Məcid Məcidinin filmləri və ya əqidənin təntənəsi

Məcid Məcidi 1959-cu ildə doğulub Tehran Universitetinin incəsənət fakültəsini bitirib. 1980-ci ildən aktyor kimi fəaliyyətə başlayan, rejissor kimi çəkdiyi “Partlayış”, “İmtahan günü”, “Sonuncu kənd” və sair filmlərindən sonra öz ssenarisi üzrə 1996-cı ildə ərsəyə gətirdiyi “Allah gələcək” adlı qısametrajlı filmində kənddə yaşayan kasıb ailədə cərrahiyyə əməliyyatına ödəniləcək pulun yoxluğu səbəbindən ananın ölüm ayağında olması əsas problem kimi göstərilir. Pul tapmaq üçün şəhərə yollanan atanın bacısı Zəhradan muğayat olmağı tapşırdığı on-on iki yaşlı Möhsenin ördək ovuna getməyə icazə alması gələcək hadisələrin məkanını bədirləyir. Qonşu qadınların gəlişi ilə xəstənin vəziyyətinin ağırlığının vurğulanması, dua edən nənənin Allah haqqındakı söhbətindən sonra uşaqların çıxış yolu tapmaları əsas hadisəni nizamlayır. Çıxış yolu kimi Möhsenin dükandan zərf və marka almaqla bacısı ilə birgə Allaha yazdığı məktubun mətninin meşə ilə yol kənarındakı poçt qutusuna doğru gedən uşaqların mətninin üzərindən səslənməsi vəziyyətin düzələcəyinə ümid yaradır.

Bizim eradan əvvəl 1600-cü ildə qədim Krit şəhəri Fetdə Allaha ünvanlanan ilk yazılı mətndən başlayan sonrakı tarixi dövr ərzində müxtəlif ədəbiyyat və sənət nümunələrində təkrarlanan bu üsuldan Məcid Məcidi yetərincə bəhrələnə bilir. Möhsenin bacısı Zəhra ilə həyətlərindəki toyuq hinindən yığdığı yumurtaları bazarda satması kasıbçılığın mənzərəsini yaradır. Həyətlərindəki ev ördəklərini gölə buraxmaqla qurduqları tora vəhşi ördəklərin düşəcəklərini gözləyənlərin də ümidlərini Allaha bağlamaları mövzunu səfərbər edir. Poçt idarəsində uşaqların arasına xırda çiçəklər qoyub göndərdiyi açıq zərfdəki məktubu oxumaqla Deraksan adlı örpəkli qadının göz yaşlarına qərq olması, işçilərin yığışaraq cərrahiyyə əməliyyatının ödənişi üçün pul toplamaları problemin həllini səciyyələndirir. Finalda təcili yardım furqonunun kəndə yaxınlaşması ilə paralel olaraq vəhşi ördəklərin gölə gəlişi iki hadisəni uğurla birləşdirə bilir. Tutduğu və əlindən qəsdən buraxdığı ördəyi səmada izləməklə Allahla ünsiyyətin təzahürünü yaradan Möhsenin ideya daşıyıcısına çevrildiyi bu film gələcəkdə müəllifinə geniş şöhrət gətirəcək “Səma uşaqları” ekran əsərinin eskizinə çevrilir.

Məcid Məcidinin öz ssenarisi üzrə 1996-cı ildə çəkdiyi “Ata” filmində şəhərdə dükanda çalışmaqla qazandığı pula bacılarına hədiyyələr alan Mehrullanın gəldiyi doğma kənddəki çayda yuyunarkən vaxtilə motosikldə yük avtomaşını ilə toqquşub dünyasını dəyişən atası ilə çəkdirdiyi fotoşəklin suya düşməsi gələcək hadisələrin rüşeymi kimi dağılan keçmişin simvoluna çevrilir. Biçənəkdə rastlaşdığı, uzaq kənddən gəlib yeznəsinə çobanlıq edən dostu Lətifdən anasının polisə ərə getdiyini, uşaqlarını da götürüb onun evinə köçdüyünü öyrənən Mehrullanın düşdüyü psixoloji durum anasını yad kişiyə qısqanması, bacılarının halına acıması namus problemini ortaya qoyur. Əslində halal adam olub dörd azyaşlı uşaqla qalan qadını himayəsinə götürən polisin Mehrullanı yola gətirmək cəhdləri maraqlı epizodlar zəncirində birləşir. Anasının göndərdiyi yeməklərdən dadmasa da, dostu Lətiflə birgə xaraba qalmış ata mülkünü təmir edib əhənglə ağardaraq burada yaşayan Mehrullanın polisi cəzalandırmaq niyyəti hadisələrin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir. Mehrullanın bacılarını xəlvəti ata yurduna gətirməklə keçmişi bərpa etmək istəyi təbii görünsə də, yağışlı gecədə onun polisin pəncərəsini daşla sındırması və xüsusən gül-çiçəyi məhv etməsi dramaturji əhəmiyyət daşımır.

