Real həqiqətdən ilahi həqiqətə gedən yol

Klassik ədəbi-bədii irsə tədqiqatçı marağı insanın öz xalqına, millətinə məhəbbətdən doğulur. Füzuli kimi dahi şairdən, onun ilahi söz möcüzələrindən yazmaq üçün ilk növbədə Füzulini yetirən xalqı sevmək lazımdır. Belə bir dəruni sevgi əsl ziyalı, vətənkeş alim, istedadında duyğunu və zəkanı uğurla sintez etmiş Gülşən Əliyeva – Kəngərlinin bir füzulişünas kimi yazdıqları, müasir ədəbiyyatşünaslığın şərəf lövhəsində düzümlənən bütün əsərlərinin cövhərini təşkil edir.

Filologiya elmləri doktoru, professor Gülşən Əliyeva – Kəngərlinin yeni kitabı (“Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal”, Bakı, “Təhsil” 2011.) onun füzulişünaslıqla bağlı tədqiqatlar toplusudur. Kitaba həmçinin müəllifin müxtəlif illərdə qələmə aldığı məqalələri və füzulişünas alimin elmi yaradıcılığı haqqında yazılmış məqalə və resenziyalar daxil edilib. Kitab aşağıdakı bölümləri əhatə edir: “Poetik sözün fəlsəfi imkanları”, “Şeir fəziləti də ayrı bir elmdir”, “Tarixi həqiqət və elmi təfəkkür”, “Bədii irs və tədqiqatçı fərdiyyəti”.

“Poetik sözün fəlsəfi imkanları” və “Şeir fəziləti də ayrı bir elmdir (Füzulişünaslıq: şəxsiyyətlər, istiqamətlər və problemlər)” bölümündə tədqiqatçı alimin füzulişünaslıqla ilişgili tədqiqat əsərləri toplanıb. Füzuli sözünün ucalığından yaza-yaza müəllif dərk edir ki, “mən də bu “ulu cadugər”in sehrinə düşənlərdən biriyəm. Bu sehr məni uzun, incə və Füzuli sözünün haləsi ilə nurlanmış bəyaz bir yolla ilahi eşqin Tanrı ünvanına doğru aparır”. “Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal”a qədər o, “Çağdaş poeziya və klassik irs”, “Füzuli sehri”, “Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkülü”, “Ədəbiyyatşünaslıqda Füzuli fenomeni”, “Azərbaycan füzulişünaslığı”, “Füzulinin əruz kanonları üzrə tədrisi” kimi kitab və monoqrafiyalarını çap etdirib. Füzuli yaradıcılığını elmi-nəzəri fikir, sənət nəzəriyyəsi və Füzuli yaradıcılığı kontekstində araşdırmaya cəlb edən tədqiqatçı-alim problemi nəzəri-tarixi baxımdan çevrələyir. Öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün dünya filoloji fikrinin görkəmli simalarının və klassik nəzəriyyəçilərinin elmi mənbələrinə istinad edir. Zəngin ədəbi-nəzəri məxəzlərə əsaslanan müəllif Füzuli sehrinin ideya-estetik məqsədini “onun SÖZünün qənirsiz hüsnündə” arayaraq yazır ki, “Füzuli sözü dərin mənalar xəzinəsi, gözəlliklər gülşənidir. O, elə bir nur dəryasıdır ki, səhərləri günəşdən, gecələri aydan süslənir. Füzulinin qəlbi günəş kimi, zəkası ay kimi, SÖZləri isə günəşlə ayın sevgisindən doğmuş möcüzədir”. Tərəddüdsüz qeyd etməliyəm ki, “Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal” kitabı məncə zahiri dizaynına, əzəmətli həcminə görə deyil, xüsusilə elmi sanbalına görə XXI əsr – III minilliyin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında elmi hadisədir. Kitaba daxil olan “Füzuli şeirinin rükünləri” silsiləsi – Füzulidə hüsn, Füzulidə eşq, Füzulidə qəm məqalələri, habelə, “Rindü-Zahid-irfan abidəsi”, “Füzulinin Məcnuna qısqanclığı”, “Leyli-Məcnun –ilahi eşq abidəsi”, kimi fəlsəfi məqalələr “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) kimi fundamental tədqiqatdan sonra yetkin füzulişünas alimin Füzuli poetik aləminə yenidən baxışlar sistemidir. Füzuli haqqında çox yazılıb, amma Füzuli şeirinin rükünlərini bu dərəcədə dərindən, şeirə həssaslıqla, belə fəlsəfi yöndən açan olmayıb. Əslində bu məqalələrlə M.Füzuli poeziyası, Füzulidə eşqin xarakteri haqqında XVI əsrdən – şairin özündən başlanan mübahisələrə son qoyur, oxucu “Bədii düşüncə...”ni oxuyub qərar çıxarır: Füzuli Şərqin böyük sufi şairidir.! O, məşhur sufişünas, Amerikanın Miçiqan Universitetinin professoru (Bax. “Musulmanskiy mistisizm” monoqrafiyası) A.Knışın belə bir mühüm qənaətini təsdiq edir ki, orta əsrlərdə Şərqdə sufizmdən kənarda qalan şair olmamışdır. Füzulidə sufizm korifeylərinin – imam Qəzzalinin, ibn Ərəbinin, 30 yaşında öz “Gülşəni paz” əsəri ilə dünya elminə “sufizmin açarı”nı vermiş Şeyx Mahmud Şəbüstərinin poeziyada davamçısıdır. G.Əliyeva –Kəngərli Füzulidə hüsnün mahiyyətini açır. Bu yerlərin və göylərin gözəlliyini əks etdirən Tanrı hüsnü, İlahi hüsndür:

