“Molla Nəsrəddin” jurnalı və dövri mətbuata münasibət məsələsi

VI YAZI

Dövri mətbuat

“Azərbaycan mətbuatının şah əsəri” haqqında

“Molla Nəsrəddin” jurnalının birinci sayı 6 aprel 1906-cı il tarixdə Tiflis şəhərində çap olunsa da, dövri mətbuat hələ jurnalın nəşrindən əvvəl Azərbaycanın və Yaxın Şərqin ilk satira dərgisi haqqında məlumatlar yayıb. Bu baxımdan müəyyən mənada demək mümkündür ki, mollanəsrəddinşünaslığın əsası hətta məcmuənin nəşrindən öncə mətbuat tərəfindən qoyulub. Şübhəsiz, bu işdə də “Molla Nəsrəddin”in müdiri və baş redaktoru Cəlil Məmmədquluzadənin səylərini məxsusi dəyərləndirmək lazımdır. Qulam Məmmədlinin “Molla Nəsrəddin” salnaməsindən aydın olur ki, məcmuə haqqında ilk məlumatı 19 fevral 1906-cı il tarixdə rusdilli mətbuat, daha doğrusu “Vozrojdeniye” və “Novoye obozreniye” qəzetləri verib: “Vozrojdeniye”, №1. “Müsəlman ziyalılarından ibarət bir dəstə qərara gəliblər ki, Tiflisdə “Molla Nəsrəddin” adında həftəlik satirik-yumorist jurnal çıxarsınlar.

Biz çalışacağıq ki, bu jurnalda öz oxucularımızı müsəlmanların həyatı ilə tanış edək”. (Q.Məmmədli “Molla Nəsrəddin”)

Maraqlıdır ki, jurnal haqqında dövri mətbuatdakı bu ilk yazılar elmi fikrin diqqətini cəlb edib, hətta “Biz çalışacağıq ki, bu jurnalda öz oxucularımızı müsəlmanların həyatı ilə tanış edək” cümləsinə istinadən Q.Məmmədli həmin xəbərin elə Mirzə Cəlilin özü tərəfindən yazılması fikrini irəli sürmüb. Əlbəttə, Cəlil Məmmədquluzadənin digər mətbu orqanlarda jurnal çıxarmasına dair bildirişlər çap etdirməsi təsadüfi sayılmamalıdır. Böyük sənətin prinsiplərini dəyərləndirən Mirzə Cəlil daimi nəşri məsələsinə xüsusi önəm verib, bu səbəbdən açacağı qəzet və ya jurnalın hansısa sahibkarın iradəsindən asılı olmasını istəməyib, mətbu orqanın obyektivliyi, qərəzsizliyi üçün müstəqil fəaliyyət göstərməsini, özü-özünü yaşatmasını mühüm şərt sayıb, odur ki, hələ “Molla Nəsrəddn”in nəşrindən əvvəl abunəçi məsələsini həll etmək üçün mətbuata aid bildirişləri zəruri sayıb.

“Molla Nəsrəddin”in nəşri ilə əlaqədar “Novoye obozreniye”nin məlumatı “Baku” qəzetinin 1906-cı ilə aid 39-cu sayında da yer alıb, həm də “Baku” mənbə olaraq “Novoye obozreniye”ni göstərib. Həmin il “Həyat” qəzetinin 42-ci, “Kavkazskoye utro”nun 1-ci, “Tərcüman”ın 19-cu, “İrşad”ın 56-cı, “Kaspi”nin 47-ci, “Na povorote”nin 1-ci saylarında “Molla Nəsrəddin” adlı bir dərginin nəşr ediləcəyi oxucuların diqqətinə çatdırılıb. Əlbəttə, bütün bunlar Mirzə Cəlilin planları üzrə həyata keçirilib. Aydın olur ki, Cəlil Məmmədquluzadə yalnız mətbu orqanlarda jurnalın nəşri ilə əlaqədar xəbər verməyib, eyni zamanda şəxsi dostluq və tanışlıq münasibətləri vasitəsilə “Molla Nəsrəddin”in nəşri haqqında məlumatlar yayıb. Əslində bu yolla gələcək baş redaktor məcmuənin yaşaması üçün real zəmin hazırlayıbdır. Budur, Rzaqulu Nəcəfovun xatirələrində həmin proses aşağıdakı formada açıqlanır: “...Hələ məcmuə çıxmamışdan bir neçə ay qabaq ətraf şəhərlərlə – Naxçıvan, İrəvan, Gəncə, Şəki, Şirvan və Bakı ilə rabitə bağlayır. Biz o vaxt Naxçıvandaydıq. Mirzə öz oğulluğu Heydər ağa Şahtaxtinskini Naxçıvana göndərmişdi, oradakı dostlarına məcmuənin çıxacağını xəbər verib material istəmişdi”. (Q.Məmmədli “Molla Nəsrəddin”)

