Məhəmməd ƏminRəsulzadə

Nəşrin redaktorları:prof. Şamil Vəliyev və elmi işçi

Samir Mirzəyevdir. Əsərləri

Üçüncü cild(1915-1916)

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Miladdan 1916

Təqvimlərimizin tazələnməsi, qəzetələrimizin abunə təcdidləri, ticarətxanə və sair müəssələrimizin maliyyə və hesablarının görülməsi hesabilə – madam ki, Rusiyada yaşayırız – yanvar bizim üçün də yeni bir gündür. Hesab ilimizin ilk günü. Bu nöqteyi-nəzərdən baxılacaq olursa, yanvar yalnız xristianlara məxsus milli və ya dini bayram degil, ürfi və mali bir il başıdır.

İl başında dönüb arxaya baxmaq, bir nəfəs alıb da gedilmiş yolu seyr etmək, bir də bəsirət açıb gələcəgi göz altına gətirmək lazım.

Nə görüyoruz?

1915-ci il bizdən ayrılıb gediyor, fəqət özündən sonra aləm-şümul qanlı bir mərəkə tərk ediyor. Gediyor, fəqət görünməz xərabələr, çəkilməz möhnətlər, istənilməz xunrizlıqlar tərk ediyor.

Neçə ildən bəri dünya öylə bir halə tutulmuş, müqəddərati-zaman öylə qurulmuşdur ki, hər dəfə keçən ili təsrif etmək üçün “qanlı il” deməkdən daha münasib bir kəlmə bulunmayır.

Qanlı il!

1914 üçün də böylə denilmişdi.

Keçən yanvarda izhar olunan ümidlər cüzində biri-birini öldürüb dağıtmaqdan zövq alan bəşəriyyətin 1915-ci ildə bəlkə bir sülh üzü görəcəginə dəxi ehtimal verilmişdi.

Fəqət olmadı. Bu ildə keçdi. Müharibənin cəhənnəmi – yanqınları daha geniş meydanlara yayıldı. 1915-ci ilə “qanlı” təbirindən daha şiddətli və daha qorxunc bir təsrif tapmaq lazım gəldi.

1915-ci il bütün aləmlə bərabər, bu ya o surətlə, böyük dünya müharibəsinə qoşulmuş olan islam aləmi üçün 1914-cü ildən daha fəlakətli bir şəkil aldı. Müharibə kabusu bu aləmin ta uzaq guşələrinə qədər qanad gərdi, bir yanda bilzat müharib, başqa yanda müharib dövlətin təbəəsi olmaq sifətilə, bu aləm olduqca fəci bir halə məruz qalıb, başqa yanlarda dəxi bitərəf qaldığı halda, iki tərəfin ayaqları altında əzilmək məcburiyyətində bulundu.

Qanlı müharibənin beynəlmiləl münasibatda törətdigi dəhşətlərdən bu surətlə zərərdidə olan müsəlmanlar bu böyük vəhşətin Daxili Rusiya əhvalında hasil eləmiş olduğu fəlakətlərdən də bittəbii yan qala bilmədi.

Rus ordusuna yarım milyondan ziyadə əskər vermiş olan Rusiya müsəlmanları şübhəsiz ki, müharibə üzündən gələn xəsarətlərdən doğrudan-doğruya mütəəssir oluyorlardı. Daxili Rusiya müsəlmanları ilə Krım müsəlmanları arasında bu gün bir ailə tapılmaz ki, müharibə meydanlarında itirdigi birər üzvünün matəminə oturmasın. Digər tərəfdən də bu müharibə Rusiya müsəlmanları başına Kars və Batum fəlakəti, Lehistan qaçqınlığı kibi dilsuz vaqeələr gətirmiş oldu.

Rusiya müsəlmanları bütün rusiyalılarla bərabər müharibədən mütəəssir olduqları kibi, şübhəsiz ki, müharibə üzərinə bütün Rusiya xəlqində hasil olan həyəcanlı hissiyyata da tamamilə iştirak edirlər. Rus cəmaəti ilə fəlakətlərə iştirak edən bu xəlq onun vətən və istiqlali-vətən həqqindəki qəlbi-iztirablarına da biganə qalmaz.

Nədir bu yeni ildə bütün Rusiya xəlqinin arzusu?

1916-cı ildə məmləkətin namus və mənafeinə müvafiq bir sülh üzü görmək, degilmi?

