“Tərcüman” qəzeti: türk dünyasının mətbuat və ictimai fikir tarixində yeni mərhələ

Tarixin və taleyin hökmü ilə pərən-pərən düşmüş türk xalqları XIX əsrdə çar Rusiyasının ruslaşdırma, “parçala, hökm sür” kimi mənfur siyasəti nəticəsində tənəzzül edir, ətalət və cəhalət bataqlığında boğulurdu. Dar düşüncəli mövhumatçıların, fanatiklərin islamı özünəməxsus şəkildə şərh, təsvir, təbliğ etməsi, digər tərəfdən missionerlərin qərəzli, məkrli münasibəti dini dəyərlərə kölgə salır, Rusiya müsəlmanlarını Avropanın qabaqcıl elmi, mədəni, ədəbi, mətbu həyatından, tərəqqidən təcrid olunmuş vəziyyətdə saxlayırdı.

XIX əsrin II yarısı XX əsrin əvvəlləri Rusiya müsəlmanlarının lideri İsmayıl Qaspiralı (1851-1914) yeni üsullu məktəb yaratmaqla, ortaq ədəbi dili formalaşdırmağa çalışmaqla və Rusiya müsəlmanlarını “dildə, fikirdə, işdə birlik” ideyası ətrafında birləşdirmək missiyası ilə “Tərcüman” qəzetini buraxmaqla türk xalqlarının dünyagörüşlərində ciddi dəyişikliklərə nail oldu, onların həyat və təfəkkür tərzində dönüş yaratdı. Heç şübhəsiz ki, “Müsəlmanların yolunu nurlandıran çırağın” (Əli Mərdan bəy Topçubaşov) – İsmayıl bəyin tarixi xidmətlərinin ən önəmlisi naşiri, redaktoru, ən məhsuldar yazarı olduğu “Tərcüman” qəzetidir və təsadüfi deyil ki, bəzən mətnlərdə “Qaspiralı” və “Tərcüman” sinonim sözlər kimi bir-birini uğurla əvəzləyir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin patriarxı Firudin bəy Köçərli Rusiya müsəlmanları, o cümlədən azərbaycanlılar adından İ.Qaspiralının, onun “Tərcüman”ının tarixi xidmətlərini dəqiq və sərrast ifadə etmişdir: “...dünyadan bixəbər idik. İsmayıl Qaspiralı “Tərcüman”ı ilə bizi ayıltdı”.

Hələ ilk qələm məhsullarından olan “Baxçasaray məktublarında” “Xalqın çoxu Allahın kitabından başqa bir kitabın varlığından xəbərsizdir”, yaxud “Rusiya müsəlmanları” əsərində “müsəlman Allah kitabından başqa kitab, ilahiyyatdan başqa elm tanımaz” yazan “Rusiya müsəlmanlarının milli intibahında mühüm amil olan” (professor Fuad Köprülüzadə) İ.Qaspiralı durğunluq, ətalət, cəhalət içində mürgüləyən, geriləyən milləti ayıltmaq, ona insanlıq haqqını anlatmaq, şüurunu inkişaf etdirmək, onu tərəqqi yoluna çıxarmaq üçün haqlı olaraq qüdrətli vasitə kimi mətbuatı seçmişdi.

Avropa mədəniyyətini, ədəbi-mətbu həyatını dərindən mənimsəyən, müntəzəm izləyən “türkçülük hərəkatının mərkəzi siması, yaxşı bir müəllim, mahir bir qəzetçi, mümtaz bir redaktor, ictimai və siyasi mütəfəkkir, fəal xalq xadimi” (Yusif Akçuraoğlu) İ.Qaspiralının qənaətincə, millətin varlığı üçün onun mətbuatının olması şərtdir: “Bir insana nitq və dil nə qədər gərəkdirsə, çox insanlara, yəni bir millətə, bir qövmə mətbuat və nəşriyyat o dərəcədə gərəkdir: çünki mətbuat xalqın, millətin dilidir. Mətbuat millətin bir dilidir ki, səsi dünyanın bir tərəfindən o biri tərəfinə qədər gedər. Bir dildir ki, sədası min il sonra da eşidilər. Mətbuat bir qüvvədir ki, dənizlərin, çöllərin bir tərəfindən o biri tərəfinə keçər, zamanları bir-birinə qovuşdurar. Dövrümüzdə bu nəhəng qüvvəyə malik olan kiçik və böyük millətlər olduğu halda, bizdə mətbuat əsərinin yox deyiləcək dərəcədə olması neçə vaxtlardan bəri könlümüzə bir qayğı, bir ağrı verməkdə idi” (İ.Qaspiralı. Halın ifadəsi. “Tərcüman” qəzeti, № 24, 1883).

Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi”si (1875-1877) ilə başlayan Rusiya müsəlmanlarının mətbu həyatı İ.Qaspiralının “Tərcüman”ı ilə (1883-1918) yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Obrazlı yazsaq, H.Zərdabi “Əkinçi”sini vilayətin aynasına, İ.Qaspiralı öz qəzetini bütün türklərin tərcümanına çevirməyə nail oldu. Yusif Akçuraoğlunun təbirincə, “bütün türk millətinin müəllimi” İsmayıl Qaspiralı çar hökumətinə qəzet, yaxud məcmuə buraxmağa razılıq verilməsi üçün dəfələrlə müraciət etmiş, hər dəfə rədd cavabı almışdır. Böyük gücə və sarsılmaz iradəyə sahib olan İ.Qaspiralı qəzet buraxmaq üçün inadla, israrla çalışmaqla yanaşı, “Gənc Molla” imzası ilə Ağməsciddə (Simferopol) rus dilində çıxan “Tavrida” qəzetinə Rusiya müsəlmanlarının həyatından bəhs edən məqalələr yazır, broşuralar, kitabçalar nəşr etdirir. 1881-ci ildə Ağməsciddə “Rusiyada müsəlmanlıq: bir müsəlmanın müşahidələri, fikir və qeydləri” kitabçasından sonra İ.Qaspiralı “Tonğuç” adlı 4 səhifəlik məcmuə buraxır. Nəşrin 2-ci nömrəsi eyni adda qəzet kimi Tiflisdə Ünsizadə qardaşlarının “Ziya” mətbəəsində 1881-ci ildə işıq üzü görür.

Ümumiyyətlə, “Tərcüman”a qədər İ.Qaspiralı “Tonğuç” və “Şəfəq”dən sonra “Kəmər”, “Ay”, “Ulduz”, “Günəş”, “Həqiqət” və “Lətail” kimi məcmuə və qəzet adı ilə nəşrlər, eyni zamanda “Salnameyi-türki” və “Miratı-cədid” adlı almanaxlar buraxmışdır. Nəhayət, dəfələrlə rəsmi müraciətdən, təkrar-təkrar Peterburqa təpik döydükdən, nazirlərin qəbuluna düşdükdən sonra İ.Qaspiralı 1882-ci ilin avqust ayının 5-də “Tərcüman”ın nəşrinə icazə almağa müvəffəq olur. Lakin problem bununla bitmir. Qəzet çapdan əvvəl senzuranın razılığı üçün Baxçasaraydan Peterburqa göndərilir, senzuradan keçdikdən sonra geri – Krıma qaytarılır və nəşr edilirdi. Çox ciddi problemlərə baxmayaraq, qısa müddət ərzində Rusiya müsəlmanlarının məskunlaşdığı bütün ərazilərdə, eləcə də Türkiyədə, İranda, Misirdə, Əlcəzairdə, Hindistanda, Rumıniyada, Bolqarıstanda, Çinin Şərqi Türkistanında yayılan, böyük əks-səda doğuran, ilk vaxtlar cəmi 320 nüsxə çıxan “Tərcüman”ın tirajı sürətlə artır və 20 mini keçir. Rusiya müsəlmanlarının tribunasına çevrilən “Tərcüman” illər sonra – 1912-ci ildə bu vaxta kimi daşıdığı və bundan sonra da daşıyacağı missiyasını, məramını qəzetin daimi şüarı kimi birinci səhifəyə çıxardığı 4 sözlə ifadə etdi: “Dildə, fikirdə, işdə birlik”. İ.Qaspiralı ilk yaradıcılığa “cəsəd kimi olan Rusiya müsəlmanlarının bədəninə yeni həyat, yeni fikir, yeni bir həvəs vermək, onu canlandırmaq” arzusu ilə başlamışdı, qəti əminliklə söyləmək olar ki, bu dahi insan gözlərini əbədi yumarkən artıq məqsədinə çatmışdı...