Qəhrəmanı Molla Nəsrəddin olan “Xa! Xa! Xa!” satirik jurnalı

Təhlillər nəticəsində aydın olur ki, digər mətbu orqanlar “Molla Nəsrəddin”in çap olunması haqqında məlumatları yayınlamaqla yanaşı, buna alternativ addımlar atmaq qərarına da gəliblər. Lakin nəticə o qədər də uğurlu alınmayıb. Bu cəhətdən Q.Məmmədlinin şərhləri olduqca qiymətlidir: “Tərcüman” qəzetinin redaktoru və naşiri İsmayılbəy Qaspıralı C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” adlı satirik jurnal çıxaracağı xəbərini eşidincə onu qabaqlamaq qəsdilə qəhrəmanı Molla Nəsrəddin olan “Xa! Xa! Xa!” adlı həftəlik satirik jurnal nəşr etməyə başlayıb və 1906-cı il aprelin birindən mayın beşinədək 5 nömrə çıxarıb. Lakin müvəffəqiyyət qazanmadığından onu bağlamağa məcbur olub”. (Q.Məmmədli “Molla Nəsrəddin”)

Daha maraqlısı budur ki, yuxarıda adıçəkilən mətbu orqanlar eyni məzmunlu məlumatları “Molla Nəsrəddin”in nəşrindən sonra da yayınlayıb, beləliklə, öz-özlüyündə yeni nəşr olunan satirik və şəkilli məcmuənin daha geniş ərazidə yayılması istiqmətində iş aparıblar. Bəli, “Kavkazski listok”, “İrşad”, “Kaspi”, “Na povorote” öz səhifələrində “Molla Nəsrəddin”in nəşrinə dair xəbərlərə yer ayırmaqla geniş oxucu kütləsinin diqqətini yeni jurnala yönəldiblər. Digər tərəfdən, “Kaspi” xəbər verib ki, “Molla Nəsrəddin”in redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə “Na povorote” qəzeti vasitəsilə redaksiyaya təbrik məktubu göndərənlərə minnətdarlığını bildirib.

Qeyd edək ki, “Molla Nəsrəddin”in nəşrə başlaması hansı ədəbi cəbhədə dayanmasından asılı olmayaraq qələm sahibləri tərəfindən yüksək dəyərləndirilib. Ümumiyyətlə, digər mətbu orqanların öz səhifələrində “Molla Nəsrəddin” mövzusuna yer ayırmalarını bir neçə cəhətdən qiymətləndirmək lazımdır. Əslində “Molla Nəsrəddin” mövzusuna müraciət edən digər qəzet və jurnallar müəyyən mənada dərginin təbliği ilə məşğul olublar. Məsələn, “Ülfət” qəzeti 20 aprel 1906-cı il tarixli sayında jurnalın nəşrini alqışlamaqla bərabər, dərginin ilk nömrəsindəki teleqraf xəbərlərindən birini də oxuculara təqdim edib. Digər tərəfdən jurnalın hər dəfə hökumət tərəfindən təqibi özgə mətbu orqanlar tərəfindən yayınlanaraq dərginin haqq işi müdafiə edilib. Başqa sözlə, prinsipcə “Molla Nəsrəddin” ədəbi cəbhəsinin mütəşəkkilliyində, jurnal haqqında müsbət ictimai rəyin formalaşmasında digər mətbu orqanların dərgi ilə bağlı məlumatlarını məxsusi dəyərləndirmək lazımdır. Qətiyyətlə demək olar ki, cəmiyyətdaxili eybəcərliklərə qarşı mübarizədə “Molla Nəsrəddin”in obyektivliyi və qərəzsizliyi digər mətbu orqanları da eyni bir mövqedə birləşdirib.