Böylə bir müzəffəriyyəti Rusiyadaki müsəlmanlar, rusiyadakı türklər də səmimi qəlbilə arzu edər və milyonlarca bəşərin al qanları ilə suvarılmış qırmızı topraq üstündə, top, tüfəng və odlara yakılmış xanimanlardan, dünyanı bürümüş yanqınlardan hasil olub da afaqı qaraldan kəsif buludlar – arasında bu qara qırmızılıqlarda – millətlərin qardaşca yaşamalarını təmin edən işıqlı bir sülh günəşinin doğmasını gözlərlər.

Öylə sülh ki, sabah inkişafı Rusiyanın mənafei-aliyəsinə olsun, elə bir dinclik ki, Rusiyadaki millətləri qardaşcasına yaşada bilsin!

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 1 yanvar 1916, №75

Təcdid – təzələmə, yenilətmə

Təsrif – istədiyi kimi dəyişmə

İngiltərənin bir qərarı

Teleqraf olduqca mühüm bir xəbər gətirdi. İngiltərə məclisi-məbusanı ümumi əsgərlik qanununi böyük bir əksəriyyətlə qəbul etmişdir. İngilislərdəki hürriyyəti-şəxsiyyənin əhəmiyyətini, ingilislərdəki adəti-milliyyəyə rəayətkar olmanın nə qüvvətli bir amil olduğunu bilənlər bu vaqeənin böyük cəhan müharibəsi vaqeələri içində ən böyük bir vaqeə olduğunu dərk edərlər.

İngiltərə təşəbbüsi-şəxsi məmləkətidir. Anqlosakson irqincə şəxsin hürriyyətinə böyük bir əhəmiyyət verilir. Hətta vətən müdafiəsi kibi müqəddəs bir vəzifədə də ingilis mədəniyyəti öz mütəmədiklərini məcbur etmiyordu. Demək ingilislərcə vətən müdafiəsi də şəxsin öz meylinə, öz arzusuna bağlı bir işdir.

Ata-babadan qalma adətlərinə din qədər böyük bir qüdsiyyətlə baxan ingilislərdə bu vəqtə qədər əsgərlik üsuli yoxdu. Bütün siyasətini qüvvətli bir bəhriyyəyə istinad etdirən ingilis hökuməti digər böyük dövlətlər kibi qüvvətli və böyük ordulara heç bir zaman malik olmamışdır. Dənizlər mələkəsi şöhrətini qazanmış olan bu dövlətin “quruda aciz” olduğu da dillərdə dastan olmuşdur. İngilis qüvvəti qüvvətli bir balığa təşbiə olunardı ki, bütün qüvvətinə qarşı sudan kənara çıxınca boğulmaq məcburiyyətindədir.

Başqa böyük dövlətlərdə olduğu kibi məcburi əsgərlik qanununa bələd olan bu məmləkət coğrafiyaca tutduğu mövqeinə görə də bu üsula artıq möhtac degildir. Gəmilərin yanaşa bildigi yerlər onun idi. Gəmilərin yanaşmadıqları yerlərdə də istila və zəbt fikirləri yeritməzdi. Buna görə də bir taqım cüzi işləri görə bilmək üçün ingilis hökuməti könüllü surətilə yığdığı əsgər ilə iktifa ediyordu. Məlumdur ki, könüllü üsuli ilə yığılan əsgər baha oturuyor. Buna görə də bu üsul ilə böyük ordular vücudə gətirmək müşkül oluyordu.

Fəqət bütün Avropa dövlətlərinin xilafinə olaraq məcburi əsgərlik üsulini qəbul etməmiş olan İngiltərə cəmaəti bundan qazanıyordu. Çünki əsgərligə gedəcəkləri yerdə mütəşəbbis olan ingilislər vətənlərinin ticarət və sənayeini tərvicə çalışıyor, bu sayədə İngiltərə bütün dünya bazarında müvəffəqiyyətli bir surətdə alış-veriş ediyordu. Məmləkət sərvət və samanə malik oluyordu.

Böyük müharibə dünyada kök salmış olan bir çox şeyləri alt-üst etdigi kibi İngiltərə dövlətini də bu əsgərlik üsulini düşündirməgə vadar etdi. İngiltərə hökuməti ənud düşməni hər nə cürə olsa da, basmaq niyyətində ikən daha çox əsgər cəmləməgə məcbur idi. Halbuki, könüllü üsuli ilə buna necə ki, lazımdır, müvəffəqiyyət hasil olmuyordu.

