Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Nəşrin redaktorları:prof. Şamil Vəliyev və elmi işçi Samir Mirzəyevdir.

Əsərləri Üçüncü cild (1915-1916)

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bir az da tarixdən: “Ənuşirəvani-adil” pyesi münasibətilə

Ənuşirəvan ədaləti aramızda məşhurdur. Səxavətdə ərəblərin Hatəmi-Taisi nə qədər bir model kibi təsəvvür olunursa, ədalətdə də iranilərin Ənuşirəvani o dərəcədə, bəlkə daha artıq mərufdur. Bu mərufluq ədəbiyyatımıza nüfuz etmiş, xəlq arasında virdi-zəban olmuş, hər sinif, hər təbəqəmizcə bəllənmişdir. “Məsayihi-Ənuşirəvan” müsəlman aləmində çox intişar etmiş əsərlərdəndir. Ənuşirəvanın ədaləti müsəlman millətləri, bilxassə İran nüfuzuna tabe olanları arasında o qədər sevilmiş, bunun gözəl şöhrəti o qədər ümumiləşmişdir ki, bu xüsusdakı hədisi-nəbəvini bilməyən qalmamış kibidir. Fəxri-kainat əfəndimiz, peyğəmbəri-zişanımız hər zaman Ənuşirəvan kibi adil bir padişahın əsrində doğulduğuna iftixar edərmiş, deyə aramızda sirri-nəbəvidən olduqca məşhur bir fəqərə vardır.

İslam ilə mütədəyyin degil ikən məhzən rəva gördügi ədaləti üzündən kainatın fəxri tərəfindən bu qədər böyük bir ehtirama layiq olan Ənuşirəvanın məhəbbəti müsəlmanlar ürəgində o qədər yer tutmuşdur ki, hətta Ənuşirəvanın cəhənnəmlik olub olmadığı bir məsələ təşkil etmişdir.

Bu qədər mənqəbədar (leqendarnıy) bir adili Mirzə Əbdülrəsulun yazdığı pyes gözlügündən görmək faciəsinə düçar olan bakılı tamaşaçılar şübhəsiz ki, heyran qalmaya bilməzdilər.

“Ənuşirəvani-adil” pyesini (buna pyes demək caiz isə) səhneyi-tamaşaya qoymaq üçün intixab edən “Nicat” məarif cəmiyyəti teatro heyəti əzasından birisi bu xüsusda tarixi bir məlumat ala bilmək üçün evlərində telefonları olan axundlarımızdan bir neçəsinə müraciət etdimsə də kafi məlumat ala bilmədim, dərdini anlatıyordu.

Əbdülrəsul xəlq elədigi, əhməq, səffak, mütərəddid bir “Ənuşirəvan”, boş, aciz, lağlağı bir “Məzdək”, vəzifəsiz, tədbirsiz, dilsiz, ağızsız bir bu “büzürki cümhuri” görənlər gərək bu tarixi simalar və gərək yaşadıqları dövri-tarixə aid iqtidarımız dairəsində bu neçə sətr qaralamayi faidasız görmüyoruz:

Müqtədir və karaşna bir qələm sahibi üçün ən parlaq tarixi bir pyesə ən səlahiyyətdar bir mövzu təşkil edən bu fəqərənin xülasə və fəlsəfəsi bundan ibarətdir:

Məlum olduğu üzrə İranda qədim mədəniyyətcə şahlara bir qüdsiyyət verilirdi. Şahlar Allahın bir güzidəsi olub xəlqin, malın bala-istiqlalı idilər, kefləri nə istərsə o kef müqəddəs idi. Ona tabe olmaq, xaliqin əmrinə boyun qoymaq demək idi. Şah adil olursa, İran qədim dinindəki senaət (ikili) fəlsəfəsincə, yaxşılıq ilahəsi Hürmüzd qalib imiş kibi tələqqi olunub təşəkkür olunurdu. Zalım olursa, yamanlıq ilahəsi Əhrimən günahkar xəlqə müsəlləh olmaq üçün hürmüzdü basmış kibi fikir olunuyor və bu cəbbar qüvvəti rəhmə gətirmək üçün hər bir bəlaya təhəmmül olunuyor. Hürmüzdün təkrar qələbəsi üçün dua və sənalar edilirdi.

