Yaddaş “cığırlarının” kəsişməsində yaranan tarix

Bir dövlət adamının həyat yolu:

İnsanın həyat yolunun üfüqlərinə nəzər salmağın çətinliyini hər kəs bilir. Çünki bu yol onu qət edənin elə daxili duyğuları və yaşantıları ilə bağlıdır ki, kənardan onları hiss etmək olduqca çətindir. Bəlkə elə buna görədir ki, bəzi yazı adamları fərdin şəxsi tarixini onun öz xatirələri və daxili yaşantılarının işığında canlandırmağa üstünlük verirlər. XIX əsr ingilis şairi Uilyam Vodsvord “Prelyüdiya” (“Müqəddimə”) poemasında 13 yaşında ikən hündür bir qayanın başında yuxusuz keçirdiyi gecəni şəxsi tarixi kimi maraqlı qələmə almışdır. O, həmin gecəni uşaqlıq tarixinin mühüm üfüq xətti olaraq təqdim etmişdir. Sonralar həmin mənzərə şairin xatirəsində dəfələrlə yolayrıcı qarşısında gözləmə kimi canlanmışdır. U.Vodsvord o gecə şüurunda tapdığı yaddaş yollarının kəsişməsini onu həyatda gözləyən talenin rəmzləri kimi mənalandırmışdır.

Ömrü formalaşdıran və müxtəlif istiqamətlərdən (sevincdən və kədərdən) gələn yolların kəsişdiyi yer... Bu üsul Avropada avtobioqrafiyanın fərdin tarixi kimi öyrənilməsi baxımından diqqətləri çəkdi. XX əsr fransız tarixçisi Filip Aries 1960-cı ildə “Köhnə quruluşda ailə həyatı və uşaqlıq” adlı maraqlı əsərlə elm aləminə təsir etdi. Adamları maraqlandıran Ariesin XVII əsr avropalı aristokrat ailəsinin malikanə həyatını cəmiyyətin tarixi məqamı kontekstində təsvir etməsi idi. Əslində isə, F.Aries fransız zadəganlığı tarixini özünün uşaqlıq həyatının təsiri altında öyrənirmiş. Onun da ailəsi zadəgan imiş və xatirələrində qalan malikanədə hökm sürən həyat qaydalarını ümumiləşdirməyə çalışıb. F.Aries yazırdı ki, ailə üzvləri malikanəyə toplaşırdı, xidmətçilər gəlib-gedirdi, ticarətçilər və vassallar isə gələcəkləri barədə öncədən xəbər vermədən peyda olurdular. Məşhur tarixçi bir zadəgan ailəsinin həyat tərzindən, ümumiyyətlə, Avropa zadəganlığının tarixini çıxarmağa çalışırdı. U.Vodsvordun uşaqlıq xatirələri də, qəribə də olsa, tarixşünaslıqda bir metodun əsasını qoydu. Bu bağlılıqda bizim üçün əhəmiyyətli olanı müasir azərbaycanlı ziyalı, dövlət adamı və siyasətçisinin avtobioqrafik tarixinin əsas məqamları işığında, onun şəxsi mənəvi və idraki keyfiyyətlərini dərk etməyin mümkün olub-olmayacağını aydınlaşdırmaqdır. U.Vodsvord və F.Ariesin dərketmə üsulları burada yararlı ola bilərmi? Professor Novruz Məmmədovun həyat yolunun əsas məqamlarının ifadə olunduğu avtobioqrafik “xəritəyə” nəzər salanda bununla bağlı nikbin əhval-ruhiyyə yaranır. Doğurdan da, Novruz Məmmədovun ziyalı, dövlət və siyasət adamı kimi portretini bu üsulla çəkmək mümkündür. Özü də təvazökarlıq və alim vicdanı ilə etmək mümkündür.