Hüsnün olduqca füzun

eşq əhli artıq zar olur

Hüsn nə miqdar olursa,

eşq ol miqdar olur.

G.Əliyeva- Kəngərli bu beytə əsaslanaraq belə bir fəlsəfi ümumiləşmə verir: Hüsn nə qədər kamil olsa eşq o qədər böyük olar, eşq nə qədər böyük olsa qəm o qədər dərin olar. Alimin son qənaəti belədir: ilahi hüsn, ilahi eşqin mənbəyidir, ilahi eşqin qəmini yalnız həqiqi aşiqlər, Allahı-əsl məşuqəni sevən haqq aşiqləri səadət kimi yaşaya bilər. İlahi eşqin gözəlliyi onun əbədiliyində, əlacsızlığında, sağalmazlığındadır.

“Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal” kitabına yazılmış “Uzun incə bir yoldayam” adlı ön söz (bu misra türk sufisi aşıq Veysəlindir) özü müstəqil bir əsərdir. Burada müəllif həm özünü, həm də Füzulini təhlil edir. Dəqiq desək, dahi Füzulini öz içindən keçirən bir duyğusal şeirşünasın fəlsəfi, psixoloji obrazını yaradır. Bu uzun, incə yol Füzulidən Allaha gedən yoldur.Bu böyük yolçuya ancaq uğur diləmək qalır bizlərə... Şərqin üç dilində – türk, ərəb və fars dillərində əsl sənət nümunələri yaratmış dahi Füzulinin yaşarı poetik-fəlsəfi əsərləri həm də dünya ədəbiyyatının misilsiz sərvətidir. Müəllif tədqiqatında belə qənaətə gəlir ki, dünya füzulişünaslığı 500 ilə yaxın tarixi olan və müxtəlif istiqamətlərdə yaranan müəyyən nəzəri-metodoloji prinsiplərə malik müstəqil elmdir. Dünya füzulişünaslığını dünya ədəbiyyatşünaslığının nəzəri tərkib hissəsi kimi dəyərləndirən alim onu şərti olaraq beş hissəyə ayırır: Azərbaycan füzulişünaslığı, Türkiyə füzulişünaslığı, Avropa füzulişünaslığı, Rusiya füzulişünaslığı və Orta Asiya (özbək) füzulişünaslığı. Azərbaycan füzulişünaslığının tarixi təkamülünü üç mərhələyə ayıran G.Əliyeva- Kəngərli onu dünya füzulişünaslığının müqayisəsi fonunda tədqiq edərək belə nəticəyə gəlir ki, dünya füzulişünaslığının nəzəri-tarixi baxımdan ən güclü istiqaməti Azərbaycan füzulişünaslığıdır. O, belə bir elmi həqiqətə tapınır ki, “dünya füzulişünaslığının başında məhz öz yaradıcılığı, sənətinin tarixi, poetik və estetik mahiyyəti haqqında ilk nüfuzlu sözü Məhəmməd Füzuli özü demişdir. Dünya füzulişünaslığının banisi M.Füzulidir”. Tədqiqatçı öz elmi qənaətlərini əsaslandırmaq üçün yüzlərlə mənbələri araşdırmış, müqayisələr aparmışdır. Müəllif elmi şəkildə əsaslandırır ki, füzulişünaslıq müstəqil nəzəri-estetik prinsiplərə, özünəməxsus metodologiyaya malik elm kimi XXI əsrdə – III minilliyin başlanğıcında da yeni nəzəri üfüqlər fəth etməkdədir. Füzulişünaslığa aid tədqiqatında müəllif ilk dəfə olaraq 12 təzkirədən M.Füzuliyə aid hissələri “Əlavələr” şəklində Azərbaycan dilində öz kitabına daxil etmişdir.