Əlbəttə, zalimi başlarından atmaq, Əhrimənin bəlasını uzaqlaşdırmaq üçün xəlq bəzən adət elədigi “dua və səna” dairəsindən çıxıb üsyan da ediyordu. İştə, xəlq ilahənin xilqətdə bir yaradıldığı ilə arada nə dövlətli, nə padşah, nə ağa, nə hakim, malikiyyəti- şəxsiyyə lazım olmadığı ilə bir növ iştirakiyyun (kommunizm) məzhəbi çıxarmaqla İranı hərc-mərcə vermiş olan məşhur “Məzdək” ara-sıra zühur edən üsyanların bayraqdarlarından birisi idi.

Ənuşirəvani-adilin ən böyük şöhrəti işdə bu “Məzdək”i aradan qaldırıb da tərəfdarlarını məhv etməsi ilə olmuşdur. Hətta bu din əhlilərinin nə surətlə məhv edilmələrinə dair tarixin xəbər verə bildigi keyfiyyət bu günki zehnlərcə ədalətə degil, zülmə, qəddarlığa bir nümunə təşkil edər. Məşhurdur ki, Ənuşirəvan məzdəkiləri dərbarinə yığdı. Məzdəki də çağırdı. Böyük bir ziyarət verdi. Yeni məzhəb sahibi olanlar bu otağa toplandıqdan sonra süfrə döşənmiş digər bir otağa getmək üçün birər-birər qapıdan keçdilər və keçdikcə “ədalət” qılıncına çəkildilər. “Məzdəkizm” məsələsini Ənuşirəvani-adil bu surətlə “həll” etmişdir.

Əlbəttə, bu surəti-həll ədalətdən çox uzaqdır. Fəqət Ənuşirəvanı Mirzə Rəsul kibi anadan adil deyə doğulmuş zənn etməməlidir.

Vaxtı ilə adilliyə bir nümunə kibi məşhur olan bu şah hökmüranlığının əvvəllərində olduqca zalım və səffak idi. Onun bu zamanlarında İran bir xarabazar şəkli almışdı. Bunu bizə Şeyx Sədi əleyhirrəhmə anlatıyor. “Bustan”ı oxuyanlar Ənuşirəvan ilə bu zərricümhuri vəzirin səyahətə çıxmış ikən bir xaraba üzərində iki bayquşun oturub da ulamalarına rast gəldiklərini bilərlər. Sədinin hekayəsinə görə şah bu zərrcümhuridən sordu ki, bu quşlar nə söyləşirlər. “Vəzir batədbir” cavab verdi ki, birinci bayquş ikincisindən elçilik ediyor, qızını bənim oğluma nişanla diyor. O da diyor ki, kəbininə neçə xarabə verərsən, cavabında bu biri bayquş söylüyor ki:

“Gər məlik in əst dər in ruzigar Mən be to viranə dəhəm səd həzar.”

(Əsrimizdə padişah bu isə, mən sənə yüz bin xərabə verə bilərəm.)

Ənuşirəvan iki bayquşun danışığı həqqində vəzirindən eşitdigi bu təvildən sonra dəgişmiş, zülmü tərk ilə ədalətə qərar vermişdir – deyə Şiraz filosofu böylə rəvayət ediyor.

Bu bir hekayədir. Fəqət rəna surətdə göstəriyor ki, Ənuşirəvanın həyatında böyük bir dəyişiklik olmuşdur.

Məsələyə bu surətlə baxınca “Məzdək” vaqeəsində görülən tənaqüs bir növ həll edilmiş oluyor.

Demək ki, məzdəkçilik istibdada, zülmə, məmləkəti hər bayquş qızının kəbininə yüz minlər xarabə verəcək qədər bərbad və viran bir hala gətirən qəddarlığa qarşı bir protestodur, üsyandır. Məhzən fişar və təzyiqdən çıqma üsyan fikri olduğu üçün ifratdan da ari degildir. Madam ki, şah zülm ediyor, madam ki, ətrafındakı hakimlər cabbardır, madam ki, dəhatilərin əməgi dehqanların kefinə sərf olunurda kəndiləri fəlakət və səfalətdə qalıyorlar. O halda varsın bunlar hamısı aradan qalxsın, nə şah olsun, nə hakim, nə dehqan qalsın, nə dəhati, nə varlı olsun, nə yoxsul, hər kəs bərabər, hər kəs hər şeyə sahib olsun, hətta qadınlara da.

Demək ki, istibdaddakı təfrit hürriyyətdə ifrat doğurur. Hökumətdən sui-istifadə bir anarşi çıxarıyor.

