri ilə bağlıdır. Naxçıvan bəşər sivilizasiyasının ilk şəhər tipli yaşayış məskənlərindən biridir... Naxçıvan şəhərinin 5 min illik yaşını təsdiq edən dəlil sübutlar kifayət qədərdir”.

Zəhmət ŞAHVERDİYEV,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin

Azərbaycan tarixi kafedrasının

müdiri, tarix elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2012.- 6 iyun.- S.4-6.