Atalığının tapançasını oğurlayaraq sevincindən bizim “Nar-narı” mahnısını oxuyan Lətiflə birgə şəhərə qaçan Mehrullanın vaxtilə çalışdığı, ləyaqətli adam olan dükanın sahibinin qalan borcunu tələb etməsi, onun seyfini açmaq cəhdi lüzumsuz görünsə də, dostu ilə birgə Polis tərəfindən qovalanıb izlənilməsi filmin dinamikasını artırır. Nəhayət, uşaqları ələ keçirib Lətifi arzuladığı doğma kəndinə göndərən Polisin Mehrullanın əlini qandallayaraq motosiklə bağlayıb geriyə yola düşməsi filmi macərə janrı istiqamətinə yönəldir. Motosikli ələ keçirib qaçmağa cəhd edən Mehrullanın peşəkarlıqla ram edilməsi macəra effektini artırır. Səhrada xarab olan motosiklın atılması, suyu qurumuş quyu ilə rastlaşan, qum qasırğasına düşən Polislə Mehrullanın təbiətin amansızlığına müqaviməti Tanrının iradəsinin təzahürünə çevrilməklə dini motivi artırır. Nəhayət, həyat eşqi tükənməyən Mehrullanın artıq taqətdən düşmüş, yarımcan Polisi min bir əziyyətlə səhrada tapdığı içməli su mənbəyinə doğru sürüməklə həyata qaytardığı atalığının cibindən düşən fotoşəkildə onun anası, bacıları ilə birgə təsvirinin suda üzməsi yeni bir ailənin doğulmasını yaratmaqla bədii çərçivəni qapayır. Müəllif kinosunun imkanlarını göstərən bu filmdə sanki Mehrulla sənətkarın, polis isə hakimiyyətin timsalına çevrilir. Və sənətkarla dil tapmaq istəyən hakimiyyətin ram edilməsi və sonda ümumi dəyərlər naminə birləşmələri müəllif qayəsini səciyyələndirir.

Məcid Məcidinin öz ssenarisi ilə 1999-cu ildə çəkdiyi “Cənnətin rəngi” filmi dünya işığına həsrət qalaraq Allaha toxunmaq istəyini dilə gətirən, yuvasından düşmüş quş balasını pişiyin caynağından xilas etməklə təbiətin bir parçası olduğunu sübuta yetirən Məhəmməd adlı balaca oğlanın ətraf mühitlə münasibəti üzərində qurulub. Xüsusi internatda uşaqların hamısı evlərinə tətilə getsə də, beş il əvvəl arvadını itirmiş, özü ilə gətirdiyi əşyaları sataraq evlənmək istədiyi, əlavə iki qızı da olan xanım üçün hədiyyələr alan atasının Məhəmmədi kəndə aparmaq istəməməsi ilkin ziddiyyəti yaradır. İpəkçiliklə məşğul olan kənddə Məhəmmədin daşıdıqları yaşıl tut budaqları içində itən bacılarının sevincli çöhrələri, daim ibadətlə məşğul olub tarlada, həyət-bacada çalışan Əziz nənənin gəlişinə sevindiyi nəvəsini şəlaləli bulaq başındakı İmamzadə ziyarətgahına aparmaqla dini motivi gücləndirməsi real boyalarla əksini tapır. Beləliklə, nənəsi Əzizin və bacılarının nəvazişi ilə qızınan, üzərində ölkəsinin bayrağı görünən balaca, xudmani məktəbdə belə mehribanlıq görən Məhəmmədin guya gələcəyini düşünərək qonşu kənddəki kor dülgərin yanına şəyirdliyə qoyan atanın elçiliyə gedərək, başlıq ödəyərək, çiy kərpicdən olan köhnə evini təmir edib ağardaraq yeni həyata hazırlaşması Tanrıya asilik kimi təqdim olunsa da, ata üzünü qırxarkən meşədən gələn əcaib səslər, Məhəmmədin daim təkrarladığı ağacdələn taqqıltısı, qəflətən kəndi basan duman, pəncərəni açan külək kimi təzahür edən səmavi qüvvələr istər-istəməz mücərrədləşir. Və hind melodramalarına məxsus sentimentalizm ruhundakı bu mücərrədləşmə audiovizual balansı pozmaqla ziddiyyətin tərəfini neytrallaşdırır. Bununla belə, əsrarəngiz təbiət mənzərələri; dərədən qalxan duman, çəməndəki rəngbərəng çiçəklərlə, alabəzək kəpənəklə harmonik görünən Məhəmmədlə kömürçü atasının ağ-qara mühitin təsvir ziddiyyətini yarada bilir. Nəvəsindən ayrılığa üsyan edərək evdən gedən Əziz nənənin yağışlı bir gündə sahildə çırpınan xırda balığı çaya atması, oğlunun yalvarışları ilə evə qayıtsa da, xəstələnib dünyasını dəyişməsi və hədiyyələrin, başlığın geri qayıtması Tanrı cəzasını səciyyələndirir. Məhəmmədi kəndə qaytararkən atın ağırlığına tab gətirməyən körpünün sınması ilə kor uşağın çaya düşməsi, onu xilas etmək istəyən atanın səmərəsiz cəhdləri və sonda qumlu sahildə bir-birlərini tapmaları, uşağın yaşam əlamətli əlinin iri plana gətirilməsi istənilən halda həyatın davamını səciyyələndirir.

