Şumerşünaslığa dəyərli töhfə

Bakı Slavyan Universitetində “Filoloqun kitabxanası-100” seriyasından daha bir kitab işıq üzü görüb. Tanınmış şumeroloq Samuel N.Kramerin “Tarix şumerdə başlayır. Yazılı tarixdə otuz doqquz ilk” kitabı Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq oxuculara təqdim edilib.

Bu gün ixtisaslaşmasına ən çox ehtiyac olan elm sahələrindən biri şumerologiyadır. İndi şumeroloq mütəxəssis barmaqla sayılacaq qədərdir. Bu gün şumeroloq “ən az bilinən haqqında ən çox bilən” şəxsə yaxşı nümunə ola bilər. Onun dünyası Orta Şərq deyilən yerin kiçik bir hissəsini əhatə edir. Üzərinə əyildiyi tarix isə Böyük İskəndərdən əvvəlki hadisələrlə sərhədlənir. Şumeroloqun tədqiqləri və işləri Mesopatamiyada üzə çıxarılan gil tabletlər üzərinə mixi yazı ilə yazılmış sənədlər içində ancaq şumercə olanları əhatə edir.Bununla yanaşı, o, hər zaman arxeoloqların diqqətini rahatlıqla öz üzərinə cəlb edə bilib. Fransua Turo-Danqan, Eduard Çiera, Torkild Yakobsen, Adam Falkenşteyn kimi tarixçilərin bu istiqamətdə qiymətli tədqiqatları vardır. Vatikan alimi Anton Deymelin yazdığı “Sumeriçcec Lexicon” kitabı isə abidə səviyyəsindədir. Eləcə də şərqşünas alim Arno Pöbelin Şumer dilinin öyrənilməsi və öyrədilməsi baxımından əməyi ölçüyəgəlməzdir. Lakin onların arasında biri də vardır ki, 96 illik ömrünün 70 ilini Şumer tarixinin yazılı sənədləri – mixi yazılı gil lövhələri öyrənməyə həsr etmiş və böyük nəticələr əldə etmişdir: Samuel Noah Kramer.

Kramer öz tədqiqatları ilə Şumerin tarixdə ən qədim siyasi qurum olmasını sübut etdi. O, şumer miflərinin öyrənilməsini elm kimi formalaşdırdı. Şumer ədəbiyyatının mahiyyətini, tarixi məzmununu, estetik qavramını sələflərindən – müəllimlərindən, müasirlərindən – çiyin-çiyinə çalışdığı həmkarlarından və xələflərindən – tələbələrindən fərqli şəkildə izah etdi və bununla da 4-5 min il bundan əvvəlki Şumer ədəbiyyatını 2 min il, 3 min il ondan sonrakı, hətta bugünkü sivilizasiya ədəbiyyatının təməli, başlanğıcı və estetik məfkurə mənbəyi kimi təqdim etdi.

O, şumerlər haqqında bir neçə kitab nəşr etdirmişdi: “Şumerlər: tarixləri, mədəniyyətləri və xarakterləri”, “Şumerlərin bic tanrısı Enki”, “Şumer mifologiyası”, “Tarix şumerdə başlayır” və.s

Bu kitabların hər biri şumerelogiyada önəmli yer tutur. Lakin “Tarix şumerdə başlayır” kitabı başdan-başa yeniliklər və güclü iddialarla dolu olması ilə diqqəti daha çox çəkir. Müəllif burada dünyanın elmi ictimaiyyətinə və geniş oxucu kütləsinə “39 ilk”i təqdim edir. 39 tarixi, bəşəri hadisə və faktın ilk dəfə məhz Şumerdə yazıya alındığını və deməli, bu “39 ilk”in Şumerdə doğulduğunu dünyaya elan edir. Bu məqamda onun kitabının ikinci adı çox təbii görünür: “Yazılı tarixdə otuz doqquz ilk”.

Kitab ilk dəfə 1956-cı, ikinci dəfə isə 1959-cu ildə nəşr olunub. Birinci adı “Şumer tabletlərindən” olmuşdur. O, eyni səviyyədə bir-birinə bağlı olan 25 fəsildən ibarət idi. Bu fəsillərin hər biri bəşər tarixinin ilk yazılı mövzularından bəhs edirdi. Müəllifin gözəl yazı üslubu, elmi süjetqurma ustalığı, fəsillərində kompozisiyaların ardıcıllığındakı məntiqi, canlı dili, obrazlı ifadəsi onu Servantes, Voyniç kimi rahatlıqla, həvəs və ləzzətlə oxutdururdu. Buna görə də kitab bədii əsər sürəti ilə yayıldı.