Müharibə zamanında belə hürriyyət və istiqlalını məhdud etməmiş olan azad İngiltərə milləti arasında bu məsələ bir çox mülahizələr doğurdu. Aylardan bəri bu məsələ götürülüb qoyuldu. Layihənin əleyhinə çıxanlar oldu. İngiltərə adətləri, İngiltərə hürriyyəti, İngiltərə ədalətləri fəda edilməz degilirdi. Fəqət ən nəhayət “hər şey qələbəyə fəda edilməli, hər şey müzəffəriyyət üçün sərf olunmalıdır” nəzəriyyəsi üstün gəldi. Məcburi əsgərlik üsuli məclisi-məbusanca qəbulə keçdi.

Bu qanuni qəbul etmədən əvvəl 600 il yaşamış qoca İngiltərə məbusanı ömründə çox az görmüş böylə mühüm bir saətdə “Genderson”un tarixi bir nitqini dinlədi, bu nitqdə ingilis məbusu zamanın iqtizasi və tarixi ehtiyacın istəməsi ilə dilini dişinə tutub əsirlərcə dəvam etmiş bir ingilis adətinin dəgişməsi vəqti gəldigini söyliyordu. Bu məbus diyordu ki: “Bu vəqtə qədər məmləkətin səadətini gözləyərək könüllü üsulini əsgərligə tərcih etmişdik. Bu kərə yenə məmləkətin səadətini nəzərə alaraq əsgərlik üsulini qəbul etməliyiz”.

Gendersonun bu vətənpərvəranə nitqini dinlədikdən sonra məclisi-məbusan qanuni-məzkuri qəbul etmişdir.

Bu qanuni qəbul etmək surətilə İngiltərə hökuməti kəndisinin qətiyyən sülhə yanaşmıyacağını və ta son nöqtəyə qədər müharibəyə dəvam edəcəgi həqqindəki qərarını bütün aləmə elan etmiş oluyor.

İngilis qövminin müharibəyi dəvam etdirmək yolunda göstərdigi bu ciddiyyət eyni zamanda Rusiyanın nümayəndeyi-tacidari Əlahəzrəti-Humayun bu günlərdə Georgi nişanı alan soldatlara xitabən söylədigi nitqi-humayunları ilə təqribən bir zəmanə təsadüf ediyor. Bu nitq hümayunlarda zati-imperatori “düşmən toprağımızdan çıxarılmayınca sülhi-əqd etmiyəcəgəm və əlavə bərin bizimlə yan-yana qanlarını axıtmaqda olan müttəfiqlərimizdən ayrı sülh bağlamayacağam! “ – buyurmuşlardır.

Demək ki, Orta Avropa dövlətlərinin hər tərəfdə görünən müvəffəqiyyətləri üzündən hasil olan bəzi sülh dedi-qoduları ilə tazə il münasibətilə ibraz olunan barışıq ümidləri daha bizdən çox uzaqdır. Etilaf kütləsinin iki mühüm ünsürü olan İngiltərə ilə Rusiyanın müharibə həqqindəki əzm və qərarları bu sərahətlə meydanda ikən bu tarixdə misli olmayan məxrib davanın yaxında qurtaracağını ümid etmək əhvaldaki ciddiyyəti dərk etməmək olurdu.

Əsrlərlə davam edən əziz bir adətini belə hərbə fəda edən bir dövlət bu xüsusda bütün müttəfiqləri ilə həmöhdə olduqdan sonra şübhəsiz ki, şansız, şərəfsiz bir sülhə yanaşmaq fikrini bəsliyəməz!...

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 4 yanvar 1916, №77

Ənid – tərs, höcət

Mübarək mövlud

Milyonlar təşkil edən böyük bir xəlqin yürəklərini böyük bir vaqeəyə, işıqlı bir zühura, ümidli bir nöqtəyə cəlb edən böyük mübarək bir gün.

Mövludi-Nəbi!

Bəli, bu gün Nəbi-zişanımız, Böyük Peyğəmbərimizin doğulduğu gündür. Fəqət bu günün izzəti yalnız şəxsi-Məhəmmədin doğulduğu üçünmüdür?

İştə, üzərində düşünüləcək bir məsələ. İş ərəb komandan, qureyşilərdən Məhəmməd bin Abdullahın şəxsinə qalsaydı:

Ma kanə Muhammədun əba əhədin min ricalikum

Fəhvasının təyin elədigi bir dairə xaricində bu gün üçün böyük bu məziyyət təsvir etmək müvafiq olmazdı.

Fəqət yalnız “ricalımızdan bir adam” kibi degil. Həzrəti-Məhəmməd eyni zamanda da

“Vəlakin Rəsullullah”

Tərifinə məzhərdir.