Əlbəttə ki, “Molla Nəsrəddin”in nasir və şairləri cəmiyyətin tərəqqisini elmdə, maarifdə, yeni nəsillərin dünyəvi elmlərə yiyələnməsində görürdülər. Bu səbəbdən jurnalın səhifələrində geniş yer tutan mövzulardan biri də məktəblərin vəziyyəti, müəllimlərin təhsil sahəsində fəaliyyətləri idi. Jurnalın ilk ilinin 5-ci sayında dərc olunan yazılardan biri də məhz bu mövzudadır. Həmin yazıda Bakı rus-müsəlman məktəbinin şagirdləri müəllimlərindən narazılıqlarını bildirir, gecələr yuxusuz qalan müəllimlərin məktəbi gec açmalarını tənqid edirlər. Jurnalın redaktoru məktəb şagirdlərinin bu narazılıqlarını oxuculara çatdırsa da, guya şagirdlərə inanmır. Məsələ ondadır ki, mövzu bununla qapanmır. Adıçəkilən məktəbin müəllimləri “Həyat”a etiraz məktubu göndərir və “Həyat” həmin etiraz məktubunu çap etsə də “Molla Nəsrəddin”ə haqq qazandırır. Qeyd edilən yazı ilə əlaqədar “Həyat”ın açıqlaması əslində “Molla Nəsrəddin”ə rəğbətin ifadəsi olmaq baxımından da dəyərlidir: “Molla Nəsrəddin” mədhiyyə, mədhü səna yazmaq üçün çıxmır. Bu vəzifəni İran şairlərinə tərk edir. O, ancaq həcv ilə, istehza ilə, xəndə ilə qüsurlarımızı tənqid və islah yolunu tutmuşdur!.. Bundan kimsənin dilgir olmağa haqqı yoxdur. Sabah əgər məni də həcv etsə, təşəkkürdən başqa əlimdən bir şey gəlməyəcəkdir”. (Q.Məmmədli “Molla Nəsrəddin”)

Müşahidələr göstərir ki, digər mətbu orqan nümayəndələri “Molla Nəsrəddin”lə bağlı hər bir məsələ ilə maraqlanıblar. O cümlədən jurnalın hökumət orqanları tərəfindən təqibi, abunəçilərin məcmuə ilə əlaqələri, hətta mollanəsrəddinçilərin ailə üzvlərinin həyatı diqqət mərkəzində olub, eyni məsələlər dönə-dönə mətbuat səhifələrinə çıxarılıb. Əslində elə bu yolla da bütün cəmiyyətin diqqəti Cəlil Məmmədquluzadəyə məxsus dərgiyə yönəldilib. Qeyd edək ki, “Molla Nəsrəddin”lə bağlı dövri mətbuatdakı belə yazılar jurnalın qüdrətini, əzəmətini ifadə etmək baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Budur, “Baku” qəzeti 1906-cı il tarixli 101-ci sayında yenə də “Molla Nəsrəddin”dən söz açır. Eləcə də məlum olur ki, “Baku” həmin məlumatları “Alik” qəzetindən alıb. Sonuncunu maraqlandıran isə məcmuə ilə mübarizədə Bakı polis idarəsi ilə İran konsulluğunun birgə fəaliyyətidir: “Yerli İran konsulu polis idarəsi ilə birlikdə var qüvvəsi ilə çalışır ki, satirik-yumorist “Molla Nəsrəddin” jurnalının müsəlmanlar arasında yayılmasına mane olsun. Bu jurnalı oxuyanların hamısı “bədəfkarlar” siyahısına daxil edilirlər” (Q.Məmmədli “Molla Nəsrəddin”)

Maraqlıdır ki, digər mətbu orqanlar “Molla Nəsrəddin”in hökumət və qaragüruh tərəfindən təqibi məsələsinə dönə-dönə qayıdıblar. Məsələn, 1906-cı il “İrşad”ın 126-cı sayında, “Dəvət-Qoç”un 4-cü sayında “Molla Nəsrəddin” müəlliflərindən Ömər Faiq Nemanzadənin evinin hökumət tərəfindən axtarılmasına dair xəbər yayınlanıb. Bəlkə də, fərqinə varmadan özgə qəzet və jurnallar “Molla Nəsrəddin”in müdafiə işində oxucuları, tərəqqipərvər qüvvələri səfərbər edibdir. Bu məqamda daha bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır. Daha doğrusu, dərginin elə ilk saylarından Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə geniş şöhrət tapması artıq elmi ədəbiyyatların təsdiqlədiyi faktdır. Akademik İsa Həbibbəyli “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” əsərində yazır: “Vaxtilə jurnalda əməkdaşlıq etmiş, onun abunə və yayılma işlərinə köməklik göstərmiş şəxslərin məlumatlarına əsasən “Molla Nəsrəddin” “Nyu-yorkda, Hindistanda, Kəlküttədə və London, Berlin, Paris, Roma, İstambul, Misir, İranın bir çox şəhərlərində və Rusiyanın hər tərəfində”, “Moskva, Ufa, Kazan, Həştərxan şəhərləri ilə yanaşı, Təbriz, Tehran, Xoy, İstambul, Trabzon, Ərzurum, Bombey, İsgəndəriyyə, Qahirə şəhərlərində”, “Qərbi Çində, Türküstanda, Volqa qıraqlarında, Finlandiyada, Lehistanda, Osmanlıda, İranda, Qafqazda və sair müsəlman şəhərlərində alınıb oxunmuşdur”.

Rufik İSMAYILOV,

Bakı Dövlət Universitetinin doktorantı

525-ci qəzet.- 2012.- 8 iyun.- S.6.