Zülmə, istibdada, haqsızlığa qarşı hüzuri ilə məzdəkçilik bir qüvvət, bir həqiqətdir. Ona görə də tez rəvac tapıyor, bu hürriyyət peyğəmbərinin tərəfdarları çoxalıyor.

Fəqət zülmə qarşı çıxarkən Məzdək zülmdən daha bedtər olan ifrata varıyor. Hökumətsizliyi, başı-başınalığı tərvic ediyor. Bu nöqteyi-nəzərdən ikinci bir zülm, hərc-mərc araya gəlir.

İştə, Ənuşirəvanın əsl şöhrəti, əsl qiyməti, əsl ədaləti də burada görülüyor. O bayquşun dedigindən mütənbeh olaraq zülmi tərk ediyor. Biliyor ki, artıq böylə davam etmək olmaz. Xəlqi rəayətə, elmi tərvicə, ziraəti himayəyə, fəlsəfəni sevməgə başlıyor. Məşhur “ədalət zəncirini təsis ediyor”. O zaman Rum imperatoru “Custinion”un əmri ilə əski Yunanıstan məbədləri və mədrəsələri qapadılıb da zühur edən irtica üzündən qaçıb hər tərəfə pənah aparan Əflatun şagirdlərindən İrana sığınanların elm və mərifətlərindən istifadə edərək yunan ülum və fəlsəfəsini pəhləvicəyə (qədim farsi) tərcümə etdiriyor. Kəndisindən iki əsr sonra gələn Mamunun elədigi kibi elmi bəhslər, münazirə (disput) və mühazirə (leksiya) məclisləri qurduruyor.Məntiq, tibb elmlərinə əhəmmiyyət veriyor, azarlıları müalicə və elm-tibbi ögrənmək üçün Kəndisaburda bimarıstan (xəstəxana) təsis etdiriyor. Yalnız yunan elmləri ilə də qalmayıb sankskrit dilindəki elmləri dəxi tərcümə etdiriyor. Fövqüzzikr bimaristana yunan təbibləri ilə bərabər Hindistan təbibləri də təyin olunuyorlar. Tibbi-hindi ilə bəqrati hər ikisi birdən oxutduruluyor. Tibbidə ən çox tərəqqi etmiş iki qüvvətin üsullarını birdən oxutdurmaqdakı mühəssənanın fərqinə varıyor. Xülasə dövri-səltənəti İran tarixində parlaq bir dövr təşkil ediyor.

Öylə münəvvər və adil bir hökumət əsasını qoyduqdan sonra şübhəsizdir ki, məzdəkçiliyi qaldırdığı üçün nə xəlq kəndisini qarğışlıyor, nə də tarix məzəmmətliyor. Çünki onun qaldırdığı məzdəkçilikdəki hürriyyət o ədalət tələb edən əvamül degil, hərci-mərc, hökumətsizlik və anarşizm idi. Bu yuxarıda söylənilən vəch ilə məzdəkçiliyin müsbət cəhətini yerinə yetirmiş, mənfi tərəfinə də elani-hərb etmişdir. Hər iki surətdə də ədalət göstərmiş deməkdir.

İştə, Ənuşirəvanın rəva gördügü zülmlərlə bərabər ədalətin şöhrətini qazandığının hikməti.

Yalnız Ənuşirəvanın cəzasından ziyadə bir çox töhmət və iftiralar, qərəzkaranə isnadlara məruz qalan zavallı “Məzdək”in tərvic elədigi məsləkin təfsilən nədən ibarət olduğu lazım olduğu qədər tədqiq olunmamışdır. Çox ehtimal var ki, onun tərvic elədigi məslək Əflatun ictimaiyyəti kibi bir şey imiş. Fəqət böylə ikən Əflatun şagirdlərinə ehtiram edən Ənuşirəvan nədən Məzdəkə cəza versin. Ola da bilər ki, bu “bayquşlara rast gəldigi” zamandan əvvəlki vəqtində olsun. “Məzdəkçiləri” ki, istibdad və hökumət əsasına zidd bir anarşizm təsəvvür edərsək, o vəqt lainhəll bir məsələ qalıyor ki, o da Qubad şahın bu dinə malik olduğu fəqərəsidir. Hər halda tarixin bu fəqərəsi taric (qaranlıq)dır.