Məcid Məcidinin öz ssenarisi üzrə çəkdiyi “Asiman uşaqları” (1997) filmində üstü kəpənəkli, cırılıb-dağılmış xırda qız ayaqqabılarının göz önündə təmir olunub Əli adlı balaca bir oğlana verilməsi bu aparıcı əşyanı diqqət mərkəzində saxlayır. Çörək aldıqdan sonra təmir olunmuş ayaqqabıları dükanın qarşısındakı yeşiklərin arasında gizlədərək, ailəsinin borclu olduğu Əkbər ağanın təkidi ilə ucuz kartof topasından mal seçən Əlinin başı qarışaraq əl arabasında köhnə əşyalar, quru çörək yığan kəsin atılası torbalarla birgə təmir olunmuş köhnə ayaqqabılarını da götürüb aparması əsas hadisənin mexanizmini işə salır.

İtirdiyi ayaqqabıları axtararkən özü də bilmədən dükanın qarşısına yığılmış yeşiklərdəki ərzaqları dağıtmaqla arzuolunmaz vəziyyətə düşən Əlinin Tehranın dar küçələrinin birindəki həyətdə kirayə yaşayan ailənin beş aylıq mənzil haqqını verə bilməməsinin, anasının xəstəliyinin bəlli olması müşkülləri ortaya çıxarır. Ayaqqabılarının itirildiyini öyrənən balaca Zəhranın sabah məktəbə necə gedəcəyini eşidib kövrəlməsi, dar küçələrin ortasından uzanıb gedən su arxı boyunca qaçan Əlinin oğrun-oğrun yaxınlaşdığı dükandan yenidən qovulduqdan sonra doğramaq üçün atasına çatacaq kəllə qəndləri evə gətirməsi bu kasıb ailədə halallığın hökm sürdüyünü gözönü təsdiqləyir. Belə ki, evdə çayı yavan içməyə hazır olub məscidin qəndindən istifadə etməyən ata halallığın təcəssümünə çevrilir. Palaz üstündə oturub dərs oxuyan bacı-qardaşın valideynlərindən xəlvət bir-birilərinə məktub yazmaqla hər ikisinin sabahdan Əlinin ayaqqabılarından istifadə etməklə məktəbə getməyi qərarlaşdırmaları hadisələrin inkişafına təkan verir. Beləliklə, məktəbdə müxtəlif növbələrdə oxuyan bacı-qardaşın ikisinin bir cüt ayaqqabıdan istifadə etmələri problemin məğzini yaradır. Qardaşının ölçüsü böyük olan ayaqqabılarını ayaqlarına keçirib küçəyə çıxan balaca Zəhranın köhnə əşyalar, quru çörək yığan əl arabası ilə rastlaşması problemin vizuallığını gücləndirir. İdman dərsində qızların sifətlərinin deyil, ayaqlarının nəzərdən keçirilməsi ilə bir addım geriləyən Zəhranın diqqət mərkəzində saxlanılması mövzunun bir an belə unudulmasına imkan vermir. Dərsdən çıxan Zəhranın qaça-qaça arx boyunca evlərinə üz tutaraq ayaqqabıları səbirsizliklə onu gözləyən Əliyə ötürməsi məkanı diqqət mərkəzində saxlayır. Bacı-qardaşın həyətdəki xırda hovuzdakı qızıl balıqları yemləmələri, yuduqları şərikli ayaqqabıların üzərində sabun köpüyündən şarlar yaratmaları müşkül anında belə uşaqlıq qayğısızlığının mənzərəsini yaradır. Ayaqyalın olduğundan uşaqlarla futbol oynamayan Əlinin ailəsindəki televizorun ekranında belə yeni model ayaqqabıların təsvirinin görünməsi diqqətin yayınmasına imkan vermir. Gecə güclü yağışın yağması ilə çöldə pəncərə önündə islanan ayaqqabıların görünməsi isə vəziyyəti daha da kəskinləşdirir. Yaş ayaqqabıları ayağına geyinib dərsə gedən Zəhranın mağaza vitrinindəki rəngbərəng çəkmələri nəzərdən keçirməsi nisgili artırır. Verilən tapşırığı tələsik yerinə yetirib məktəbdən evə qaçarkən Zəhranın ayaqqabısının bir tayının su arxına düşməsi, yaşlı kişinin köməyi ilə xilas edilməsi bu cansız əşyaya dramaturji status verir.