Professorun həyat xəritəsində dörd yol kəsişir – dünyaya gəlişi, təhsili, dövlət adamı kimi fəaliyyəti və fəxri adları. Bu “yollar” onun avtobioqrafik təqdimatında “həyat xəritəsinin düyün nöqtələri kimi” görünür. Bu yolla Novruz Məmmədovun “Mən”inin ən dərin qatlarına qədər getmək olar. Yollar kəsişir və yeni cığırların mənbəyinə çevrilirlər. Onlar toplu halında professor Novruz Məmmədovun ziyalılığını, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini, dövlət və siyasət adamı kimi təmkinini, mətinliyini açıq-aydın göstərir. Avtobioqrafik təqdimatda görürük ki, Novruz Məmmədov 1947-ci ilin mart ayının 15-də qədim Naxçıvan torpağında dünyaya göz açıb. Bu diyar tarixi şəxsiyyətləri, mütəfəkkirləri, alimləri, şair və yazıçıları ilə məşhurdur. Professor Novruz Məmmədovun atası İsmayıl kişi o yerlərin sayılan ağsaqqallarından olub. İsmayıl kişi xeyirxah məsləhətləri ilə böyük hörmət qazananlardan idi. Novruz müəllimin anası Leyla xanım nəcibliyi, mehribanlığı və qayğıkeşliyi ilə əsl kübar azərbaycanlı ana olmuşdur. Valideynləri övladlarına “Novruz” adını qoymuşlar. Onların qəlbindən bu adın gəlməsi təsadüfi deyildi. Bu ad İlahinin təqdiri ilə ata-ananın dilindən eşidilmişdir. Professorun həyat tərzi bunu tam təsdiqləyir. Belə ki, “Novruz” ona həyat ruzisi, uğurlu fəaliyyət imkanı, ulu öndər Heydər Əliyev kimi dahi şəxsiyyətin yanında ola bilmək şərəfini verdi. Ancaq hələ sırada gənc insanın Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun Avropa dilləri fakültəsinin fransız dili şöbəsini seçməsi vardı. Həyat göstərdi ki, bu seçim onun qədərini müəyyənləşdirib. Hətta Fransanın Fəxri Legion Ordeni ilə təltif olunması kimi çox maraqlı fakt həyatına yazılmış imiş. Bu, 1998-ci ildə Fransa Prezidenti Jak Şirak tərəfindən həyata keçirildi. Fransa zadəganlığının tarixini parlaqlaşdıran Filip Ariesin vətənində azərbaycanlı Novruz Məmmədov üç nəsil zadəgan titulu aldı!!! Tarixdə yollar bəzən elə gözlənilməz yerdə kəsişir ki, yaddaş “şoka düşür”! “Yaddaşların kəsişməsindəki tarix” deyən U.Vodsvordun metaforik fikrini daha da gücləndirən müasir tarixşünas P.H.Hatton “tarix yaddaş sənətidir” tezisini önə sürür. Bizə görə isə fərdlərin həyat yolunda “şoka salan yaddaş nöqtələri” varsa, bunun özünün tarixiliyə aidiyyəti var. Bunun bir mənası var ki, onu dərk etmək əhəmiyyətlidir. Novruz Məmmədovun Prezident Heydər Əliyevin fransız dili üzrə tərcüməçisi olmaq şərəfinə yüksəlməsi onun bu həyat yolunun sərhədlərini müəyyənləşdirmişdir. Məhz Heydər Əliyevi müşayiət etmək imkanı Novruz Məmmədovu Avropaya tanıtmışdır. Professor Novruz Məmmədov müsahibələrində bu faktı həmişə ürəkdən və səmimiyyətlə deyir, minnətdarlığının dərinliyi aydın hiss olunur. Heydər Əliyevin öz kadrlarına qiymət verməkdə yüksək ustalığının nəticəsi kimi, Novruz Məmmədovun 1997-ci ilin aprel ayından Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının Xarici əlaqələr şöbəsinin müdiri və birinci dərəcəli Dövlət müşavirliyinə layiq görülməsi bunlara görə təbiidir. Bundan sonra, 2002-ci ildə Heydər Əliyevin fərmanı ilə Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfir rütbəsinə və 2007-ci ilin mart ayında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Şöhrət” ordeninə layiq görülməsi gəlir. Novruz Məmmədovu 2009-cu ildə isə Polşa Prezidenti Lex Kaçinski Polşanın Fəxri Legion Ordeni ilə təltif edir. Təltiflər sosial dəyər alanda qürur obyektinə çevrilə bilir. Bu isə insanın gərgin zəhməti nəticəsində təltif aldığı halda baş verir. Professor Novruz Məmmədovun fəxri adları, aldığı rütbələr və tutduğu vəzifə ona həmişə sosial, mənəvi, əxlaqi və mədəni status vermişdir. O, bu statusu həmişə qoruya bilmişdir.

