Muğam: klassik poeziya və irfan fəlsəfəsi ilə vəhdətdə

Muğam - musiqi janrı mədəniyyətimizin ən önəmli tərkib hissələrindən biridir. Xalqımız yüz illərdir ki, bu musiqini qoruyub, sonrakı nəsillərə ötürüb və inkişaf etdirib. Sevindirici haldır ki, xalqımız və dövlətimiz tərəfindən bu gün də muğama böyük önəm verilir və yeni-yeni gənc muğam ifaçıları yetişir. Məlum olduğu kimi, muğam ifaçılığında, əsasən, qəzəllərdən istifadə olunur. Qəzəllər əruz vəznində yazıldığından, müəyyən ahəng və ritmə malik olur. Bu ahəng və ritmi isə qəzəlin hansı bəhrdə yazılması təyin edir, eyni zamanda muğam söbələri də müəyyən ritmə malikdir. Buna görə də ifa zamanı hər muğam şöbəsinə həmin şöbənin musiqi ritiminə daha çox uyğun gələn qəzəl seçilməlidir. Bundan əlavə, seçilmiş qəzəlin məzmunu da müvafiq şöbənin musiqi ovqatını ilə səsləşməlidir. Belə ki, çox şən məzmunlu qəzəlin kədərli, qəmli musiqi ovqatında ifa olunması yersiz görünür və əksinə. Qəzəllərin ahəngi və ritmi ilə muğam şöbələrinin ahəng və ritmi arasındakı uyğunluğuna dair gələcəkdə xüsusi bir yazı planlaşdırdığımızdan, burada əsas diqqəti qəzəllərin məna və məzmunun düzgün anlaşılmasını ilə bağlı bəzi düşüncələrimizi diqqətinizə çatdırmaq istərdik. Belə bir zərurətin yaranması ondan qaynaqlanır ki, bir sıra tarixi səbəblərdən, ümumən klassik ədəbiyyatımızda, o cümlədən qəzəllərdə ərəb-fars mənşəli söz və ifadələrdən geniş istifadə edilmişdir. Zaman keçdikcə dilimizin təbii inkişafı nəticəsində həmin söz və ifadələrin bəziləri arxaikləşmiş, bəziləri isə öz ilkin leksik mənalarını dəyişmişlər. Ona görə də həmin qəzəllərin bir çoxunun anlaşılması çətinləşmiş, amma buna baxmayaraq, muğam ifaçılığında istifadə olunmuşdur. Muğam ifaçısının qəzəlin daxili-batini anlamını bilməməsi ifa zamanı təhriflərə yol aça bilər, bunun nəticəsində də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şeirin məzmunu muğam şöbəsinin musiqi ovqatına uyğun gəlməyə bilər. Deyilənləri nəzərə alaraq, muğam ifaçılığında istifadə olunan qəzəllərdə daha çox rast gəlinən bir sıra sözlərə və ifadələrə izahlar vermək qərarına gəldik.

Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, klassik poeziya həmin dövrdə geniş yayılmış irfan fəlsəfəsinə bağlıdır. Bu səbəbdən də seirlər zahiri mənaları ilə yanaşı daxili- batini, yəni gizli mənaya da malikdir. İrfan fəlsəfəsi kifayət qədər mürəkkəb və öyrənilməsi uzun zaman tələb edən bir təlimdir. Ona görə də biz bu barədə qısa və ən umumi məlumat verməklə kifayətlənəcəyik. Bu təlim haqqında daha dərin bilik əldə etmək istəyənlər xüsusi ədəbiyyatlara müraciət edə bilərlər. Məlum olduğu kimi, IX əsrdə islam dünyasında sufilər adalanan yeni düşüncə sahibləri meydana gəldilər. Bu şəxslərə görə, insanın allaha bağlılığının əsasında cənnət vədi, yaxud cəhənnəm qorxusu deyil, Allah sevgisi dayanmalıdır. Ən səmimi ibadət isə zahiri ibadətlərdən daha çox, könüllə olan ibadətdir. Din xadimləri tərəfindən rəğbətlə qarşılanmayan və bəzən təqib olunan sufilər öz fikrlərini yaymaq üçün rəmzi məna daşıyan sözlərdən və ifadələrdən istifadə edirdilər. Bu səbəbdən də toplandıqları yerləri də rəmzi məna daşıyan təkkə, zaviya, xanəgah, meyxana, sufi bilikləri öyrədən şəxsi şeyx, mürşüd, bu bilikləri öyrənməyə başlayanlar isə mürid adlanırdı. Getdikcə geniş vüsət alan sufi düşüncəsi XIII-cu əsrdə vəhdəti-vücud adlanan bitkin bir təlimə çevrildi. Qeyd etmək lazımdır ki, vəhdəti-vücud təlimində o dövrə qədər Şərq aləmində mövcud olmuş bütün fəlsəfi və dini təlimlərin bu və ya digər dərəcədə təsiri duyulmaqdadır. Sufi təlimini nəzəri modeli irfan, praktik, yəni əməli tərəfi isə təsəvvuf adlanır. İrfan ilahi hikmət və bilik məcmusu olmaqla, hissi və əqli idrakdan yüksəkdə dayanan ali mərifətdir. Mərifət -irfani bilik, arif isə bu biliyə yiyələnmiş şəxsdir. İrfan fəlsəfəsinə görə, insan əvvəlcə ruh şəklində yaranmışdır və bu zaman yaradan onlara "mən sizin rəbbiniz deyiləmmi?" sualını ünvanlamış, onlar isə "bəli, sən bizim rəbbimizsən",- cavabını vermişlər. Allahla ruhlar arasındakı bu ilk görüş bəzmi-əzəl, yəni ilk məclis, həmin sual -cavab isə misal, yaxud əhd-peyman adlanır. İnsan ruhu maddi bədən almayana qədər formaya, məkana, rəngə malik olmur. Maddi aldıqdan sonra o yerə enir və forma, məkan, rəng əldə edir.

Nəsimidən bir nümunə:

Mən ki dərvişəm, fəqirəm, padişahi aləməm,

Ruhi birəngəm, əgərci rəngə girdim adəməm.

Şeş cəhətdən çar ənasirdir məni faş eyləyən,

Yoxsa mən gəncineyi vəhdətdə nuri əbhəməm.

Nümunədən göründüyü kimi, Nəsimi qeyd edir ki, "Mən ruhi-birəngəm, əgərci rəngə girdim adəməm", yəni yerə endikdən sonra o artıq şəkil alır, forma alır, adəm-adam formasına düşür. "Şeş cəhətdən çar ənasirdir", yəni altı cəhət-şərq-qərb, şimal-cənub, aşağı- yuxarı- məkanı anlayışını ifadə edir, çar ənasir isə bütün varlığın yarandığı 4 ünsürü-od, hava, su, torpaq bildirir. "Gəncineyi-vəhdət" isə vəhdət xəzinəsində anlamını ifadə edir. Yəni birlik xəzinəsində gizli bir nur idim ki, bu altı cəhətlə dörd ünsür məni faş eylədi, aşkara çixartdı.

Ruhun maddi bədən olaraq yerə enməsi ruzi-hicran, yəni ayrılıq günü adlanır. Ruhun maddi aləmə enişinə qövsi-nüzül, yəni eniş qövsü deyilir. Maddi aləmə dönən ruh yenidən ruhlar aləminə dönməyə can atır, lakin maddi bədənin maddi olan şeylərə bağlılığı bu dönüşə mane olur. Beləliklə, ruhla bədən arasında ziddiyyət əmələ gəlir. Bu barədə Füzulidən bir örnək:

Ney kimi hərdəm ki bəzmi-vəslini yad eylərəm,

Ta nəfəs vardır quru cismimdə fəryad eylərəm.

(Yəni o ilk görüşü, ilk məclis gününü yad eylədikcə, nə qədər mənim quru bədənimdə canım var, nəfəsim var ney kimi fəryad edərəm)

Maddi dünyaya maraq nə qədər çox artarsa, insan öz ruhi varlığından, yəni əsl varlığından o qədər də uzaqlaşar və həqiqətdən ayrı düşər və bu da onun ruhuna əzab verər. İnsanı maddi dünyaya bağlayan onun nəfsi və maddi ehtiraslarıdır. Deməli, nəfs və maddi ehtiras ruhla həqiqət arasında pərdə, örtük maneə rolunu oynayırlar. İnsan ruhunun həqiqətə qovuşa bilməsi üçün bu maneələr aradan qaldırılmalıdır. Bu iki halda mümkündür:

1.İnsan ölür və ruhu maddi bədəndən azad olur. Füzulidən bir nümunə:

Ruzi-hicrandir sevin, ey mürği-ruhim kim, bu gün

Bu qəfəsdən mən səni, əlbəttə, azad eylərəm.