Rəsulüllahlıq günbəsini nəzərə aldıqda həzrəti-Məhəmmədin doğulması “bizim kibi adamlardan birisi” ilə bərabər böyük bir fikir, ali bir etiqad da doğurdu. “Bəli, bu günün novzadı Şərq və Qərbin təfəssüx etmiş, əsası çürümüş zülm və istibdadinə ən ağır bir zərbə endirmiş, bunun bir ruh, mətin bir məslək tövlidinə vasitə oluyordu”.

Kəbeyi-Allah bugünki böyük növzada şahid olunca içindəki bütlər üzüquyulu töküldü. Əski Bizans lərzəyə gəldi. Taqi-kəsra uçdu. Atəşgədələr söndü.

Şübhəsiz ki, bu hadisələr müsəlman iman və etiqadının səmimiyyətində təcəssüm edən birər zəminlərdir.

Fəqət bugünki rəmznəvis mühərrirlər istərlərsə mütədəyyin xəlqin xəlq etdigi bu təsvirdən daha şairanə bir şeyi yaradamazlar.

Həm həqiqətən də vəhdaniyyəti-islamiyyə zühur edincə Kəbeyi-illəllah vaizlərindən təmizləndi. İslamiyyətdəki fikri-müsavat və hökuməti-əvam düsturu ilə Şərq və Qərbə gedən ordular müqabilində nə Bizans sürüləri, nə də İran orduları davam etdi!

Şübhəsiz ki, Bizansın zəlzələyə tutulması, Taqi-kəsranın uçması bu iki məmləkətdəki ağaları və ağalıq edən sinifləri ağlatıyordu. Fəqət bu məğlubiyyət acısı ilə ağlayanların zülm və istibdadı altında illərlə ağlamış olan xəlq o zamankı ərəb ordusunu xilaskar bir qüvvət kibi istiqbal ediyordu.

Millətlərin bu surətlə istiqbal etdikləri iş bugünki böyük mövludun vəz elədigi “müsavat” idi.

İslamiyyət əsasını qəbul etdikdən sonra Bizansda və İranda mövcud olan bilcümlə sinif, silk və təbəqə imtiyazları aradan götürülüyor. Dəhati-dehqanlıq qalmıyor. İnnəma əl möminun əxva, bütün mömünlər qardaş oluyordu. Həm də necə qardaş?

Öylə bir qardaş ki Şərqdə isə Məğribdəki qardaşının ağrısından, acısından mütəəssir olmaq boynunda bir vəzifə!...

Sabiq hökumətləri əsnasında vergi vermək, biyara getməkdən başqa bir vəzifələri olmayan kəsəbə islam hökumətində ikən və əmruhum şura beynəhum hökmundən hər nə cür olsa da istifadə ediyorlardı.

Demək ki, bugünki mövludi-müəzzimənin qurduğu əsas bərabərlik, bir əmirlik və milli hökumət əsası üzərinə yürüyordu.

Bəli, bu böylə idi.

Madam ki, bu əsaslara əl dəgilməmişdi islamda bir rövnəq, bir tərəqqi, bir hərəkət vardı.

Fəqət hər bir yeni din, hər bir yeni məslək mənbeyi-zühurundan uzaqlaşdıqca təhrif olunub, sakinləri tərəfindən başqa bir şəklə gətirilmiş, safiyətini itirmiş, ona görə də kəsginligindən, əvvəlki təsirindən qalmışdır.

Bu ümumi qaidədən ictimai bir din əsasını vəz edən islamiyyət dəxi bir istisna təşkil etmədi. Araya bir çox xürafat və mövhumat daxil oldu. Din əsl cığırından çıxıb tanınmaz bu şəklə girdi.

Bugünki islamiyyət aləmi hər nə qədər özünü o mövhumatdan paka çıxarıb da əsl islamiyyətə doğru getmək niyyətini göstəriyorsa da hələ bir növ müvəffəq olamıyor.

Fəqət bu birdən-birə ələ gəlməyən müvəffəqiyyət tamamilə ələ gəlməmək ehtimalından xaric degildir.

İslamiyyət aləmində görünən intibah, üləmayi-islamiyyə arasında yavaş-yavaş görünməkdə başlayan islah əndişələrə yeni bir “tövlid”in vaqe olacağını və bu vasitə ilə islamın həqiqətlərini dərk ilə aləmi-islamın yenidən doğulub da ruh və əxlaqca tazələnəcəgini təbşir ediyorlar.