Onun “yaddaş sənətinin” bir qolunu elmi yaradıcılıq fəaliyyəti təşkil edir. Peşə özəlliyinə görə mənim ən çox duyduğum məqamlar da məhz bununla bağlıdır. Novruz Məmmədovun elmi fəaliyyətinin əhatə dairəsi geniş və çoxşaxəlidir. O, 50-dən artıq elmi məqalə və bir neçə kitabın, o cümlədən siyasi və ictimai-siyasi mövzuya həsr olunmuş çoxsaylı analitik məqalənin müəllifidir. Novruz Məmmədovun tədqiqat əsərləri və tərcümələri elm və ədəbiyyat xəzinəmizin sərvətləridir. Bu əsərlər müəllifin elmi təfəkkürünün əsas cəhətlərini aydınlaşdırmağa imkan verir. Novruz Məmmədovun elmi yaradıcılıq təfəkkürü əsasən müasirliyə dayanır. Bunun səbəbi yəqin ki, onun bir neçə dili mükəmməl bilməsi ilə bağlıdır. Novruz Məmmədov fransız, ingilis, türk və rus dillərini mükəmməl bilir. Bunlara ana dilini də əlavə edəndə professorun 5 dil məkanında “işləyə bildiyini” görürük. Hər bir dil “millətin qəlbinin aynasıdır” (Humboldt) və eyni zamanda, onun mədəniyyət və təfəkkür dünyasının özüdür. İnsan bir dildə danışır, o dildəki əsərləri dərk edə bilirsə, ana dilinin kommunikasiya məkanı ilə yanaşı, yeni bir ünsiyyət məkanına sahiblənmiş olur. Tədqiqatçılar bilirlər ki, hər dilin öz formalaşma qaydası var ki, bu da təfəkkürün formalaşmasını şərtləndirir. Başqa sözlə, “nə deyilirsə, kim tərəfindənsə deyilir” (Maturana) və dil məkanı şəxsiyyətin özüdür (Merlo-Ponti də bu ideyaya yaxın mövqedə olub). İnsan 5 dildə təfəkkürünü işlədə bilirsə, artıq inteqrativ bir ünsiyyət mədəniyyətinə sahibdir. Eyni zamanda, təfəkkür mədəniyyəti qlobaldır. Ən əsası isə, yeniləşməyə daha həssasdır. Bu keyfiyyətlər düşüncə mədəniyyətinə bir genişlik verir ki, onun mühüm əlamətlərindən biri də müasirliyə açıq olmasıdır. Müasirliyə açıq təfəkkür dinamik və dialoqa hazır olur. Dialoq mədəniyyəti müasir elmi idrakın çox mühüm atributu sayılır. Bütün bu keyfiyyətlərin fonunda professor Novruz Məmmədovun bir neçə sahəni – tarixi, ədəbiyyatı, siyasəti, psixologiyanı, müxtəlif dillərin qrammatikasını dərindən mənimsəyə bilməsi təəccüblü görünmür. O, sözün həqiqi mənasında böyük intellektual olaraq formalaşa bilmişdir. Professor Novruz Məmmədovun əsərlərindən sadalanan keyfiyyətlərə malik olduğu aydın görünür. Bütün bunlar sonuncu kitabında daha parlaq əks olunur. Biz “Geosiyasətə giriş” əsərini nəzərdə tuturuq. Əsərin ideya ruhu müasir elmi paradiqmaların Azərbaycan dilində dəqiq və obyektiv təhlilindən formalaşmışdır. Müəllif müasir elmi paradiqmaların izahından özünün ideyalarının təqdimatına uğurla keçə bilir. Diqqətli müşahidəçi bu uğurun birbaşa müəllifin dinamik, müasir və dialoqa açıq təfəkküründən qaynaqlandığını duymuş olur. Çünki müasir tarixi dövr temporal və gözlənilməz hadisələrlə doludur ki, geosiyasətin nəzəri sahəsində fikir bildirmək üçün olduqca dinamik düşüncə tərzinə malik olmalısan. Professor Novruz Məmmədov “Geosiyasətə giriş” ikicildliyində prosesləri sadəcə kənar müşahidəçi kimi təhlil etmir, o, “geosiyasət” adlı dinamik bir sahənin canlı iştirakçısı kimi “dünyanın müasir taleyi ilə dialoq qurur”. Özü də professorun hadisələrə yanaşmasında konstruktiv ruh aydın hiss edilir. Bunun qaynağı isə professor Novruz Məmmədovun şəxsiyyət olaraq qutsal auraya malik olmasındadır. Bütün bunlar müəllifin və onun əsərinin əsas uğurudur. Oxucular üçün isə təfəkkürün dinamikliyi və müasirliyinin çox vacib olduğunu təsdiqləyən faktdır.

