Ədəbi dünyanın fədaisi

Vilayət Quliyev - 60

Onunla 1970-ci ilin sentyabrında tanış olduq. Mən artıq IV kursa adlamışdım. Adətən yuxarı kurs tələbələri elə sentyabrın ilk günlərində I kursa qəbul olunan tələbələrlə maraqlanırlar. Əksəriyyəti öz rayonundan olan yerlilərini axtarır. Məlum məsələdir ki, tələbələrin böyük bir qismi yataqxanada qalırdı və bu yataqxana həyatı müxtəlif xüsusiyyətləri və xarakterləri bir sevincin və qayğının ətrafında birləşdirirdi. Onunla da yataqxanada tanış oldum. Qara, qıvrım saçları və sanki Beyləqan çöllərindən götürüb gəldiyi qarayanız sifəti onu afrikalıya oxşadırdı. İş elə gətirdi ki, mən onunla bir kursda oxuyan iki tələbəylə bir otaqda yerləşdik. O, tez-tez dostlarının yanına gəlir. Onun elmə sonsuz həvəsi, dəhşətli arı inadcıllığı məni heyrətə gətirirdi. Vilayətə Axundov kitabxanasının yerini göstərmək lazım deyildi, elə I kursun ilk ayında onu oxu zalında gördüm.

Beləliklə, isti, səmimi dostluq münasibətlərimiz başlandı və mən belə bir sərbəst mühakimə qabiliyyətinə, orijinal düşüncə tərzinə malik olan cavan bir həmkarımla fəxr etməyə başladım. Vilayət orta məktəbi Beyləqanda bitirmişdi (O, Ağcabədidə fəhlə ailəsində anadan olmuşdu), kasıb ailədəndi, amma bu kasıblıq qətiyyən hiss olunmurdu, çünki mədəni səviyyəsi və intellekti bu kasıblığı unutdururdu. Vilayət elə tələbəlik illərindən özünü dolandırmağı yaxşı bacarırdı; qəzetlərə məqalələr yazır, radio ilə əməkdaşlıq edir, bunun nəticəsi qonorarla tamamlanırdı. Çox sonralar aspirant olanda öz əli, öz başı oldu.

Vilayət elə tələbəlik illərindən həmyaşıdlarından seçilə, fərqlənə bilirdi. O, rus və ingilis dillərində sərbəst yazır və danışırdı.

Ancaq ADU-nun filologiya fakültəsini bitirəndə onu aspiranturada saxlamadılar. Üç il Beyləqanın orta məktəblərində dil və ədəbiyyat müəllimi işlədi. O zaman mən aspiranturada oxuyurdum, Vilayətlə də məktublaşırdım. Ona təskinlik verir, Bakıda, qaynar ədəbi mühitdə və elm aləmində nələr baş verdiyiylə onu məlumatlandırırdım. 1977-ci ildə o, sənədlərini Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əyani aspiranturasına təqdim elədi, amma çox qəribə, gözlənilməz bir hadisə baş verdi. Vilayət üç fəndən 15 bal (maksimum) yığmağına baxmayaraq aspiranturaya qəbul olunmadı, çünki onun rəqibi də bu qədər bal yığmışdı və aspiranturaya həmin il cəmi bircə yer vardı. Yenə də qayıtdı rayona . Gələn il isə qəbul olundu. Yenə də kitabxanalar, amma bu dəfə məkan sərhədləri genişləndi. Vilayət işi ilə əlaqədar SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərinin kitabxanalarına baş çəkdi. Vaxtında, üç il ərzində namizədlik dissertasiyası müdafiə elədi, 1990-cı ildə isə artıq elmlər doktoru idi. Ədəbiyyat İnstitutunda kiçik elmi işçidən direktor müavinliyinə qədər yüksəldi. Arada siyasi fəaliyyətlə də məşğul oldu və ulu öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri təyin olundu. Bir neçə il bu vəzifədə çalışdı, xarici siyasətimizi layiqincə həyata keçirdi. Ölkələr, dövlətlər, prezidentlər gördü. İndi yenə də diplomatik işlə məşğuldur, Azərbaycanın Macarıstanda fövqəladə və səlahiyyətli səfiridir. Amma harada olur olsun, o arı inadcıllığı Vilayəti tərk etmədi. İstər 90-cı illərdə Türkiyədə ali məktəblərdə müəllimlik etdiyi illərdə, istərsə də səfir olduğu bu illər ərzində ədəbi-elmi fəaliyyətindən əl çəkmədi, heyrət doğurucu bir təmkinlə yazılarını bax bu “525-ci qəzet”də çap etdirdi.