“Tarixi həqiqət və elmi təfəkkür” adlı bölümdə toplanmış nəzəri-estetik məqalələrdə məna –fikir dərinliyinin birər örnəkləri görükür. “Milli vicdanın qəm işığı” məqaləsində Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığını elmi təhlildən keçirən müəllif onun ən böyük xidmətini təkcə Azərbaycanda və Qafqazda deyil, bütün Yaxın Şərqdə geniş əks-səda doğuran “Molla Nəsrəddin” jurnalını yaratması ilə bağlayır. Bu jurnalı Azərbaycan xalq həyatının ensiklopediyası, bugünkü milli məfkurəmizin abidəsi, azərbaycançılıq dərgisi hesab edir. “Ölülər” əsərində İskəndər obrazının təhlilinə geniş yer ayıran müəllif yazır: “...Həqiqətən də Kefli İskəndər tarixi kökləri olan epoxial obraz idi. Bu surətin prototipi mənim ana babam Kəngərli nəslindən olan maarifçi-hüquqşünas, Fransada universitet bitirmiş Paşa Ağa Sultanov – Kəngərlidir. Paşa Ağa Sultanov Parisdə təhsilini başa vurub qayıdır Naxçıvana. Bir səhər minbərə çıxıb başlayır fransız dilində azan verməyə. Camaat onu qınayır və deyirlər ki, biz sənin nə dediyini başa düşmədik. Onda Paşa Ağa sual verir: məyər mollanın ərəbcə nə dediyini başa düşürsünüzmü? Beləliklə də, Paşa Ağa Sultanov öz hərəkətlərilə Mirzə Cəlilə Kefli İskəndər obrazını yaratmağa imkan verir”. Ümumiyyətlə, “Milli yaddaşımızın fəryadı”, “Molla Nəsrəddin – milli kimliyimizin yaddaş kitabı”, “Səma şairinin xəyal aləmi” və s. məqalələr problemə metodoloji baxış yeniliyi, nəzəri-estetik dolğunluğu və özəl keyfiyyətləri ilə seçimlənir. G.Əliyeva – Kəngərlinin obyektiv tədqiqatçılıq səriştəsi ondadır ki, o, öz fikirlərini orijinal- özümlü nümunələrlə əyaniləşdirir. Burada üstün alim keyfiyyətləri ilə seçkin, əsl tədqiqatçılıq səriştəsi və bir də ali vətəndaşlıq duyğusunun vəhdəti görükür. Bu bölümdə R.Rza, B.Vahabzadə, M.Araz, Ə.Kərim, R.Rövşən, V.Səmədoğlu, V.Bayatlı Odər yaradıcılıqlarını Füzuli işığına gedən yolla, Füzuli ənənələri kontekstindən təhlil edir. Rəsul Rzanı “Füzuli poeziyasının ən parlaq ənənələrinə mərdliklə ağuş açmış yeni poeziyanın istedadlı və cəsarətli nümayəndəsi”, Məmməd Arazın “Bir şair kimi Füzuli işığında doğulduğunu, onun lirikasındakı fəlsəfi dərinliyin cövhərini bu nurdan aldığını və bu işığın Məmməd Arazı öz qanadlarında yüksəklərə qaldırmasını və Füzuli orbitinə çatdırmasını”, Bəxtiyar Vahabzadəni “XX əsrdə Füzuli kökündən pöhrələnmiş ən bəhərli budaq”, Vaqif Səmədoğlunun”poetik fəlsəfəsində böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli yaradıcılığından gələn irfanın təsirini”, Ramiz Rövşən yaradıcılığının qaynaqları arasında “Böyük Füzulini, onun ölməz poeziyasını və Füzuli kədərini” xüsusi qeyd edir.