Bu təfəkkür müasirliyinin fonunda professor Novruz Məmmədovun bir tərcümə əsəri onun təfəkkürü ilə mənəvi dünyasının və vətəndaş məsuliyyətinin harmoniyasını aydın göstərir. Biz, Erik Fayqlın “Terror haqqında həqiqət” əsərinin ana dilimizə tərcüməsini nəzərdə tuturuq. E.Fayqlın bu əsəri yazması ayrıca bir ibrət dərsidir. Öncə erməni nağıllarına inanan E.Fayql Vyanada Türkiyə səfirliyinin attaşesi olan Ərdoğan Özənin erməni terroruna qurban getməsindən sonra həqiqəti öyrənməyə qərar verir. Kitabı da dostu Özənin əziz xatirəsinə ithaf edir. İki dildə (fransız və alman) çıxan bu kitab qəribə tərzdə qısa müddətdə mağazalardan yoxa çıxır. Məlum olur ki, nüsxələri erməni diasporu mağazalardan alıb və məhv edib. Bundan başqa, erməni nağıllarının iç üzünü açan qərbli tədqiqatçıları erməni terrorçular daim təhdid ediblər. Bütün bunlara baxmayaraq, E.Fayql cəsarətlə erməni yalanlarını üzə çıxaran və bu işdə onlara yardımçı olan Qərb tədqiqatçılarının peşmançılığını (“Musa Dağının qırx günü” əsərinin müəllifi Frans Verfelin aldandığından duyduğu peşmançılıq) göstərən maraqlı tədqiqat ortaya qoya bilmişdir. E.Fayql bununla Qərb alimləri və tarixçilərinə ciddi bir mesaj verir. O göstərir ki, erməni yalanlarına aldananlar sonradan peşman olur, vicdan əzabı çəkirlər. Ancaq azərbaycanlılar demişkən, “son peşmançılıq fayda vermir”. F.Verfel də səhvini düzəldə bilmədi, çünki ermənilər onun yalanlarını dünyaya elə yaymışdılar ki, artıq F.Verfelin yeni sözünə inanan yox idi.

E.Fayqlın əsəri qədim dövrdən başlayaraq türk tarixinə baxışı ifadə edir. Onun üstün cəhəti məhz bu tarixilik fonunda ermənilərin şər-xatalığını sübut etməkdən ibarətdir. Professor Novruz Məmmədovun belə bir əsəri ana dilimizə çevirməsi onun dövlət adamı kimi işlərinin çox olmasına baxmayaraq vətənpərvərlik və vətəndaşlıq məsuliyyətinə ciddi fikir verməsini göstərməkdədir. Bəziləri tutduğu yüksək məqamdan özünün rifahı üçün daha çox yararlanmaq barədə düşünürsə, Novruz Məmmədov ziyalı-vətəndaş iradəsi ilə dövlət adamı imicinin pozitiv obrazına qiymət verir. E.Fayqlın yazdığı həqiqətlər bu fəaliyyət nəticəsində hər bir azərbaycanlı üçün də həqiqətə çevrilmək imkanı əldə edir. Bu, millətə və dövlətə xidmətin konkret ifadəsidir. Professorluqla dövləti fəaliyyətin və vətəndaşlığın gözəl sintezidir. Belə bir davranış həm də insanın ziyalı olaraq təvazökarlığını ifadə edir. Çünki belə bir əsərə müraciət etmək şəxsi marağa yox, ümummilli marağa üstünlük verməkdən qaynaqlanır. Yaradıcılığın fraqmentlərində insanın daxili dünyasının xüsusiyyətləri əks olunur. Obrazlı desək, hər bir mənəvi fəaliyyət insanın daxilində yaratdığı dünyanın maddi aləmə proyeksiyasıdır. Əsərin ruhu həm də müəllifin ruhudur. “Avtor” sözünün latıncada mənası “təsirimi genişləndirirəm” (bunu qədimdə daha çox yeni torpaq tutmaqla əlaqələndirirdilər) deməkdir. Yəni əsərin müəllifi əslində özünün daxili mənəvi dünyasının miqyasını genişləndirir, onun təsir dairəsini çoxaldır. Novruz Məmmədov E.Fayqlın əsərinə müraciət etməklə həm də orada qaldırılan məsələlərə öz daxilində öncədən formalaşmış münasibəti ifadə etmiş olur. Digər tərəfdən, E.Fayql dostunun şəxsi faciəsinə yaradıcı adam kimi reaksiya verərək, əks tərəfə intellekti və tədqiqatçı vicdanı ilə cavablarını təqdim edir ki, bu da bir davranış nümunəsinin Novruz müəllim tərəfindən incə üsulla azərbaycanlılara çatdırılmasını göstərir. Yəni bizlər erməni yalanlarına radikal düşüncələr və hərəkətlərlə deyil, intellektin imkan verdiyi zərif elmi sübutlar yolu ilə münasibət bildirməliyik. Professor Novruz Məmmədovda bu mövqenin formalaşmasında ulu öndər Heydər Əliyevin təsirinin çox böyük olduğuna şübhə etmirik.