İştə, Böyük Peyğəmbərimizin səadətli mövlud günündə biri-birimizi təbrik edərkən böylə bir təvəllüd təmənnasında bulunalım!

Çünki istiqbalımız, istiqlalımız bu yeni əxlaqi-diniyyə tövlidinə az bağlı degildir.

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 5 yanvar 1916, №78

Zişan – şanlı, hörmətli

Novzad – yeni doğulmuş

Təfəssüx – ləğv olma, pozulma

Taqi-kəsra – Ənuşirəvanın tikdirdiyi məşhur tağ

Böyük bir xəta

Mövlud günü təəssüratından

“Səfa” cəmiyyətinin bu il “İsmailiyyə” binasında böyük bir ölçüdə mövlud görüşü tərtib etməklə bu günü bayram etməsinə qərar verdigini elan etdikdə və xəlqi bu məclisə getmək üzrə təşviq və tərğib elədikdə, biz mövludun keçən illərdəki kiçik ölçüdəki tərtibatını nəzərə almış da, o gözəl, o milli, islami və o ruhlu məclislərin bu il daha böyük, daha ruhlu, daha mənalı bir surətdə icra olunacağını düşünmüşdük.

Qismi-məxsusimizdə “İsmailiyyə” binasındaki mövlud bayramının nə surətlə keçmiş olduğunu oxuyanlarla, o günü məzkur məclisdə olub da əhvalı öz gözlərilə görmüş olanlar, əlbəttə, bizim bu nikbinlikdə nə qədər aldanmış olduğumuzu dərk edəcəklərdir.

Möhtərəm Şəfiqə xanım Əfəndizadə mövlud nüsxəmizdə nəşr etdikləri müsahibələrinin axırında Məkkə və Mədinə kibi müqəddəs şəhərlərdə Mövludi-Nəbinin nə surətlə saxlandığını təsvir etmişlərdir. Mövludi-şərif ayinini icra edən sair islam məmləkətlərində də mövlud bayramı haman az və çox bir təfavütlə Şəfiqə xanım Əfəndizadənin təsvir elədigi kibi icra olunmaqdadır.

Keçən illərdə “Səfa”nın Çəmbərə kəndindəki mövəqqər binasının kiçik otağında “İsmailiyyə”nin möhtəşəm zalındakindən mənən daha böyük bir surətdə icra olunan “mövlud” dəxi mövluda bənziyordu.

“Səfa” idarəsi üç yüz milyonluq böyük bir cəmaətin Böyük Peyğəmbəri olan bir zatın təvəllüd bayramını bu il daha “mütəntən” bir şəkildə saxlamaq istəmiş.

“Təntənə” sözünü dırnak içinə alıyoruz. Çünki seşənbə günündəki təntənə nə dinimizin qüdsiyyətinə, nə millətimizin ruhuna müvafiq bir şey idi.

Bu təntənə musiqinin bir taqım marşlar, himnlər və opera havalarından bəzi parçalar çalmasından, “ura!” deyə bağırışmaqdan, xatiri və könlü az anılacaq şəxsləri alqışlamaqdan və bu məclisə yığılan xəlqi də bir taqım “nüfuz”lara hala etiqad və iman bəsləmək fikrini təlqin etməkdən ibarət idi.

Başqa heç bir şey!

Bu Mövludi-Nəbi degil, “ura” məclisi!

Bu milli və dini bir məclis degil, rəsmi bir “təntənə”!

Bu milli və təbii bir şey degil, yapma!

Nəbi və mövlud naminə bu məclisdə bu gün ancaq Qazi həzrətlərinin olduqca zəif bir nitqi vardı!

Nitqin ən dərin mənası, Peyğəmbərimizin İsa hesabilə aprel ayında doğulmasından, ata-anadan yetim qalıb üsrət içində böyüdügünü bildirməkdən ibarət!

Fəqət bunu söyləmək üçün “mütəntən” bir məclis təşkilinə marşlar çaldırıb “ura” bağırmağa lüzum varmı idi!

Nəti-Rəsul naminə – Qazinin olduqca rəsmi nitqi! O qədər!

Sonra... sonra “kimin” və “ura”, “ura” və “kimin” yaşasın filankəs, sağ olsun behmankəs!

Nə əqlə, nə ruhə, nə zövqə, nə də həyati-millayəyə bir ğəzz!

Nədir bu hal?!...