Zərricümhur vəzirinə də böyük bir səhifə ayrılmalıdır. Ənuşirəvan nə qədər ədalət və şəfqəti ilə məşhur isə bu Zərricümhur da o dərəcədə əql və tədbir sahibi bir adam olması ilə məşhurdur.

Məşhurdur ki, İran Napalyonu Nadir şah Əfşar bir gün Mirzə Mehdi xana sordu ki, Ənuşirəvan böyük idi, yoksa bən?

Mirzə Mehdi xan tərəddüd edirkən Nadir dedi ki, bənim vəzirim sən degil, bu Zərricümhur olsaydı, məsələ bəlli olardı.

“Bayquş dilindəki məharət və iqtidarı” dəxi kəndisinin Ənuşirəvanlığın banisi, ruhi və xəllaqi olduğunu zəbani-hal ilə bildirmiyormu? Teatro səhnəsinə çıkarılan səfiyyə Ənuşirəvan Mirzə Rəsulun yaratdığı olduğu kibi tarixlər səhifələrində şan və şöhrətlərlə zikr olunan Ənuşirəvan da bu Zərrcümhurun yaratdığı idi.

İştə, görüyorsunuz ki, cümə gecəsi Tağıyevin teatrosunda gördüyünüz mənzərələr və duyduğunuz hisslərlə Ənuşirəvan və onun dövrü arasında – təbiri-caiz görülürsə, Mirzə Rəsul ilə – bu Zərricümhur qədər fərq vardır.

Heyrət olunur “müəlliflər”imizin cəsarətinə! Təəssüf olunur cəmiyyətlərimizin cəhalətinə!

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 2 fevral 1916, №101

Fişar – sıxma, sıxışdırma

Güzidə – seçilmiş

Dəhat – kənd, kəndistan

Nəsayih – nəsihətlər

Mənqəbədar – ləyaqətli

Əhməq – axmaq

Səffak – qan tökən, qaniçən

Məçd – böyüklük, ululuq

Karaşha – işə bələdlik

Dehqan – burda mülkədar

Təfrit – səhv, israf etmə

Haşım bəy Vəzirov

Dün Qafqasiyanın türk qəzetəçilərindən sinli bir mətbuat xadimini dəfn etdik.

Haşım bəy öldü.

Xəlqi “Keyfim gələndə”si ilə təsxir etmiş olan “Birisi”nin artıq keyfi gələcək olmadı.

Haşım bəy fəal, səbatlı, çalışqan, nəfsinə inanmış, qüvvətinə güvənmiş bir əhli-qələm idi.

Qafqasiya mətbuatının az ömründə məmləkətimizin ən qüvvətli sərmayədarları türkcə qəzetə nəşrinə mübaşir oldular, yoruldular, müqtədir qələm sahibi mühərrirlərimiz dəxi bu ağır meydanda davam edə bilmədilər. Əhli-qələmdən yalnız Haşım bəy idi ki, yalnız başına olaraq başladığı işi ölüncəyə qədər davam etdirdi.

Haşım bəyin maddətən, mənən iflas etdigi günlər oldu, mətbəəsiz qaldı, min qism müşkilata düçar oldu. Fəqət tutduğunu buraxmadı, tək başına həm mühərrir, həm müsəhhih, həm dəftərdarlıq edərək qəzetəsini dayandırmadı. Bütün ömrünü işinə sərf etdi. Nəhayət, bu qədər ağır bir məşəqqətə təhəmmül edə bilməyib yoruldu. Bu yorğunluq dəxi nəhayət bu musif və fəci bir halını mucib oldu.

Haşım bəy ədəbiyyatımıza, sənayei-nəfisəmizə, yazıçılıq aləmimizə bir çox xadimlər bəxş etmiş olan müəllimlərimiz arasından zühur etmişlərdəndir. Əvvəllərdə Şuşa və ətrafı kibi yerlərdə müəllimlik edirdi.