İ.Qaspiralı irsində H.Zərdabinin mətbu fəaliyyətinin, onun “Əkinçi”sinin, digər Azərbaycan mətbuat nümunələrinin, Azərbaycan mətbəələrinin tarixi əhəmiyyətinin dəfələrlə şükranlıqla, qədirbilənliklə vurğulandığına rast gəlinir. “Baxçasaray məktubları”nda və “Rusiya müsəlmanları” adlı əsərlərində “böyük idealist” (Ceyhun Hacıbəyli) İ.Qaspiralı Tiflisdə tatarca (Azərbaycan dilində) “Ziyayi-Qafqaziyyə” adlı qəzetin nəşrini məmnunluqla qeyd edir. 1884-cü ildə qələmə aldığı “Rusiyada mətbuat və islam nəşriyyatları” məqaləsində (“Tərcüman”, № 1, 1884) həmin dövrdə Rusiyada nəşr olunan mətbu orqanlar və kitablar haqqında məlumat verir: O illərdə Rusiyada türk dilində vur-tut 4 qəzetin – Tiflisdə Azərbaycan dilində “Ziya”, “Kəşkül” və Daşkənddə özbək dilində “Türkistan qəzeti”, Baxçasarayda tatarca-rusca “Tərcüman”ın çıxdığını qeyd edir. Rusiyada nəşr olunan kitabların siyahısından isə məlum olur ki, bir neçəsi istisna olmaqla, nəşr edilən kitabların böyük əksəriyyəti dini mövzuludur. Aleksey Çernyayevski ilə Səfərəlibəy Vəlibəyovun “Vətən dili” (1883-cü il, Tiflis), Mirzə Fətəli Axundovun komediyalarının (1859-cu ildə “Təmsilat” adı ilə, Tiflis) nəşrini məmnunluqla yazan müəllif H.Zərdabinin buraxdığı “Əkinçi” qəzetini “az zaman davam etmiş isə də, donmuş və buzlamış fikirlərə şimşək kimi ziya vermiş idi” – yazaraq dəyərləndirir.

“Rusiya müsəlmanlarının mədəniləşməsinin başlanğıcı” adlı məqalədə o dövr Rusiya imperiyasında fəaliyyət göstərən 8 mətbəə, o cümlədən azərbaycanlılara məxsus Tiflisdə “Ünsizadələr mətbəəsi”, Bakıda “Doktor Axundov və Əli Mərdan bəy mətbəəsi”, eləcə də dərs vəsaitləri, ədəbi-elmi, dini kitabların adı, nəşr olunduğu şəhər, naşiri, nəşr tarixi, redaktorları haqqında müfəssəl məlumat verir.

Türk-islam dünyasının parlaq zəka sahiblərindən Əhməd bəy Ağaoğlu “bir mürşid, bir ustad və bir dost” deyə təqdim etdiyi İ.Qaspiralının millətin şüuruna təsir etməyin ən təsirli üsulu kimi mətbuatı və məktəbi seçməsini təqdir edirdi. Ə.Ağaoğlunun fikrincə, İ.Qaspiralının təqib etdiyi qayə türklərə özlərini tanıtdırmaq, milli şüuru inkişaf etdirərək, onlara bir olduqlarını təlqin etməkdən ibarətdir. Fikir, dil və duyğu birliyini duymuş bir qövm əslində milli şüuru və mənəvi vəhdəti duymuş olur: “Və bu qayəyə çatmaq üçün ən əvvəl türkləri hər yerdə boğan, birliyindən ayıran, milli şüurdan məhrum edən cəhalətlə mübarizəyə girişir və bunun üçün də ən müəssir (ən təsirli – T.A.) amil olaraq mətbuatla məktəbə müraciət etdi. Məktəb və mətbuat: türklüyü xilas edəcək o iki silah! Və mərhum bütün həyatını türkləri silahla təchiz etməyə xərclədi. O zaman Rusiya türkləri içində nə korrektor, nə müxbir, nə də qəzet tərtibçisi vardı. İsmayıl bəy ailəsi ilə həm mühərrir, həm mürəttib və həm də müvəzilik (poçtalyon – T.A.) vəzifələrini icra edirdi. Qəzeti oxutdurmaq üçün İsmayıl bəy dəfələrlə Krımdan Qafqaza, Türkistan, Buxara, Kazan və Orenburqa qədər səfər edərək qapı-qapı dolaşmaq məcburiyyətində idi!” Əhməd bəy Ağaoğlu İ.Qaspiralının vəfatı münasibəti ilə qələmə aldığı həmin yazıda (“Türk yurdu”, 1914, № 12) onun bu səfərlər zamanı üzləşdiyi cahil, qafil, milli hisslərdən məhrum, mücahidlərini təqdir etməyən mühit tərəfindən nə qədər mənəvi təzyiqlərə, maddi sıxıntılara məruz qaldığını ürək ağrısı ilə yazır, eyni zamanda göstərirdi ki, bütün bunlara baxmayaraq, “Tərcüman” damla-damla axır, hər damlası hər yerdə yavaş-yavaş təzə, gözəl çiçəklər yetişdirirdi”.

Abid TAHİRLİ,

filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2012.- 23 may.- S.6.