Neçün Ağa Dadaşın “Səfa”nın Çənbərə kəndindəki məktəb binasında hər il həzin-həzin dinlənilən qəsidəsi “İsmailiyyə” salonunda oxunulmadı. Neçün bu möhtərəm bina “vahu”, “ura” yerinə böyük Peyğəmbərin doğulduğu gün dini-vicdani, milli-hissiyyatı, mənəviyyat və əxlaqi tərbiyə edəcək qüvvətli sözlər inikas etdirməyib də, ancaq musiqi gurultusu ilə təməlluqamiz “nida”lara məəks oldu!

Yoxsa dini və milli işlərdədəmi avropalılaşıyoruz?

Fəqət avropalılar belə dini adətlərilə, dini bayramlarına fərq qoyuyor, xəlq həyatını daima sərih ediyor və həmişə o cəhətə hörmət ediyorlar!

Fəqət heyf!...

Doğrusu qəzetələrin dəvətinə hüsni-niyyət və səmimiyyətlə qulaq asan oxucularımızdan bizə etiraz edib də, “bizə neçün bu məclisləri tərif etdiniz” – deyərlərsə, üzr istəməkdən başqa çarəmiz yoxdur!

Təəssüf olunur. Təəssüf olunur ki, “Səfa” idarəsinin mövlud nə olduğu, mövlud görüşü, mövlud bayramı necə və nə ruhda düzələcəgi həqqindəki məlumatsızlığı üzündən böylə müvəssif bir xəta vaqe oldu.

Böyük bir xəta!

Fəqət qoy bu xəta birinci və axırıncı olsun. Qoy bundan sonra tərtib ediləcək mövlud məclisləri ənənati-diniyyə ilə hissiyyati-milliyyəyə müvafiq olsun!...

Yeni bir əxlaqi-diniyyənin hüsulinə böyük bir vasitə olacaq bu kibi dini və milli bayramlarımız qoy əsl ruh və mənası ilə uyumuyan qəlblərə girməsin, amandır, bunların safiyəti pozulmasın!

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 7 yanvar 1916, №79

Mövəqqər – mötəbər

Üsrət – ehtiyac, çətinlik

Nət – tərif

Qurama

Bizim, yəni müsəlmanların növzühur bir dostumuz vardır: “Qolos Qafqaza”.

Bu bir qəzetədir, Tiflisdə çıxır.

Rus cəmaətinin fikrincə sağ qoluna mənsubdur.

Erməniləri sevməz.

Müsəlmanları da bunun üçün bəgəniyor.

Məlum a, sağ fikir həmişə sol fikrə mal olacaqları biri-birindən ayırmaq istər.

Molla, seyid, tacir ilə bir bağbanın hekayəsi bu qismi?

Molla, seyid, tacir – Qafqasiyadaki millətlər.

Bağban – “Qolos Qafqaza!”

“Qolos Qafqaza!”, iqtizaən böylə olmuş, qalxmış müsəlmanlara buy demiş.

Qəsidə oxumuş.

Azərbaycan türklərini tərif etmiş, tərif əsnasında əlbəttə, bunlar:

Bənzəməzlər fikri isbat olunmuş.

Bənzəməzlər, çünki ermənilər rus şkolasını çox da bəgənmiyorlar. Halbuki, müsəlmanların buna sözləri yox.

Ermənilər dikbaşdırlar. Halbuki, müsəlmanlar quzu kibi adamlardır.

Ermənilər istərlər ki, onların erməniligi ehmal olunmasın, halbuki, müsəlmanların belə şeylər veclərinə degil.

Bu kibi müqayisələrdən nə qədər istərsəniz!

İləlmaşallah!...

Əlbəttə, böylə bir gözəl xəlqin dərdinə qalmaq gərək. Onların mənfəətlərini görmək lazım.

Bunun da çarəsi var.

Əvvəla “müsəlman bəglərinə dövri yanlamaq təşkilatı imtiyazını vermək”.

Başqalarının bəgləri olduqdan sonra varsın, bizimki də olsun.

Əyan məclisində bizim də nümayəndəmiz olsun.

“Müsəlman cəmaəti arasında məktəblə şkolanı (töbrini) geniş surətdə yaymalı”.

Fəqət bu məktəblərin ümumiyyətlə yayılması üçün biz də ermənilər kibi onların milli ruh və tərbiyəyə müvafiq olduğunu israr edib istəsək, “qolos”un mərhəmətsizligi bəs etməzmi bizə!...

Nə isə “sud mütərcimləri də bəladır...”

Bəla dedik, qoyduq.