Müəllimligi ilə bərabər Haşım bəy təhrir aləminə də özgə degildi. Bəzi teatro əsərləri tərcümə edər və arabir Tiflis qəzetələrində rusca məqalələr nəşr edərdi. Nəşr elədigi məqalələri müsəlman həyatına aid olardı. Sonra 1905-ci il araya gəlir, “Həyat” və “İrşad” qəzetələri təsis bulunuyor. Haşım bəy Vəzirovun imzası haman tez-tez gözə çarpmağa başlıyor. Bu sırada bollaşmaqda olan imzalar arasında Haşım bəy bilnisbə nəzər diqqəti cəlb ediyor. Nəhayət Əhməd bəy Ağayev cənabları “Həyat”dan ayrılıb da “İrşad”ı təsis ediyorlar. Haşım bəy Vəzirov da bir azdan sonra Bakıya köçərək qəzetənin heyəti-təhririyyəsi arasına daxil oluyor. Eyni surətdə yazıçılığa girişiyor. Sonra Əli bəy Hüseynzadə cənablarının müdiriyyəti və Hacı Zeynəlabdin Tağıyev cənablarının naşirligi ilə nəşr edilməkdə olan “Həyat” dayanıyor. Əvəzinə Əli bəyin idarəsi ilə “Füyuzat” məcmueyi-ədəbisi təsis olunuyor. Bir az sonra “Həyat” əvəzinə Haşım bəyin müdirligi ilə “Tazə həyat” qəzetəsi təsis olunuyor. “Tazə həyat” ilə “İrşad” arasında məslək mübarizəsi başlıyor. Nəhayət, “Tazə həyat” da qapanıyor. Əsl Haşım bəylik səbatkarlıq kibi mətin, səbur xislətə malik olduğu da bu zamandan sübuta yetişməgə başlıyor. O naümid olmuyor. Özü, qəzetə təsis ediyor. “İttifaq”ı çıxarıyor. “İttifaq” təsis elədigi zaman bu o mətbəədə basdırılıyor. Min müşkilatla ruzigar keçiriyor, ağlayacaq, təhəmmül olunmayacaq günlər keçirdigini, qəzetəsini çap etmiş olan mətbəəçilər anlamıyorlar. Nəhayət, Muxtarov cənablarından imdiki mətbəəni icarə ediyor. Sonra icarə icraatını dolduraraq mətbəəyə yerli dibli malik oluyor. 1911-ci ildə “İttihadi-İslam” töhməti ilə bütün Bakı türk qəzetəçiləri donos qurbanı olub da həbs və nəfy edildikdə Haşım bəy də qələm arkadaşları ilə həmdərd oluyor. Sonra xilas olub da təkrar işində səbat göstəriyor.

“İttifaq” bağlanıyor. Əvəzinə “Səda”, onun yerinə “Sədayi-vətən”, “Sədayi-həqq”, onun əvəzinə də “Sədayi-Qafqaz” çıkıyor.

Xülasə çıkıyor, çıkıyor, Haşım bəy işsiz, yazısız qalmıyor. Qəzetədəki təkbaşına bu qədər işlə bərabər Haşım bəy divar təqvimi də tərtib ediyor.

Xülasə bir çalışqanlıq və fəaliyyət mücəssəməsi.

Mərufdur ki, makina kibi çalışan adamlar əksərən böyük bir sənət sahibi ola bilməz və xəlaqiyyət xasiyyəti göstərməzlər. Fəqət Haşım bəy makina kibi çalışdığı halda bütün oxucularının zövqünü cəlb edən “Keyfim gələndə” kibi yüngül felyeton yazmaqda şöhrət tapmış və bu xüsusda həmqələmləri arasından bir səbqət qazanmışdı.

Haşım bəy o zamandan sonra iki yetimindən başqa bir sərvət buraxmamışdı. Zatən zavallı qüvvəti-layimutla keçinərək qəzetəçilərimizin əksəriyyətindən ötrü müqəddər olan bir müşkilatla ömür keçirmişdir. Qəzetdə bu qədər çox çalışdığı halda Haşım bəy məarif işlərində də xidmətsiz degildi. cəmaət xadimləri ilə arasında zühur edən soyuqluq bu xidmət sahəsində çox da fəaliyyət göstərə bilməməsinə mucib olmuşdur.

Fəqət bu soyuqluğun bərtərəf olması ilə mərhum “Səfa” cəmiyyətində vaxtilə sədr olub, “Nicat”da da işləmişdir. Haşım bəy müəllimlik, cəmaət xadimligi və qəzetəçilik elədigi zamana nisbətlə şübhəsiz ki, görkəmli bir vücud idi.

Qafqasiya tarixi-mətbuatını bitərəfanə bir tədqiq nəzərilə təhlil edən müdəqqiq şübhəsiz ki, bu zamanın şərait və əhvalı daxilində mərhumu behəqq təqdir edib ismini layiq olduğu səhifəyə qeyd edəcəkdir.