Vilayət Quliyev sözün həqiqi mənasında istedadlı bir insandır və bu istedadı təyin edən mənbə peşəkarlıq və professionallıqdır. Ədəbiyyat İnstitutundan mənə tanış bir xüsusiyyətini qeyd etmək istəyirəm. Ona bir iş tapşırdınmı, çalışar ki, o işin ən uğurlu icrasına nail olsun. Fanatikcəsinə kitablar üzərinə əyilmək, arxivlərin, oradakı saralmış əlyazmaların tozunu udmaq...klassik və müasir ədəbiyyatı fərq qoymadan zərrəsinəcən öyrənmək inadcıllığı..məncə, əsl alimin qatlaşdığı əzablı nəşə elə budur!

Vilayətin 80-90-cı illərdəki ədəbi-elmi fəaliyyəti mənim gözlərimin qarşısında cərəyan edib.O, müntəzəm olaraq ədəbi orqanlarda yazılarını çap etdirir, ədəbiyyat tarixinin müxtəlif problemləri ilə bağlı tədqiqatlarını davam etdirirdi. Yadımdadır ki, “Gənclik” və “Yazıçı” nəşriyyatları bizə tez-tez müraciət edir, bədii əsərləri rəyə verirdilər. Bu, bizim əsl dolanacaq yerimizə dönmüşdü.

İşlədiyim “Azərbaycan” jurnalının daimi müəlliflərindən biri də Vilayət Quliyev idi. Bilirdim ki, ona nə sifariş verilsə, yerinə yetirəcək. Odur ki, iri həcmli filoloji yazıların tərcümələrini ona həvalə edirdik. Özünün də müasir ədəbiyyatla bağlı resenziya və məqalələrini çap edirdik.

Mənim həyatımda iz buraxmış bir hadisəni qeyd etməliyəm. “Gənclik” nəşriyyatı mənim “Yollar hayana aparır” adlı məqalələr kitabımı nəşr edirdi. O kitaba ön söz yazmağı Vilayətdən xahiş etdim.

Və yazdı.

Məni oxuculara və elə mənim özümə tanıtdıran çox səmimi bir yazı idi. Mən o yazının son iki abzasını misal gətirmək istəyirəm: “Tanıdığım vaxtdan mən Vaqifi həmişə ədəbiyyat gəmisinin dor ağacından (dar ağacından yox ha!) nəyi isə hamıdan əvvəl görmək, hamıdan əvvəl tapmaq məqsədi ilə uzaqlara baxan görmüşəm.. Qədim və sədaqətli qələm dostuma yarıməsrlik yubileyi günündə ən xoş arzularımı çatdırıram. İnanıram ki, ədəbiyyat həvəskarlarının qulaqlarının və dillərinin öyrəşdiyi “Vaqif Yusifli” adı hələ neçə on illər bundan sonra da mətbuat səhifələrindən düşməyəcəkdir”.

Həmin kitab 1999-cu ildə işıq üzü gördü və dərhal ilk nüsxələrdən birini ona çatdırdım. Amma çox tezliklə onu xarici işlər naziri təyin etdilər və Vilayət Quliyevlə görüşlərimizin ardı kəsildi. Bir-iki təsadüfi görüş istisna olunmazsa, demək olar ki, çoxdandır görüşmürük..

Vilayət Quliyev Azərbaycan tənqidi və ədəbiyyatşünaslığında xüsusi yeri və mövqeyi olan bir şəxsdir. Onun tədqiq və araşdırmaları çoxsahəlidir. Ədəbi əlaqələr-klassik ədəbiyyat-müasir ədəbiyyat-mətnşünaslıq fəaliyyəti-tərcüməçilik işi. Mən deyə bilmərəm, bu fəaliyyət sahələrinin hansı onun üçün daha önəmlidir, amma onu deyə bilərəm ki, bu sahələrin hər birində o öz sözünü deyə bilib.