Daim dərsə gecikdiyinə görə əli çubuqlu müəllimin qəzəbinə düçar olan Əlinin vəziyyətinin çıxılmazlığı ona rəğbət hissini artırır. Sinifdəki üç nəfər əlaçıdan biri kimi Cəfər müəllimin hədiyyəsi olan qələmi ona plov gətirmiş qonşu Kübra xalanın qablarını qaytarmağa gedən Zəhraya bağışlaması Əlinin həsasslığını gözönü nümayiş etdirir. Kasıb evlərində xəstə anasının bişirdiyi şorbadan daha imkansız qonşu Kövkəb xala üçün Əlinin pay gətirməsi islami dəyərin ekran həllini verir. Məktəb həyətindəki qızlardan birinin ayaqlarında özünün itirilmiş, üstü kəpənəkli köhnə ayaqqabılarını tanıyan Zəhranın dərsdən sonra uşaqların ayaqlarını nəzərdən keçirməklə tapdığı həmin qızcığazı izləməsi maraqlı süjetə keçid edir. Dərsə gecikərkən çubuqlu müəllimin qarşısını kəsdiyi Əlinin Cəfər müəllimin hesabına xilası və Zəhra ilə birgə köhnə ayaqqabını geyinən qızın ardınca gedərək onu kor atası ilə görmələri dramatizmi nizamlayır. Dostu ilə məscidə gələn Əlinin atası Kərimə verdiyi dərmanlayıcı aparat hesabına çörək pulu qazanmaq imkanının yaranması problemin həllinə yönələn yeni bir hadisəyə keçid etməklə mövzunu istiqamətləndirir. Böyük şəhərin geniş küçələrində velosipedlə hərəkət edən ata ilə oğulun xırda fiqurları sadə adamların problemini vizuallaşdırır. Şəhər kənarındakı zəngin həyətlərin qapısını döyərkən fağır atanın fikrini daha səlis bildirən oğluna heyranlığı savada rəğbəti səciyyələndirir. Atası Kərimlə çox qapılar döyməkdən bezən Əlinin nəhayət, darıxan bir uşaqla ünsiyyət tapması üçün körpü rolunu oynayır. Uşağın babasının görülən işin, çəkilən zəhmətin pulunu artıqlaması ilə ödəməsi kasıb-zəngin ziddiyyətini deyil, haqq-ədalət prinsipini önə çəkir. Nəhayət, pul qazanmaqla ailənin problemlərini, o cümlədən, Zəhranın ayaqqabı məsələsini sanki həll etmiş ata ilə oğulun velosipedlə qəzaya uğramaları uğurlu dramaturji maneəyə çevrilir. Zədə aldığından yatağa düşən atanın dava-dərman, xəstəxana xərclərinin ailənin vəziyyətini daha da acınacaqlı etməsi tamaşaçı hissiyatını artırır. Dərsdən çıxarkən Zəhranın təsadüfən yerə saldığı qələmi onun köhnə ayaqqabılarını geyinmiş qızcığazın tapması bu personajları yaxınlaşdıran amilə çevrilir. Məktəbin həyətinə toplaşan uşaqlara gözlənilən qaçış yarışında üçüncü yeri tutana mükafat olaraq ayaqqabı veriləcəyini bildirən idman müəllimi az qala unudulan problemi yeni kontekstdə gündəmə gətirir. Əli əsalı, kor atanın mağazaya girərək qızına yeni ayaqqabılar aldığı məqamda küçədəki Kərimin bu dükanın vitrinini seyr etməsi problemin həlli yolunda uğurlu saspensə çevrilir. Kor kişinin xanımının köhnə ayaqqabıları küçədən keçərkən əl arabasına atması problemi göz önündə fırlatmaqla attraksionların montajını davam etdirir.