Dün mərhumun tabutu arkasından həzin-həzin gedərək düşünüyordum və Haşım bəydən cavanlarımıza örnək olaraq nəyi göstərmək olar deyə – özümə sordum:

İstiqamət, başladığı bir işi əncamə yetirmək əzmi və səbatı! – deyə cavab verdim.

İştə ruhlu, məsləkli, qəlbləri atəşin bir amalpərvərliklə dolu olan cavanlar, iştə sizə dəgərli bir nümunə!...

Məqsəd uğrunda Haşım bəy qədər səbatkar, başladığınız işdə bu mərhum qədər fədakar olunuz!..

Səni də Allah əfv etsin, ay zəhmətlərə qatlanan, ay sıkıntılardan usanmayan qələm arkadaşı!

Allah rəhmət eləsin sənə, ey xidmət qurbanı!

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 7 fevral 1916, №105

Dumanın açılışı münasibətilə

İdareyi-humayuna görə bu gün fevralın 9-da Dövlət Duması açılacaqdır.

Dumanın açılması, açılıb da uzun müddət müzakirə ilə məmləkətin möhtac olduğu dərdlərinin islahına lazımi qərar və qanunları gözdən keçirməsi məmləkətin çoxdan bəri bəslədigi arzudur.

Məmləkət böylə tarixi bir zamanda dumasını iş başında görmək istərdi. Çünki ancaq bu vasitə ilə ümidlərini qüvvətləndirib vətənpərvərlik yolunda göstərməkdə olduğu fədakarlıqların mətlub nəticələrə irəcəginə qane ola bilərdi.

Cəmaət müəssisələrinin, cəmaət xadimlərinin bu müharibədə göstərdikləri əlaqədarlığı ən qatı sağlar belə dana bilməzlər. Hökumət ricalı dəxi cəmaət tərəfindən göstərilməkdə olan yararlığın düşməni məğlub etmək üçün nə dərəcədə faydalı olduğunu etiraf etməkdədirlər.

Hər şey müharibə üçün. Buna görə millətlə cəmaət birləşməli, bu birləşməgin təmini üçün tərəqqipərvər blok kibi biri-birilə boyuna vuruşaraq gələn siyasi partiyalardan mütəşəkkil bir heyət əmələ gəldi. Ayrı vaxtda bunları bir yerdə görmək qabil degil ikən, imdi Milyukov ilə Şulqin ikisi bir kağızı imza ediyorlar. Bu, müharibə xatiri üçün hökumətlə yola getmək niyyətində bərk-bərk duran Rusiya camaatlığının bir güzəştidir. Bu güzəştə qarşı gözlənilərdi ki, hökumət də güzəşt edər. O da tutduğu mövqeyindən enerək cəmaətin bu qədər iləri gəlməsini alqışlar. Fəqət Qromıkin zamanında böylə bir qədəm atılmadı. Biləks duma blokuna cavab olaraq qanun qoyan müəssislər buraxıldı.

İmdi yenə duma açılıyor. Açılır da yenə “blok” əksəriyyətilə meydana çıkıyor, yenə əski proqram iləriyə sürülüyor. Yenə hökumətə müavinət, orduya müzahirat olunmaq istənilir. Fəqət bunun üçün lazım görülür ki, xəlqin vətənpərvərligini, ictimai təşkilatını, ümid və hissiyyatını qüvvətləndirəcək tədbirlərə dəxi doğrudan-doğruya müharibəyə bağlı olan xüsuslar qədər əhəmiyyət verilsin.

Rusiyanın millətləri Rusiyaya isinmiş olduqlarını isbat etdilər. İmtahan verdilər, demək istiyoruz. Çünki böylə tarixi bir zamanda hər zaman Rusiyaya sadiq qalan millətlər degil, onlara şübhəli bir nəzərlə öaxmaqda olan başçılar imtahana çəkildilər. İmtahandan çıxdılarmı?

– Burası bir məsələ.

Hakim siniflərlə hökumət dairələrini bir imtahançı mövqeində təsəvvür edərsək mütləqa Rusiya millətlərinin böyük sınaqda parlaq bir imtahan verdiklərini təsdiq etmək məcburiyyətində olduqlarını düşünməliyiz.