O, ilk növbədə, fədakar bir ədəbiyyat tarixçisidir. Doğrudur, onun ayrıca bir ədəbiyyat tarixi dərsliyi yoxdur. Lakin son iki əsrin Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı şəxsiyyətlərinin həyatı və yaradıcılığı, ümumən ədəbi-bədii fikrin özünün inkişaf istiqamətləri və ədəbi əlaqələr sahəsində çoxşaxəli fəaliyyəti onun tədqiqatlarının başlıca mövzusudur. Əgər belə demək mümkünsə, Vilayət Quliyev ədəbiyyat tariximizin qaranlıq bucaqlarını işıqlandırıb bizə gizlin qalan həqiqətləri nişan verir. Onun ədəbiyyat tarixçiliyi missiyası ədəbi əlaqələr sahəsində fəaliyyəti ilə vəhdət təşkil edir. Bu baxımdan iki kitabını xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. “Azərbaycan filoloji fikri və rus ədəbi-ictimai mühiti (XIX əsrin birinci yarısı)” monoqrafiyası çox maraqlı və yeni faktlarla zəngin bir əsərdir. Bu mövzuda mərhum tədqiqatçılarımız-Məmməd Cəfər və Şıxəli Qurbanov kitablar çap etdirmişlər. Amma Vilayətin monoqrafiyası da seçilir. Burada elə problemlər qoyulub ki, ədəbi əlaqələr sahəsində ilk dəfədir ortaya qoyulub. Əsərin birinci fəsli Azərbaycan filoloji fikrinin rus ədəbi mühitində fəaliyyət göstərən ilk nümayəndəsi- Mirzə Cəfər Topçubaşovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Məlum olur ki, indiyə qədər bu görkəmli alimin həyatının və elmi-poetik yaradıcılığının bir sıra səhifələri ilkin mənbələr əsasında, ardıcıllıq və dəqiqliklə araşdırılmamışdır. Onun doğum tarixi mübahisəlidir, bir qayda olaraq yanlış şəkildə göstərilmişdir. V.Quliyev bu yanlışlıqları aradan qaldırır. Onun elmi-pedoqoji fəaliyyətinin mühüm bir dövrü Peterburq Universiteti ilə bağlıdır. O, burada fars ədəbiyyatı kafedrasında işə başlayır. Müəllif yazır: “M.C.Topçubaşov Peterburq Universitetində fəaliyyətə başlayanda ərəb, fars və türk dillərinin tədrisi üçün Rusiyada demək olar ki,heç bir dərs vəsaiti mövcud deyildi. Avropalı şərqşünaslar öz mühazirələrini latın, alman, fransız dillərində çıxmış kitablar əsasında qurur, əksər hallarda da əcnəbi dillərdə oxuyurdular. M.C.Topçubaşov isə tədris etdiyi ərəb və fars, daha sonra isə türk dillərinə dair şifahi oxu materiallarını özü müəyyənləşdirməli, bir sıra hallarda isə məxəzlərdən toplamalı, yaxud yazmalı olurdu”.

M.C.Topçubaşovun həyat və fəaliyyətini, Rusiyada tanınmış bir şəxsiyyət olmasını sanki addım-addım izləyən V.Quliyev elə faktlar ortaya gətirir ki, sevinirsən, fərəhlənirsən. Deyəndə ki, 1834-1838-ci illərdə Peterburq Universitetində M.C.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Şərq dillərini öyrənən P.Y.Petrov dostu, böyük tənqidçi V.Q.Belinskiyə bir məktubunda bildirirdi ki: “Etiraf edim ki, tərcümə etdikcə mən müəllifin məharətinə heyran qalıram. Mirzə Cəfər Hafizin bəzi odalarının (qəzəl mənasında işlənmişdir) mistik mənasını mənə izah eləyəndən sonra onların ən yaxşılarını mütləq nəzmlə rus dilinə tərcümə etməyi qərara aldım. Görünür ya mən tam şərqli olub getmişəm, ya da tanış olduğum bu nümunələr ən yüksək poeziya möcüzələridir”.

M.C.Topçubaşov Peterburq Universitetini tərk edəndən sonra da bu ali təhsil müəssisəsi ilə əlaqəsini kəsmir.Sonralar da onun rus şərqşünaslığının inkişafındakı xidmətləri xüsusi qeyd olunacaq. Qırx ildən çox bir müddət ərzində həm də Xarici İşlər Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərən Şərq dilləri İnstitutunun professoru olması da ona böyük şöhrət qazandırmışdı. V.Quliyev eyni ardıcıllıqla M.C.Topçubaşovun elmi və poetik yaradıcılığını da təhlil hədəfinə çevirir.