Atasının aldığı yeni ayaqqabıları geyinib forslanan qızın köhnələrinin atıldığını bildirdikdə artıq rəfiqəsinə çevrilmiş Zəhranın hirslənməsi, Əlinin var gücü ilə dərsə qaçması, qaçışda iştirak edənlərin siyahısına düşmək üçün ağlayaraq müəllimə yalvarması müşkülü yenidən vizuallaşdırır. Nəhayət, qaçış yarışına qoşulan Əlinin gözü önündə əldə etmək istədiyi ayaqqabını gözləyən Zəhranın məktəbə qaçmasının və müvafiq mətninin xatırlanması dramatizmi artırır. Daim üçüncü yerdə qalmağı istəsə də, həlledici məqamda özünü toplayıb birinci yerə çıxan Əlinin göz yaşlarına qərq olması problemin bədii həllini analogiyasız edir. Belə ki, Əlinin qarşısına qoyduğu məqsədi unudaraq birinci yerə çıxması müəllifin bənövşə kimi gizlində qalan daxili azadlığını üzə çıxarır. Donuqluğa, ətalətə qarşı üsyan kimi qəbul edilən, sərhədsizliyin, azadlığın mahiyyət daşıyıcısına çevrilən “qaçan adam” fenomeni müəllifin sanki kül altındakı oda bənzər fərdi üslubunu üzə çıxarmaqla fimin dramaturji strukturunda yüksək bədii dəyər qazanır. Unutmaq olmaz ki, qapalı cəmiyyətlərdə yaranan əsərlərdə dağ zirvələrinin, okean dərinliklərinin fəthi kimi təzahürünü tapan “qaçan adam” fenomeni A.Vaydanın “Kül və almaz”, L.L.Qodarın “Son nəfəsdə”, “Akkatone”, P.P.Pazolininin, F. Tryuffonun “400 zərbə”, Robert Zemekisin “Forest Qamp”, Tom Tikorun “Qaç, Lola, qaç”, F.Fellininin, V.Hersoqun demokratik mühitə xas müəllif kinosunda cilalanmaqla audiovizual strukturda müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Mağazadan ərzaq alan Kərimin velosipedin arxasındakı səbətdəki bazarlıqların, ərzaqların arasında bir cüt uşaq ayaqqabısının da görünməsi problemdən çıxış yolunun yalnız Tanrı tərəfindən yerinə yetirilməsinin bədii həllini verir. Evə çatan Əlinin uzun məsafəli qaçışda cırılmış ayaqqabılarını çıxarıb atması və yapışmış corablarını çıxararaq suya saldığı ayaqları üzərindən xırda qızıl balıqların üzməsi dünyanın yalnız ulu Tanrı tərəfindən idarə olunduğunu göstərir.

1998-ci ildə ən yaxşı xarici film kimi Oskara namizəd olub 2011-ci ildə 25-ci Monreal film festivalında əsas mükafatı qazanan “Asiman uşaqları” filminin bədii təsir qüvvəsi tamaşaçını heyran etməklə İran kinosunun beynəlxalq uğurunu bir daha təsdiqlədi.

Moskvada filmlərinin retrospektivini keçirərkən kino tənqidçisi Sergey Anaşkinə “Asiman uşaqları” filmini Tehranda kasıb uşaqlığının keçirdiyi məhəllədə çəkdiyini bildirməklə fərdi üslubunu bəyan edən Məcid Məcidinin: “Filmlərimdə gördükləriniz uşaqlıq xatirələrimlə bağlıdır. Yoxsulların problemləri mənə yaxındır. Düşünürəm ki, ekran dramaturgiyasında kasıbların yaşam tərzləri, qayğıları yüksək zümrənin vurnuxmalarından daha məhsuldardır. (Aristotelin yazıqlıq doğmadır tezisi yada düşür.A.D.) Əsrarəngiz olmayan yoxsulluq bizi qorxutsa da, onlar ən çətin şəraitdə belə ləyaqəti, insanlığı qoruya bilirlər. Həyatda pul əsas deyil. Filmlərimdəki kasıblar məğrur, alicənab, mehribandırlar. “Asiman uşaqları” filmindəki bacı ilə qardaş da kasıblıqdan usanmırlar. Filmin əvvəlində qardaş bacısının ayaqqabısını itirsə də, finalda itgilərini daha kasıb ailənin qızcığazında görən uşaqlar itgidən vaz keçirlər. Mənim qəhrəmanlarımın yoxsulluğu da gözəldir”. Fikirləri daxili qanunlarına, kredosuna sədaqətli, zaman-zaman dəyişməyən, islamda dini deyil, kulturoloji faktoru önə çəkən sənətkarın haqq səsidir.