Əvət, hətta ikinci Markov belə bu imtahan verildigini dana bilmiyor. Fəqət daha imtahan bitmədən şəhadətnamə istəmənin vəqti olmadığını söylüyor. Sağlardan digər birisi isə diplomatik icra ediyor. Diyor ki, müharibə meydanında rəşadət göstərən qəhrəman soldatlara Georgi nişanı verməni hərbidən sonraya qoymaq faidasız olduğu kibi, millətlərin imtahanı nəticəsini də müharibədən sonraya vəd etmək faydalı bir iş olmaz.

Görünüyor ki, bu kibi “siyasilər” islahatın hala bilzat gərək olduğuna qane olmamışlar. Bunu yalnız bir vasiteyi-təşviq ədd ediyorlar.

Qəzetələrdə oxunduğuna görə Dövlət Dumasınca öylə bir təsəvvür varmış ki, açıldıqdan sonra vətənpərvəranə bir bəyannamə ilə Rusiya cəmaətinə xitab etsin və onu daha ziyadə vətənpərvərlik və həmiyyət göstərməgə çağırsın.

Fəqət hər bir bəyannamədən daha qüvvətli, daha faydalı bir tərzi-hərəkət vardır ki, o da dumanın görəcəgi işlərdir. Duma xəlqə ümid verəcək məmləkətin həqiqi ehtiyacları ilə məşğul olsa, cəmaətin ictimai və iqtisadi əhvalına xidmət edən millətlərin küskünlüklərini rəf edən, müxtəlif təbəqə və sinifləri birləşdirməgə vasitə ola bilən, qəhətligi yüngülləşdirməgə çarəsaz olan və mühariblərimizin halına yüngülləşdirəcək tədbirləri hazır edən qanunlar nəşrinə və bu qanunların bir an əvvəl tətbiq olunmasını yüngülləşdirən tədbirlərin görülməsinə vasitə ola bilərsə, bununla ən müasir bəyannamələrdən daha təsirli faidələr bəxş edə bilər.

Təsəvvür olunan bəyannamələr qəbilindən olaraq xəlqin vətənpərvərlər hissiyyatını yüksəltmək üçün bu vəqtə qədər bir çox tədbirlər görülmüşdür. İmdiki halda öylə bir tədbirin bir daha təkrar edilməsinə lüzum görülüyorsa, demək qabaqdakıların təsiri haman keçmək üzrədir. O halda təsiri keçici olmayıb daimi qala bilən bir çarəyə təvəssül etmək lazım gəliyor ki, o da “söz”dən ziyadə “işə” əhəmiyyət verməkdən ibarətdir.

Cəmaətin istədigi işdir. cəmaət söz dövrünü çoxdan keçmiş olduğuna qənaət hasil etmişdir.

İştə, biz dəxi dumanın bu günki böyük olacaq iclasını təbrik ilə bərabər ən səmimi arzu olmaq üzrə kəndisi üçün arzu edəriz ki, bizdəki şərait daxilində məəttəəssüf zühuru çox da qeyri-möhtəməl olmayan müvəffəqiyyətsizliklərə rast gəlməyib böyük Rusiya ölkəsinin ürəkdən istədigi təxiri qail olmayan islahatı qövldən-felə gətirmək iqtidarında olsun.

Əlbəttə, Rusiya türk müsəlmanlarının tərəqqipərvər bir nəşri-əfkarı olmaq həsəbilə bu kibi ümumi bir arzu ilə bərabər dumanın görəcəgi islahatlar arasında müsəlmanların dəxi möhtac olduqları hüquqi və idari islahatlardan məhrum qalmadıqlarını görmək bizim üçün bir arzudur. Ümumi islahatlar arasında müsəlmanlara aid islahatları görmək dəxi əxzi-amalımızdır.

M.Ə.

“Açıq söz”, 9 fevral 1916, №107

Qurama

“Yeni İqbal”ın tərcüməsi

“Yeni İqbal” rəfiqimizin dünki sayısında müsəlman fraksiyasının bəyanatı – deyə Təvək¬külov nitqinin tərcüməsi dərc edilmişdir. Bu tərcüməyi biz bir gün əvvəl “Russkoye slovo” qəzetəsindən tərcümə ilə nəşr etmişdik.

“Yeni İqbal”ın tərcüməsini oxurkən bizə aşina gəldi, deyəsən bizim tərcümədir – dedik. Fəqət gördük ki, rəfiqimiz bunu “Russkoye vedomosti”dən aldıq – deyə oxucularına təqdim ediyor. Heyrət etdik: bəlkə adamdır, bu iki qəzetədə nitqin ifadəsi bir imiş. Ona görə də tərcümə qəribülməal çıxmış – deyə düşündük. Maraq yuya, aldıq “Russkoye slovo”nun fevralın 12-də çıxan sayısı ilə “Vedomosti”nin 14-də çıxan sayısını qarşılaşdırdıq.