Vilayət Quliyevin haqqında söz açmaq istədiyim ikinci kitabı daha bir azərbaycanlı rus şərqşünası-Kazan şərqşünaslıq məktəbinin yaradıcısı Mirzə Kazımbəy haqqındadır. Müəllif haqlı olaraq yazır ki: “XIX əsrin birinci yarısında M.C.Topçubaşov, A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.F.Axundov və digər Azərbaycan maarifçilərinin, yazıçı, alim və ictimai xadimlərinin fəaliyyəti sayəsində başlayan və genişlənən Azərbaycan-rus-Avropa və Rusiya-Yaxın Şərq ədəbi-mədəni əlaqələri Mirzə Kazımbəyin simasında özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu”. Təfərrüata varmaq istəməzdim. Ancaq Mirzə Kazımbəyin necə böyük, parlaq bir şəxsiyyət olduğunu açıqlayan bu sətirlərə diqqəti yönəltmək istəyirəm: “Mirzə Kazımbəy ensiklopedik biliyə malik elm xadimlərindən idi. Özündən sonra o, Azərbaycan, rus, ərəb, fars, türk, cığatay (özbək), tatar, uyğur ədəbiyyatlarına və dillərinə, Şərq tarixinə, ədəbi tənqidə, müsəlman hüququna, mifologiyaya, etnoqrafiyaya, etimologiya, dilin və tarixin fəlsəfi problemlərinə,etikaya, pedaqoqikaya və humanitar elmlərin başqa sahələrinə dair onlarla əsər qoyub getmişdir”. Digər tədqiqatçılar kimi V.Quliyev də belə bir faktı nəzərə çatdırır ki, böyük rus ədibi L.N.Tolstoyun Şərq dilləri müəllimi olmuşdur.

Vilayət Quliyevin “Tarixdə iz qoyan şəxsiyyətlər” adlı bir kitabı da var və bu, son dərəcə dəyərli bir topludur. Burada Mirzə Cəfər Topçubaşov, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, Heyran xanım, Aşıq Pəri, Fatma xanım Kəminə, Əhməd Cəfəroğlu, Haşım bəy Vəzirov haqqında ədəbi-tarixi oçerkləri heç nöqtəsinə-vergülünə toxunmadan da “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin cildlərinə daxil etmək olardı. Həmin kitabda modernist ədəbiyyatın atası sayılan Ceyms Joys, həmçinin Frans Kafka və Marsel Prust haqqında qələmə alınan yazılar da böyük maraq doğurur. Yaxşı məlumdur ki, Vilayət Qərb ədəbiyyatını çox gözəl bilir, xeyli tərcümələri də var. Vilayət Quliyevin “Ağaoğlular”, “İsa Sultan Şahtaxtinskinin qəribə həyatı”, “Açıq sözün hikməti”, “Tariximiz-taleyimiz” , “Özümüz və sözümüz” (Elçin Əfəndiyevlə birlikdə) və b. kitabları da var və bu kitablar da fikrimcə, filoloji fikrimizin inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdirlər. Vilayət Quliyev həm də tənqidçidir və bu fikri söyləyərkən mən onun son 40 ilin ədəbiyyatı haqqında dərc etdirdiyi məqalələri və məruzələri nəzərdə tuturam. Müxtəlif illərdə o, tarixi roman problemi, ədəbi gəncliyin axtarışları, nəsrin ayrı-ayrı janrları və poeziyanın inkişafı ilə bağlı yazıları ilə diqqəti cəlb etmişdir, Azərbaycan yazıçılarının qurultaylarının birində o, “Nəsr haqqında” məruzə etmişdir.

Bir sözlə, əsl ədəbiyyatçı ömrü... Fədai ömrü.

Bu sözü yazıram və qəti şübhə eləmirəm ki, Vilayət Quliyev bizdən uzaqlarda yaşasa da, bizi düşünür və Azərbaycan ədəbiyyatına aid növbəti məqaləsini yazır.

Uğurlar olsun, əziz dost! Altmış yaşın mübarək!

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2012.- 3 noyabr.- S.20.