Məcid Məcidinin öz ssenarisi üzrə 2001-ci ildə çəkdiyi “Yağış” filmi Taliban rejimi ucbatından İranda yaşayan, çox zəhmət çəkib müqabilində az əmək haqqı ilə təmin olunan, qeyri-qanuni işləyərək ailəsini saxlamağa çalışan əfqan qaçqınlarının acınacaqlı yaşam tərzindən, həyatından bəhs edir. Rejissorun bu filmində əfqanlara qarşı qoyulmuş qaçqın düşərgələrindən başqa digər məkanda qalmalarına qadağa, işləmək üçün belə əldə edilməsi çox çətin olan icazə kartlarına ehtiyac şəraitindəki hadisələr əsasən tikinti meydançasında cərəyan edir. İlk epizodda tikinti fəhlələrini ərzaqla təmin edib xörəklərini hazırlamaqla ağır işdən azad olan hazırcavab, gənc Lətifin (Hüseyn Abidini) ikinci mərtəbədən yıxılıb ayağını sındıran və acınacaqlı vəziyyətə düşən əfqan fəhləsini “paraşütçü” adlandırmaqla yersiz zarafata yol verməsi, daha sonra isə aylardan bəri qazandığı məvacibinin Memarda (Əmir Naci) qaldığını vurğulaması pul məfhumunu dramaturji struktura qoşur. Davranışı ilə kütbeyin, əbləh təsiri bağışlayan Lətifin tədricən insaniləşməsi, mükəmməlləşməsi filmin əsas inkişaf istiqamətini səciyyələndirir. Sınmış ayaqları ilə işləyə bilməyib qayğıya ehtiyacı olan, evin bir küncünə qısılıb qalan Nəcəfin əvəzinə azyaşlı “oğlu” Rəhmətin (Zəhra Bəhrami) Memar tərəfindən sınaq müddətinə işə götürülməsi ekspozisiyanı yaradır.

Texniki Nəzarət müfəttişlərinin yağışlı havada tikintiyə gəlişi ilə kimlikləri bilinməyən, müqaviləsiz çalışan əfqan fəhlələrinin gizlədilməsi dövlət strukturunu da ziddiyyətin tərəfinə çəkməklə, total sistemdə belə müəllif yozumunun qismən azadlığının təzahürünə çevrilir. Rəhmətin ağırlığına dözməsə də, çiynində yuxarı qaldırdığı kisədəki sementi başına təsadüfən boşaltdığı ustanı bu vəziyyətdə görüb qar adamına bənzədib çay təklif edən Lətifin yaratdığı qovğa attraksionların montajına çevrilir. Memarın Rəhmətin yerinə keçirdiyi Lətifin yenidən ağır işə yollanılması bu iki personaj arasındakı ziddiyyətə zəmin yaradır. Dəryanın ərzaq dükanını tanıtmağa gedərkən Lətifin Rəhmətə sillə vurması, işdə ona gətirdiyi çayı acıqla çəlləyə tökməsi isə ziddiyyəti daha da vizuallaşdırır. Dağılmış mətbəxi sahmana salaraq divarı ağ rənglə suvayan və mətbəxin pərdəsini təzələməklə qadın sahmanını üzə çıxaran Rəhmətin Lətifi heyrətləndirməsi gələcəkdə ehtimal olunacaq ünsiyyətə zəmin yaradır. Növbəti epizodda Soltanla işə gələn Rəhmətin başına əhəng tökən Lətifin bu məqama qədər oğlan bildiyi Rəhməti saçlarını darayarkən izləməsi islam qadağaları ilə təzahürünü tapan təsviri məhdudiyyət hesabına qüvvələri səfərbər etməklə obrazlaşdırır. Qarlı, şaxtalı bir gündə özünə sığal vurub yeni libasla işə başlayan Lətifin Rəhmətin müdafiəsinə qalxması, onu hər kəsə qısqanması sevginin təzahürünü attraksionların mövzusunda yaradır. Yağışlı bir gündə ərzaq torbası çiynində dükandan gələn Rəhmətin əmək müfəttişləri tərəfindən tutularkən qaçması “Səma uşaqları” filminin estetikasının təkrarlanmasına meydan verir. Az qala Rəhmətə çatacaq müfəttişləri qabaqlayaraq onlardan birini yerə yıxıb qovğaya girən Lətifin münasibətini onu kənardan izləyən Rəhmətin anlaması ünsiyyətdə keyfiyyət dəyişikliyi yaradır. Daha sonra Memarın polis idarəsindən çıxardığı Lətifi tənbehləyərək ardınca aparması epizodu tamamlayır. Üç-dörd günlüyə işdən icazə alıb itmiş Rəhməti axtaran Lətifin qızı işə düzəldən Soltanın yaşadığı kəndə gəlməsi, qaçqın əfqanların acınacaqlı həyat tərzinin şahidi olması əslində mühitin təqdimatını yaradır. Təsadüfən qarşılaşdığı yük avtomaşınının banında oturmuş Soltanla söhbətində Rəhmətin işlədiyi məkanı öyrənən Lətifin oraya gələrək onun çaydan daş çıxarmaq kimi ağır bir işlə məşğul olduğunu izləməsi ifadəli bir epizodun təqdimatına şərait yaradır. Çoxsaylı qadınların arasında çarəsiz olaraq çaydaşlarını bağrına basıb apararaq qəfil halsızlaşan, suya yıxılan Rəhmətin bu məqamda ayyaqabılarının belə axıb getdiyini görən, bütün bunları kənardan izləyən Lətif əfqanların düçar olduğu ağır bəlaların şahidinə çevrilir. Və bundan sonra Memarın yanına qayıdaraq bacısının xəstə olduğunu uyduran, əslində ayağını sındıran Nəcəfə kömək etmək üçün bir il ərzində qazandıqlarını götürərək Soltan vasitəsi ilə ona çatdırmaq istəyən Lətifin pullarının altı aydan bəri vətəndə xəstə yatan arvadı üçün Əfqanıstana dönən usta tərəfindən yoxa çıxması dolaşıq ziddiyyəti yaradır. Daha sonra vaxtı ilə tikintidə gizlətdiyi qəpik-quruşunu da götürərək qardaşı rəhmətə gedən Nəcəfə qoltuq ağacı alması rəhmdilliyin vizual tərənnümünə çevrilir. Uzun müddətli fasilədən sonra tikintiyə gələrək Memardan yardım istəyən, lakin ala bilməyən Nəcəfə kömək məqsədi ilə haradan qazanıldığı müəmmalı qalan daşı, kimliyini (şəxsiyyət vəsiqəsi) dəyər-dəyməzinə sataraq Memarın adından Nəcəfə verməsi və bu ailənin köçüb Əfqanıstana gedəcəyini öyrənən, üzərinə Rəhmətin saç sancağını taxdığı papağını daşın üstünə qoyan Lətifin kiçik çarhovuzda əl-üzünü yuması finalı bir qədər mücərrədləşdirir. Qızın yol üçün nəzərdə tutulan azuqəni dağıtması və yerə səpələnən ərzaqları: soğan, yumurta və digərlərini yığmaqda kömək edən Lətifin qarşısında Rəhmətin çarşabını üzünə atmaqla yalnız barmaqlıqlar arasından ona baxması daha sərt islami qaydanın hökm sürdüyü əfqan mühiti problemini gündəmdə saxlayır. Filmin finalında isə güclü yağışın yağması və yerdə Rəhmətin ayaq izlərindən qalan nişanənin təqdimatı ümid yaradır.