Nümunə üçün hərəsindən birər bənd alalım: “Russkoye slovo”nun ifadəsindən iştə bir nümunə:

– Koqda v naçale voynı vlastğ pered liüom qrozəhey opasnosti obratilosğ k starne s prizıvom k edineniö, strana poşla na vstreçu vlasti i zabıv starıe sçetı, ustremila vse svoi pomısli na delo obespeçeniə pobedı. No vlastğ, k socaleniö, okazalasğ nesposobnoy ni ponətğ, ni neispolzovatğ gto nastroenie dlə sozdaniə neobxodimıx usloviy, potrebnıx dlə odoleniə vraqa.

Bunu bizim mütərcim böylə tərcümə etmişdir: “Müharibə başlanar-başlanmaz hökumət xarici təhlükə təhdidi müqabilində məmləkətə müraciətlə xəlqi birləşməgə dəvət etdikdə cəmaət ona diqqət verib köhnə hesabları unudaraq cəmi fikrini müzəffəriyyət təmininə çevirdi, təəssüf olsun ki, hökumət bu haldan istifadə edib düşmənin dəfi üçün lazım gələn şəraiti hasil etməgi bacarmayıb vəziyyəti anlamaqdan aciz oldu”.

Haman bu bənd “Russkoye vedomosti”də bu surətlə təhrir edilmişdir:

– Nesmotrə na blaqocelatelğnıe zaəvleniə bıvşeqo predsedatelə soveta ministrov – qovorit Tevkelev, – politika vlasti v otnoşenii k inorodüam voobhe i k musulğmanam v çastnosti ostalis v dni voynı takoqo ce, kakoy ona bıla i v mirnoe vremə. Razniüa zaklöçaetsə lişğ o tom, çto təcestğ gtoy uqnetaöhey dux i podavləöhey bodrostğ politiki ohuhaetsə musulğmanami qorozdo silğnee i perecivaetsə imi qorozdo ostree, çem v mirnoe vremə.

“Yeni İqbal” rəfiqimiz bunu bu surətlə “tərcümə” etmişdir:

“Müharibə başlanar – başlanmaz hökumət xarici təhlükə təhdidi müqabilində məmləkətə müraciətlə xəlqi birləşməgə dəvət etdikdə cəmaət ona diqqət verib köhnə hesabları unudaraq cəmi fikrini müzəffəriyyət təmininə çevirdi. Təəssüf olsun ki, hökumət bu haldan istifadə edib düşmənin dəfi üçün lazım gələn şəraiti hasil etməgi bacarmıyıb, vəziyyəti anlamaqdan aciz oldu”.

Tuhaf, bir adama eyni bir məzmuni iki dəfə olaraq eyni ibarələrlə tərcümə və ya inşa etmək mümkün degil ikən, “Yeni İqbal” mütərcimi nə qədər məharətli olmalıdır ki, ifadəcə ayrı olan fəqərələri tərcümə edərkən, kəndisindən əvvəl tərcümə edənin eyni ibarə və ifadəsi ilə tərcümə edə bilsin.

Bu “tərcümə” nümunə üçün aldığımız yuxarıdakı bəndələrə münhəsir olmuyub bütün nitqə aiddir. “İqbal”da çıxan məzkur nitq başdan-ayağa “Russkoye slovo”nun ifadəsi və bizim tərcümə və müqəddiməmizdən ibarət ikən, nədənsə, mənbəi “Russkoye slovo” degil, “Russkoye vedomosti” – deyə göstərilmişdir.

Böylə bir “iz itirmək” olmasaydı, biz ona o qədər də əhəmiyyət verməzdik. Bir qəzetəyə məxsus olan tərcümənin digər qəzetə tərəfindən mənbə göstərilmədən iqtibas edilməsi o qədər böyük bir xəta degildir. Nəhayət, burası bir əsəri-zühul da ola bilər. Fəqət bu iqtibas mənbəinin qəsdən azdırılmaq istənilməsi bir az üsullu hərəkət olmasa gərək.

Niş

“Açıq söz”, 19 fevral 1916, №115

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2012.- 31 mart.- S.26-27.