(" Ruzi hicrandir", yəni ayrılıq günüdür, bədən ölür; "mürğü-ruh", yəni ruhunun bir quş kimi bədən adlı qəfəsdən azad olacağına sevinir).

2.İnsan yaşayarkən da öz nəfsini maddi ehtiraslardan azad etməyə çalışır, beləliklə də ruhla həqiqət aləmi arasında pərdələrin aradan qaldırılmasına nail olur. Bunun üçün o, müəyyən bir yol seçməlidir ki, buna da təriqət deyilir. Təriqət insana öz nəfsindən uzaqlaşmağı öyrədir. Buna da təsəvvüf deyilir. Qeyd etmək lazımdır ki, təriqətlər müxtəlif olsa da, onların hamısında ümumi olan cəhət insanın öz nəfsinə, maddi ehtiraslarına qalib gələrək, ruhunun öz həqiqi dünyasına qovuşmasını təmin etməkdir. Sufi təliminə görə bu yola qədəm qoyan şəxs murid və ya salik (səyyar) seyr edən, səyahət edən adlanır və o, mütləq bir mürşiddən, yəni sufiliyi öyrədən bir müəllimdən dərs almalıdır. Müridin məqsədi öz vücudunu nəfsin istəklərindən və maddi ehtiraslardan təmizləyərək, ruhunu ilahi varlıqda yox etmək, fənaya uğramaqdır, buna fənafüllah deyilir. Fənaya uğramış ruh ilahi varlıqla əbədi birləşərək, onunla daim var olur ki, buna da bəqabillah deyilir. (baqi-daimi, əbədi mənasındadır-Y.H.)

Fənaya uğrayaraq, baqiyə yetişən ruh həqiqətə çatmış olur. Bu məsələyə daha çox aydınlıq gətirmək məqsədilə sufi düşüncəsindəki bəzi mətləblərə aydınlıq gətirək. Sufiliyə görə, kainatın nizamı belədir: 1-ci aləmi-lahut, yəni Allah substansiyasının mövcud olduğu mütləq həqiqiət aləmi; 2-ci qeyb aləmi- lövhi-məhfuz, yəni qorunan lövhə, o lövhə ki, bütün olub keçmişlər və olacaqlar, külli-əql allahın ad və sifətlərinin sabit surətləri orada yazılıb; 3-cü, cəbərut və məlakut, buna misal aləmi də deyilir. Bütün ruhlar külli-nəfs və s. misal aləmində yerləşir. Misal aləmində yerləşən ruhlar aləmini daxili bəsirət gözü və nurlu batini duyumla görmək olar.Yuxarıda qeyd olunan 3 aləm məna aləmidir: surətə, formaya və rəngə malik deyildir. 4-cü aləm-aləmi şahadət isə mülk aləmi, yəni maddi dünyadır. Buna kəsrət, yəni çoxluq aləmi də deyilir. Maddi varlıq özü də 2 yerə bölünür: 1.Ülvi aləm-bütün göy aləmi, ərş, kürsü, mələklər, ulduzlar və s. 2.Süfli-aləm, yəni aşagı aləm -bura 4 ünsür (od, su, hava, torpaq) mədənat-cansız varlıqlar, nəbatat və heyvanat daxildir. Həqiqət isə birdir, lakin onun 2 tərəfi vardır: batini və zahiri. Batini tərəf-haqqın özü, zahiri tərəf isə maddi aləmdir. Ağıl maddi aləmə məxsus olduğundan, o ancaq maddi aləmə bağlı həqiqətləri anlamağa qadiridir. Mütləq həqiqəti-vacibi anlamaqdan ötrü isə ilham, daxili bəsirət, elmi-lədunu, mərifət elmi lazımdır. Bu səbəbdən elm də 2 cür olur: elmül-yəqin və elmül-lədün. Elmül-yəqin-öyrənilə bilən elmlərdir, elmül-lədün isə müəyyən adamlara vəhylərlə verilən elmlərdir. Bu elmi allah istədiyi adama və istədiyi miqdarda verər, özü də bu ancaq ruhu təmizlənmiş adama verilər. Sufilikdə eşq özü də 2 yerə bölünür: məcazi və həqiqi eşq. Məcazi eşq maddi dünyaya və onun cism və varlıqlarına olan eşqdir ki, buna dünyəvi eşq və ya məhəbbət də deyilir. Həqiqi eşq isə Allaha - vücudu küllə olan eşqdir ki, buna ilahi eşq də deyilir. Eşq və məstlik bir-birindən ayrılmaz və biri digərini tamamlayan anlayışlardır. Eşq insana ilk əhd-peyman günündə, ilkin məclis günü-bəzmi əzəldə təlqin edilmişdir.İnsan bu eşqin sevinc və feyzindən məst olmuşdur, ona görə də aşiq daim buna can atır və vüsala qovuşmaq istəyir. Eşq közün özünə, məhəbbətsə közün işığına bənzədilir, ruh da heyvani və insani olmaqla 2 iki cür olur. Heyvani ruh canlı aləmi yaşadan ona həyat verən mənəvi cövhərdir ki, ona can deyirik. İnsani ruha isə qüdsi, yəni pak, müqəddəs, rəbbani ruh, ruhi-rəvan, yəni azad ruh, ona gedib-gələn, seyredici ruh da deyilir. Bu ruha rəmzi mənada "Mən" də deyilir. Maddi maneələrdən təmizlənmuş ruh yenidən öz həqiqi aləminə dönür ki, buna da qövsü-uruc, yəni yüksəliş qövsü deyilir. (ardı var)