Sosial problemləri önə çəkən İtaliya neorealizmi ruhunda başlayıb filmin yarısından romantik komediyaya meyl edən bu ekran əsərinin 2001-ci ildə Monreal Film Dünyası Festivalında “ən yaxşı film” kimi mükafat qazanmasından sonra Məcid Məcidinin əfqan mövzusunu sənədli filmdə davam etdirməsi ustadın dünyəvi vətəndaş mövqeyinin təsdiqinə çevrildi. Əfqan mövzusuna daxilən bağlılığını 2002-ci ildə çəkdiyi “Herata qədər ayaqyalın” adlı tammetrajlı sənədli filmində təsdiqləyən Qərbin bir zaman ruslar əleyhinə yaratdığı taliban hərəkatına qarşı hərbi müdaxilə nəticəsində evsiz-eşiksiz, soyuq çöllərdə məhv olan uşaqların problemlərinin reportaj metodu ilə ekrana gətirilməsi Məcid Məcidinin jurnalist peşəkarlığını da üzə çıxarır. Bu filmin finalında ac-yalavac uşaqların atılmış boş gilizləri dodaqlarına yaxınlaşdıraraq çaldıqları fitin səsi dünyanı lərzəyə gətirəcək haraya çevrilir. Filmləri ilə Moskvada qonaq olarkən jurnalist İqor Potapova müsahibəsində: “Hələ ki, əfqanların düşdükləri vəziyyəti göstərə bilən öz kinoları yoxdur, biz onların həyatını çəkib problemlərini dünyaya çatdırmalıyıq.” – deyən Məcid Məcidi kinorejissorluğun bəşəri missiyasını dilə gətirir.