...Təbii ki, bir yazıda insanın şəxsi həyat tarixini tam təqdim etmək mümkün deyil. Çünki U.Vodsvordun təbirincə desək, “hər bir insan – özü haqqında yaddaşdır”. İnsanın özündən başqa kimsə bu yaddaşın bütün naxışlarına nüfuz edə bilməz. Lakin ziyalı-dövlət adamının həyat yolu özü ilə yanaşı həm də cəmiyyətə reprezentasiya şəraitində formalaşır. Professorun həyat yolunun cəmiyyətə reprezentasiyasının ən gözəl nümunələrindən biri şəxs kimi xeyirxahlığıdır. Bu keyfiyyətin insanın varlığının təməl şərtləri ilə bağlı olduğu barədə fəlsəfədə əsaslandırılmış fikirlər vardır. Qədim yunan filosofu, Qərb fəlsəfi təfəkkürünün “yolayrıcı” sayıla bilən Sokrat xeyirxahlığı bütün müsbət keyfiyyətlərin zirvəsi hesab edirdi. O, meydanlarda əlində çıraq “yaxşı adam axtarıram” deyib, dolaşmaqla xeyirxah adamları cəmiyyətin ən yaxşı təbəqəsi saydığını nümayiş etdirirdi. Ona görə də ehtiyacı olanlara əl tutmaq, kökdən xeyirxah və kübar olmaq deməkdir. Biz də professor Novruz Məmmədovun həmin aspektdə həyat yoluna avtobioqrafik sxem daxilində qısa nəzər salmağa çalışdıq. Onun fərdi tarixinin bəzi cizgilərinə “intellekt çırağı” tutmağa cəhd etdik və orada maraqlı naxışlara vardıq. Bu yolun “dahiyanə məkanlarını” (Ceffri Hartman) duymaq, təbii ki, çox maraqlı oldu. Onu qısa və lakonik fikirlə ifadə etmək mümkündür. Yəni ziyalılıq və alimlik təvazökarlıq tələb edir. Professor Novruz Məmmədov 65 yaşına qədər gördüyü işlərin bir dəfə də olsun geniş və xüsusi təqdimatını (buna “reklam” da demək olar, ancaq bu söz nəzərdə tutduğumuz kontekstə elə də uyğun deyil) etməmişdir. Bir mahnı oxuması ilə özünü milyonların gözünə soxan “müğənnilərin” meydan suladığı bir dövrdə bu, son dərəcə təvazökar görünmürmü? Görünür, lakin belə yaxşıdır. Çünki təvazökarlıq ziyalılıqla yanaşı, həm də kübarlılığı ifadə edir. Bu yazının əsas ideyası sonuncu cümlədə ifadə olunmuşdur.

Füzuli QURBANOV

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2012.- 15 mart.- S.4.