Qəlb sözünün dilimizə tərcüməsi orta deməkdir, qəlb imanın məskənidir. İman isə Allahın ağıl verdiyi məxluqa ilkin təqdiri və qəlbə bəxş etdiyi nurdur. Maddi qəlb ürək, mənəvi qəlb isə-könül adlanır. Ağıl da qəlbin bir hissəsidir. Sufiliyə qədəm qoymuş şəxs bu yolda müxtəlif məqamlardan keçir və mərifət elmini öyrənərək hal əhli olur. Məqam- müridin əməli fəaliyyət, təcrübə və sınaqlar vasitəsilə ilə tədricən qazandığı mənəvi-əxlaqi və psixoloji vərdişlər sistemidir. Hal isə ilahi vəcd və ilham vasitəsilə əldə edilən qəlbə müəyyən an çərçivəsində nazil olan batini nurlanma hissidir, ilahi vergidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sufilər müxtəlif rəmzi söz və ifadələrdən istifadə etmişlər və bu rəmzlərə sufi şairlərin yaradıcılığında da sıx-sıx rast gəlinir. Hesab edirik ki, sufilik haqqında yuxarıda bəhs etdiyimiz mümkün qədər qısa məlumatlar qəzəllərdə tez-tez istifadə olunan rəmzi söz və ifadələrin daha yaxşı anlaşılması və nəticədə qəzəllərin zahiri mənası ilə yanaşı, daxili, gizli, batini mənasını da başa düşmək üçün zəruridir. Bir daha qeyd edirik ki, vəhdəti-vücud çox geniş və mürəkkəb təlimdir və bizim verdiyimiz məlumatlar çox ümumi səciyyə daşıyır. Daha ətraflı bilgi almaq istəyənlər isə xüsusi ədəbiyyata müraciət edə bilərlər. Daha bir məsələni qeyd etməyi vacib bilirik ki, sufilərin istifadə etdiyi rəmzi sözlər hələ bu təlim yaranana qədər də poeziyada tez-tez müraciət olunan söz və ifadələr idi. Sadəcə olaraq, sufilər həmin söz və ifadələrə yeni, gizli mənalar vermiş və bununla da öz fikirlərini ifadə etmək üçün əlavə imkan əldə etmişlər. Bütün deyilənləri nəzərə almaqla, divan ədəbiyyatında daha çox rast gəlinən söz və ifadələrdən bəzilərini şərhinə keçək:

Vahiddən nümunə:

Əyağın öpməliyik xadimi-meyxanələrin,

bəlkə əksini görək camidə cananəmizin.