Bununla yanaşı, Kramerin elmi fəaliyyəti davam edirdi. O, sonrakı 20 il ərzində tək və yaxud da digər mixi yazı mütəxəssisləri ilə şərikli 60-dan çox tədqiqatda olur. Bu zaman ərzində əldə etdiyi yeni nəticələr kitabın 1989-cu ildəki üçüncü nəşrində öz əksini tapır. Nəticədə fəsillərin sayı 25-dən 39-a qaldırılır. Müəllif bunu belə izah edir: “Bu tədqiqatları hazırlarkən bəşəriyyətin yazılı tarixi üçün çox qiymətli sayılacaq yeni “ilklər” meydana gəldi. Onların arasında çox mühüm olan on ikisini kitabın bu üçüncü nəşrinə daxil etdim”.

Samuel Noam Kramerin “Tarix şumerdə başlayır” kitabının 39 fəslildən ibarət olan 3-cü nəşri sivilizasiyanın ailə-məişət həyatından tutmuş, idarəçiliyəcən, hər sahənin “ilk” indən bəhs edir: “Tarixdə ilk ikipalatalı məclis”, “İlk yeniyetmə özbaşınalığı”, “İlk farmakopeya”, “İlk diplomatik yazışmalar”, “İlk rüşvət”, “İlk layla”, “İlk qəhrəmanlıq hekayətləri” və.s. Arxeoloq bu fəsillərdə şumerlərin dünya sivilizasiyasına verdiyi ən böyük töhvələri tutarlı şəkildə izah edir:

“Şumerdə insan haqqı və hüququ istər nəzəri, istərsə də təcrübi sahələrə, daha doğrusu, sosial və iqtisadi həyat tərzlərinə təsir etmişdi. Keçən yüz ildə arxeoloqlar şumerlərə aid müqavilələr, kontraktlar, vəsiyyətnamələr, veksellər, qəbzlər, məhkəmə qərarları kimi hər cür hüquqi mətnləri əhatə edən minlərlə tablet aşkar etmişlər. Şumer məktəblərində yuxarı sinif şagirdləri xüsusi hüquq terminlərini, qanun maddələrini və məhkəmə qərarlarını yazaraq öyrənməyə çalışmışlar. Belə bir məhkəmə qərarının bütün mətnini əhatə edən bir tablet 1950-ci ildə tapıldı”.

Kitabda müəllifin araşdırmalar zamanı yaşadığı xatirələrinə də rast gəlinir :

“Əgər çiv (mixi) yazı mütəxəssisi F.R.Krausun məktubu olmasaydı, bəlkə də mən bu nadir tabletə (söhbət qanunlar məcəlləsinin yazıldığı tabletdən gedir) heç bir diqqət yetirməyəcəkdim. Kraus indi Hollandiyada Leyden Universitetinin professorudur. Mən prof. Kraus ilə şumeroloji araşdırmalar üçün daha əvvəl İstanbulda tanış olmuşdum. O tablet arxivində müdir idi. Mənim təkrar İstanbula gəldiyimdən xəbər tutunca mənə məktub yazdı. Məktubda muzeydən ayrılmadan bir neçə il əvvəl şumercə qanun maddələri yazılmış iki tablet parçası aşkar etdiyini, bunların eyni tabletə aid olduğunu anlayaraq birləşdirdiyini və 3191 nömrəsi ilə Nippur kolleksiyasına qeyd etdiyini yazırdı...”

“Tarix şumerdə başlayır” kitabı müasir sivilizasiyaların Şumer mədəniyyyətinə söykənərək yüksəlməsini izah və sübut edən dəyərsiz əsərdir. Şumer cəmiyyətinin mədəniyyət və məişət hadisələrinin ifadə olunmasında S.Kramer müasir leksikadan, müasir sivilizasiyanın terminologiyasından bol-bol istifadə edir: akademiya, parlament, palata, imperator, lord, kral və.s. Bütün bunlar oxucunun daha rahat anlamasına hesablanıb.

Azərbaycan oxucularına təqdim olunan kitabın son təkmilləşdirilmiş versiyasının tərcüməsidir. Tədqiqat işi 17 dilə, o cümlədən, alman, fransız, ərəb, rus, türk və s. dillərinə tərcümə olunub.

Samuel N.Kramerin “Tarix şumerdə başlayır. Yazılı tarixdə otuz doqquz ilk” kitabını Azərbaycan dilinə Tamara Hacıyeva tərcümə edib. Elmi redaktor, şərhlərin, ön və son sözün müəllifi AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq Hacıyev, redaktoru isə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rövşən Əliyevdir.

Səma BABAZADƏ

525-ci qəzet.- 2012.- 13 iyun.- S.7.