Məcid Məcidinin çəkilişləri İranda və Fransada aparılan “Ağlayan söyüd” (ssenari müəllifləri Məcid Məcidi, Fuad Nahas, Naser Haşımzadə.2005) filminin ilk epizodunda görmə qabiliyyətini itirən universitet professoru Yusifin azyaşlı qızı Məryəmlə, poeziyaya yaxından bələd olub Şəms Təbrizi, Rumi yaradıcılığını dərindən bilən arvadı Röya ilə ünsiyyəti, korlara məxsus üsulla sevimli ailəsinə qaytarılmasını xahiş edərək Allaha yazıb “Məsnəvi-mənəvi” kitabının arasına qoyduğu məktubda gözləri üçün şəfa diləməsi, qoca anasının yaxasına sancaqladığı duanı daim üzərində gəzdirməsi hadisələrin inkişafını səmavi qüvvələrə yönəldir. Müalicə üçün təyyarə ilə Fransaya gələn Yusifi dayısının dostu həkim Karşaninin qarşılayaraq xəstəxananın yanındakı pansiona düzəltməsi hadisələri yeni məkanda davam etdirir. Yusifin müayinəsi zamanı tibbi terminlərdən xüsusi yoxlayıcı texnologiyadan istifadə fonunda qızı Məryəmin lent yazısına yazaraq göndərdiyi şeir parçasını maqnitofon xarab olsa da, təkrar-təkrar səsləndirməsi işıqlı gələcəyə ümidi səciyyələndirir.

Xəstəxananın həyətindəki bağda rastlaşdığı, vaxtı ilə müharibədə başından aldığı zədələr, çıxarılması çətin olan qəlpələr səbəbindən görmə qabiliyyətini itirmək təhlükəsi ilə üzləşən Murtuzanın lenti çıxan maqnitofonu düzəltməsi, həmsöhbətini cibindən çıxartdığı ləpəyə qonaq etməsi, quşların uçub gəldiyi yaxınlıqdakı meşədə qoz ağacının olmamasından gileylənməsi ilə Yusifin hələ korlar məktəbində oxuyarkən qayğısını çəkdiyi, böyüyüb onu keçən söyüd ağacını axtarması hadisələrin rüşeymini və filmin adını obrazlaşdırır. Söhbət əsnasında hələ beş yaşı olarkən atəşfəşanlıq zamanı yaranan qığılcımın gözünə düşməsindən görmə qabiliyyətini itirməsi üzə çıxan Yusifin otuz səkkiz ilin zülmətindən sonra sağalmaq ehtimalı fonunda onun Allaha ünvanladığı məktubunun mətninin səslənməsi ümid qığılcımları yarada bilir. Yusifə qoz ləpəsi yedizdirə-yedizdirə “Aman ovçu” xalq mahnısını oxuyan Murtuzanın onun sağalması şansını bildirməsi bu qığılcımları alovlandırır. Beləliklə, cərrahiyyə əməliyyatından sonra gözündəki sarğısının açılmasından bir gün əvvəl Allaha yazdığı məktubunun cavablandırılması sayəsində yem daşıyan qarışqanı görən, gözündən qan yaş axa-axa sevinclə geniş dəhlizləri gəzən, şüşədə əksilə qarşılaşan Yusifin dünya nurunu yenidən tapması ümidi reallaşdırır.

İranda hava limanında təntənə ilə qarşılanan Yusifin yaxasındakı duanı çıxardıb göstərməklə anasını, onun yanındakı xanımını və qızını tanıması xoşbəxtliyin mənzərəsini yaradır. Avtomaşınla şəhərə gələrkən dayısı Mahmudun baldızı Pərinin çəkdiyi fotoşəkillər, gecə Yusifin küçələri, evləri ilə tanışlığı, qarlı gündə ailəvi gəzintiyə çıxması, qızından rəngləri öyrənməsi, doğulub böyüdüyü mənzilə gəlişi, onun şərəfinə verilən ziyafətdə xörəklərin rəngini duyması xoşbəxtliyin mənzərəsini genişləndirir. Elə bu ziyafətdə Yusifin tanış olduğu gənc Pəriyə meyl etməsi ilə dayısının zərgərlik müəssisəsində eynəkli gözlərinə qığılcımların çırpılması ilahi xəbərdarlığın simvoluna çevrilir. Yusifin metro qatarında gördüyü cibgirliyə göz yumması, tələbələrindən üz döndərməklə müəllimliyə xəyanəti, arvadının hazırladığı tingləri, dibçəkləri apardıqları, vaxtilə oxuduğu korlar məktəbindən qaçması, evdə Pərinin telefon səsli mesajını təkrar-təkrar dinləməsi mənəvi günahın təzahürünə çevrilir. Beləliklə, qismətinə naşükürlük edib ailəsindən üz çevirərək aldığı qızılgüllə Pərinin görüşünə gələrkən yağış altında islanan Yusifi idarə etdiyi avtomaşınının güzgüsündən görən Röyanın qaynanası ilə vidalaşaraq qızı Məryəmi də götürüb evdən getməsi, dörd ay ərzində çıxmadığı evdəki kitab

Aydın Dadaşov

525-ci qəzet.- 2012.- 31 mart.- S.20-21.