Bu bəla “müsəlmanları rus məhkəməsi həqqində bəd fikirdə bulunduruyor”.

Çox doğru bir söz.

Çarə

“Mütərcimləri düzəltməli”

Fəqət məhkəmələr özü düzəlsə, hakimlər yerli-dil bilənlərdən olsalar, daha yaxşı olmazmı!

Pardon, böylə bir tələb “erməni tələbi” olmasın?!...

Fəqət “Qolos”un dostu daha da iləriliyor. O, rus tərbiyəsi alıb da ruhən ruslarla qohum olan müsəlman cavanlarını da düşünüyor, doğrudan da bunların halı fəcidir. Abrazovannı adamlar: inciner, doktor, intelligent, rus xasiyyətində, rus ruhunda, rus əxlaqı və adətində böyüyürlər.

“Yəqin rəsmi bir rus olurlar” demək istiyor. Vəqtləri çatır. Əlbəttə, evlənmək istiyorlar. Kimi alsınlar?

“Tükəzban”larımı?

Bunlarda təəssüb yoxdur. Kəmali-məmnuniyyətlə rus qızı alarlar”.

“Ancaq lüzumsuz kəlisa qanuni buna maneədir. Rus provoslavni qızlarına icazə vermiyorlar ki, müsəlmanlara getsinlər”.

Nahaq yerə: “müsəlman cavanları özləri xristian olmazlar. Çünki, bunu insanlıq şərafəti üçün bir ar hesab edərlər.

Ata, baba dinindən çıxmaq eyibdir!

“Ancaq alacaqları rus arvadının dininə qətiyyən toxunmaz və olan uşağın xristian böyüməsinə də mane olmazlar”.

Qəzetə bir növ anlamıyor ki, nədən İstanbulda xristian arvad almaq mümkün ikən Tiflis ilə Gəncədə mümkün olmasın?...

Bəd təklif degildir.

“Qolos”un bu təklifi tərvic olunsa, bir azdan sonra Azərbaycan müsəlmanlarının oxuyanı haman ruslarla “qohum” olub gedər

Qoy ermənilər qalsınlar, erməni qızı alsınlar. “Qolos Qafqaza” da götürər “gözəl” rus qızlarını “cins” müsəlman oğlanlarına verər.

Fəqət bu qohumluğun nəticəsi nə çıxar?

Litva – Polşa müsəlmanları.

Əlhəmdüllah, ya musulmanin!

Görünüyor ki, “Qolos”un əsil sevdigi “Azərbaycan müsəlmanı da bu məfkurəsində bəslədigi “musulmanin”dir.

Ey müsəlmanın Allahı, sən bizi bu “musulmanin” dostlarından saxla!... Niş

“Açıq söz”, 20 yanvar 1916, №90

İqtiza – lazım gəlmə, tələb etmə

Yenə fraksiyanın müraciəti həqqində

Oxucularımızın daxili məsələlərdən artıq hərb səhnələrindən və siyasət aləmlərindən gələn “Ayan-caban” çox kərəm də həqiqətə müvafiq olmadığı bəlli degilsə də, şübhəli olan xəbərlərə daha düşkün olduqlarını biliyorsaq da, yenə əfkari-amməni həyatımiza daha yaxın olan daxili işlərə, biləks milli məsələlərə tərəf cəlb etmək istiyoruz. Çünki “yalnız həyati məsələlərini yaxşı dərk edənlərdir ki, həyatda müvəffəq olurlar” həqiqətinə iman edənlərdir və bu imanın tərvicini də canü-könüldən istərlər.

Fraksiya rəisi Qutluğ Məhəmməd Mirzə Tevkelov cənablarının əfkari-amməmizə olan müraciətini dərc etmişdik. Sonra cənablarından bəzi möhtərəm şəxslərə gələn dəvətnamələrdən də xəbər vermişdik. Gərək dəvətnamə almış olan zatlar, gərək milli məsələlərlə əlaqədar olan məarifməndlərdən istəmişdik ki, bu xüsusda mübadileyi-əfkar etsinlər və fraksiyanın müraciətini əhəmiyyətsiz buraxsınlar.

Həqiqətən də burası ehmal olunur məsələ degildir.

Bu vəqtə qədər fraksiyayi məzəmmətliyor, millətin, cəmaətin zehnini işıqlandırmıyor, milli və siyasi məsələlərdə xəlqə, xəlqin əfkarını o səbatsız surətlə idarə edən ziyalılara məhəl qoymur, cəmaətdən ayrı, kəndi başına iş görüyor.