(Yəni meyxana xadimlərinin-hikmət elmini öyrədənlərin badələrinə təmas etməliyik, toxunmalıyıq ki, onların hikmətli sözləri vasitəsilə Allahımızın əksini camidə görək, ona yaxınlaşa bilək)

Qəzəllərdə tez-tez rast gəlinən saqi əslində sufu bilikləri təlqin edən, hikmət öyrədən murşidlər, pirlər, şeyxlər, başqa sözlə desək, müəllimlərdir. Onların öyrətdikləri isə mey, badə, şərab, piyalə, sağər, əyaq kimi rəmzi sözlərlə ifadə olunur ki, bunlar da mərifət elmi, ilahi hikmət, haqq sevgisi, Allaha olan eşqdir ki, bu hissin bəndəyə tədricən təlqin olması ağlı yoxa çıxarır; tanrı varlığının dərkindən və ona olan eşqdən məstlik və xumarlıq yaranır. Bəzi xanəndələrimiz əyaq, yəni badə sözünü səhvən ayaq kimi oxuyurlar və bunun nəticəsində də şeirdəki məna təhrif olunur. İndi təsəvvür edin ki, əyaq əvəzinə ayaq oxunanada bu beytin bütün mənası təhrif olunur və mənasiz bir söz yığımı əmələ gəlir.Yeri gəlmişkən, çox zaman ərşk-göz yaşı sözü də səhvən eşq kimi oxunur. Yaxud bu gün dilimizdə şam sözü işlənir, amma orta çağ ədəbiyyatımızda bu şəm kimi işlənmişdir və mütləq qəzəl ifasında bu şəm kimi ifa olunmalıdır. Çünki həmin dövrdə şam axşam mənasını verən başqa bir sözü ifadə edirdi. Söhbət şəmdən gedirsə, mütləq şəm kimi oxunmalıdır.

Divan ədəbiyyatında nöqtə-vəhdət rəmzidir, belə ki, qələmin ucu kağıza, yaxud lövhəyə toxunduqda nöqtə əmələ gəlir, sonra yazı yazılır, beləliklə də, nöqtə yazının başlanğıcıdır; varlığın başlanğıcı da vəhdətə bağlandığının və ondan nəşət etməsini göstərir. Nöqtədən-başlanğıcdan əmələ gələn yazı, xətt isə varlığın tədricən nizamla zühur olmasına işarədir. Burdaca qeyd edək ki, nöqtə ilə yanaşı nüqtə sözünə də rast gəlinir. Nüqtə-gizli bir məna, ən vacib məqam anlayışını bildirən sözdür. Bundan əlavə, nüqtənin divan ədəbiyyatında başqa anlamı da vardır: bir beyt və ya o beytə məxsus olan bir misra bəzən iki və daha cox məna bildirir ki, buna da nüqtə deyilir. Məsələn, Füzulidən bir nümunə:

Tərazuyi-əyari-möhnətəm bazari-eşq içrə

Gözüm hər dəm dolub,

min daşə hər saət dəyər başım.

(Yəni, mən eşq bazarındakı bütün möhnət əyarlarını ölçə bilmək üçün bir tərəziyəm, belə ki, bütün möhnətlərə bələdəm, çünki onların hamısını yaşamışam, ona görə də istənilən möhnəti məndə cəkmək, yəni möhnətin nə dərəcədə olduğunu məndə müəyyən etmək mümkündür, mən bunun üçün bir tərəzi kimiyəm). Bu birinci yozumdur. İkinci yozum isə belədir: çəkilən möhnətlərdən özünün də gözləri dolur və özünün başı həyat yolunda min daşa dəyir, maneəyə rastlaşır. Bu tipli beytlər ədəbiyyatda nüqtə adlanır.

Nüqtəyə başqa bir misal:

Dəhanin dərdimə dərman dedilər cananin,

Bildilər dərdimi, yoxdur dedilər dərmani.

(Yəni, mənim dərdimə dərman kimi Allahın dəhanini- danışmasını dedilər; digər bir tərəfdən, yox olmaq fənaya uğramaqdır, Allaha qovuşmaq üçün sən fənaya uğramalısan ki, sonra baqi-billah olasan.) Göründüyü kimi, bu beytin də iki anlamı var, bu da nüqtəyə bir misal ola bilər. Belə nümunələr divan ədəbiyyatında kifayət qədərdir.

Beləliklə, biz bu yazıda klassik ədəbiyyatda sıx-sıx rast gəlinən rəmzi söz və ifadələrin anlaşılmasına müəyyən bir aydınlıq gətirmək istədik. Ancaq təbii ki, bir yazıda divan ədəbiyyatında istifadə olunmuş bütün sufi rəmzlərin şərhini vermək mümkün deyil.

Yavər HÜSEYNBƏYLİ

525-ci qəzet.- 2012.- 2 may.- S.6.