G.Əliyeva- Kəngərlinin H.Cavidə həsr etdiyi “Romantik faciənin mistik qatı” və “Səma şairinin xəyal aləmi” məqalələrində XX əsr romantizminin görkəmli nümayəndəsi, filosof şairin yaradıcılığının bədii-estetik özəlliklərini sərgiləyir. Qeyd edir ki, Cavidin romantizmi Şərqin və bütün dünyanın ən kamil fəlsəfi cərəyanı olan sufizm bulağından dirilik suyu içib. Tədqiqat əsərinin elmi yeniliyi materialların təzəliyində və mənbələrə münasibətdə öz əksini tapır. Müəllif uzun illər arxivlərdə, kitabxana və əlyazma fondunda axtarışlar aparmış mövzuyla ilişgili mənbələri, füzulişünaslığın təşəkkül tarixini diqqətlə öyrənmişdir. Nəzəri mülahizələrini əsaslandırmaq və tipoloji nəticələrə gəlmək üçün tədqiqatçı-alim yeri gəldikcə faktlara da üstünlük verir. Akademik İ.P.Pavlov yazırdı ki, “fakt-alim üçün hava deməkdir. Faktsız siz heç vaxt yüksəkliyə qanadlana bilməzsiniz. Faktsız sizin bütün nəzəriyyələriniz hədər şeydir”. Müəllifin dərin ümumiləşdirmə və nəzəri təhlil prinsipləri ilə qələmə aldığı tədqiqatları elmi məziyyətlərinə və orijinal məzmununa görə diqqəti çəkir. Kitaba daxil olan məqalələr axtarış ruhunun təzəliyi, dolğun fikir zənginliyi və aydın elmi dili ilə seçimlənir.

Kitabın sonuncu bölümü “Bədii irs və tədqiqatçı fərdiyyəti” adlanır. Burada nüfuzlu ədəbiyyatşünas və sənətşünas alimlərin G.Əliyeva-Kəngərlinin kitabları haqqında yazdıqları məqalələri və rəyləri toplanmışdır. Ümumiyyətlə, kitab füzulişünas alimin gərgin əməyinin, çoxillik axtarışlarının və yuxusuz gecələrinin bəhrəsi, onun yaradıcılıq məhsuludur. Bu bölməyə daxil olan yazılar, görkəmli fikir adamlarının mülahizələri bir füzulişünas alim kimi G.Əliyeva –Kəngərlinin portret cizgilərini əks etdirir. Bütün yazılardan çıxan yekdil nəticə budur ki, G.Əliyeva- Kəngərli ədəbiyyata, xüsusən də XX əsrin müxtəlif təmayüllərə malik poeziyasına məhz Füzuli zirvəsindən nəzər salır. Füzuli poeziyası onun üçün ən kamil bədii-estetik meyardır.

Kəngərlilər nəslinin layiqli davamçısı, professor Gülşən Əliyeva- Kəngərliyə bir zamanlar dərs demişəm. O, təhsil illərində özünü nümunəvi tələbə kimi göstərdi. Tələbəlik illərində də o, Füzuli hüsnünü, eşqini və qəmini “illərlə içində gəzdirib”. Gülşən Əliyeva- Kəngərli 2000-ci ildə namizədlik, 2009-cu ildə isə doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi. 2001-ci ildən Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində müəllimlik fəaliyyətinə başlayan professor G.Əliyeva- Kəngərli hazırda birgə çalışdığımız “Ədəbiyyat və Azərbaycan dili” kafedrasına rəhbərlik edir. Tədqiqatçı – ədəbiyyatşünasın elmi axtarışlarının özülünü qeyd etdiyimiz kimi, füzulişünaslıq təşkil edir. AMEA-nın müxbir üzvü Əlyar Səfərlinin yazdığı kimi, “Azərbaycan füzulişünaslığının yeni dövrü mərhələsi Gülşən Əliyeva- Kəngərlidən başlanacaq, o, bu mərhələnin baneyi-kari rütbəsinə nail olmuşdur”. Gülşən Əliyeva- Kəngərli universitetin fakültələrində “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”, “Füzuli poetikası” və “Poetika” fənlərindən tələbələrə mühazirələr oxuyur. Kafedra rəhbəri kimi respublika əhəmiyyətli ədəbi-bədii tədbirlərin, klassiklərin yubileyləri ilə ilişgili elmi-nəzəri konfransların keçirilməsində də xüsusi fəallıq göstərir. “Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal” kitabı təkcə müəllifin özü, əsl elm xiridarları üçün qiymətli olduğu qədər mənim üçün də dəyərlidir. Dahi Füzuliyə böyük məhəbbətlə yazılmış “Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal” kitabını oxuyanda bir az da darıxdım: qürbətdə qalan Füzuli babam üçün- qürbətdə qalan Füzuli yurdum üçün!

Vəfa Xanoğlan

525-ci qəzet.- 2012.- 13 iyun.- S.6.