Özbaşına uyuyub duruyor. Mənafei-milləti müdafiə edəcək ziyalılar da fürsəti qaçırıyor. Vəqtində deyiləcək sözləri deyəmiyor. Hərəkətsizlik, əməlsizlik göstəriyor. Flan-flan ediyor. Flan-flan etmiyor – diyordıq.

Fraksiyada bu məsələdə özünü müdafiə ilə cəmaət bizə kömək etmiyor. Milli və siyasi məsələlərdə ziyalılarımız qəflət və səhlənkarlıq göstəriyorlar. Bizi xəbərsiz, məvadsız buraxıyorlar, bizə əhəmiyyət vermiyor, yardım etmiyorlar. Siyasi bir kəmaldan uzaq olduqlarını göstəriyorlar və nə ediyor, nə etmiyorlar – deyə cəmaəti, cəmaət xadimlərini məzəmmətliyordu.

Əlbəttə, bu tərəfin də, o tərəfin də qüsuri yox degildir. Əlbəttə, qüsurun çoxu yenə fraksiyadıdır. Nə isə, burası artıq məclisdən xaric olunmuş bir kəsge, fraksiya rəisinin son müraciətnaməsi, axır ki, ricəti artıq bura biri-birini töhmətləndirmək məsələsini ruzinamə müzakirəsindən (poryadok dınya – danışıq tərtibi) çıxarmış oluyor. İmdi fraksiyanın dəvətinə səmimiyyətlə “ləbbeyk” deyib də işə girişməlidir.

Bu vəqtə qədər dumanın bir az sonra açılsa da, ancaq “büdcə” məsələsi ilə məşğul olacağı düşünülüyordu. Yeni təyin olunan baş vəzirin “N.V.” qəzetəsinin verdigi xəbərə görə, verdigi bəyanatdan anlaşılıyor ki, duma daha sorunclu bir müddət üçün açılacaq. Xüsusi surətdə alınan teleqraflardan da görünür ki, kənar vilayətlərə zemstvo verilmək və lehistanlılar həqqindəki qanuni təhdidlərin qaldırılması kibi məsələlər dəxi dumaya gətirdiriləcək. Hələ kəlisa prixodları ilə maliyyə qanun layihələrinin də dumada müzakirə olunacağı ehtimalı dumanın hər halda daxili məsələlərə baxacağı təxminini qüvvətləndiriyor. Buna görə də fraksiyanın müraciəti bir az da əhəmiyyət qazanıyor. Bir az da ciddiyyət tələb ediyor.

Əsas etibarı ilə qeyri-müəyyən olmayan milli tələblərimizin cəmaət əksəriyyətinin belə anlayacağı bir surətdə müəyyən bir şəklə salınması üçün duma yığıldımı, yığılmadımı zatən hər zaman bəhs etmək istəmək lazımdır. Madam ki, biz də özümüzü bir millət hesab ediyoruz, madam ki, biz də mədəni bir cameyyət meydana çıxarmaq istiyoruz, madam ki, biz də “var” olmaq istiyoruz, Sədri Əfəndinin dedigi kibi hüquqlarımızı bilməliyiz.

Bu nöqteyi-nəzərdən fraksiyanın müraciəti cəmaətin geniş dairəsi olmasa da, əsil məarif qismi mütləqa soruşub danışmalı “var” olması istənilən “yoxlar”ımızın təyinində əqil-əqlə verməlidirlər.

Fəqət nədənsə bu kibi mühüm bir məsələdə mətbuatın da neçə gündən bəri dəvətlər, təşviqlər yazılıb gəlməkdə ikən, bu günə qədər Bakıdan bir əsər görülmiyor. Bir neçə gün əvvəl bu xüsusda gözəl bir təşəbbüs fikrinin icra edilmiş olduğunu eşitdik. Fəqət gözlədik. Bu günə qədər əsəri daha görülmədi.

Fəqət halə məyus olmuyalım. Biliriz ki, “Əl məcəllətə min əməli-şeytan” lətifəsi hala bizim əsəblərimizə boşluq verməkdən əl götürmüşdür.

Təfəkkilov cənablarının müraciətnamələrində işarə etdigi məsələlər haqqındakı təsəvvüratımızı başqa bir nömrəyə təxir edərək kəndilərinə aid olanlara müraciətlə bu xüsusda görüləcək təşəbbüsatı gecikdirməmələrini tövsiyə edəriz.

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 22 yanvar 1916, №92

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2012.- 10 mart.- S.26-27.