“Şair, hökmdarın hüzurundasan...”

( ATATÜRK VƏ ƏHMƏD AĞAOĞLU)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Lakin bu tələskənlik bəzi millət vəkillərinin, ilk növbədə isə TBMM başqanı Rauf Orbayın qəzəbinə səbəb olmuşdu. “Hakimiyyəti-milliyə” Türkiyə hökumətinin, yoxsa Rusiya Səfirliyinin mətbu orqanıdır?”- deyə hiddətlənən Rauf bəy Ağaoğlunun Mətbuat Ümum Müdirliyindən istefasını tələb etmişdi. Əhməd bəy əvvəlcə razılaşsa da, sonra yalnız Atatürkün qərar verdiyi təqdirdə istefaya gedəcəyini bildirmişdi. Bir neçə gündən sonra Ankaraya dönən Atatürk “Əhməd bəy kimi yardımçılara dayanaraq daxili islahatları” həyata keçirdiyini, “ona ehtiyacı olduğunu” bildirmiş və Məclis rəhbərliyini haqsız tələblərindən çəkindirmişdi.

Tərəqqipərvərlərlə mühafizəkarların üz-üzə gəldikləri TBMM-də Əhməd Ağaoğlunun kəskin, prinsipial mövqeyi tez-tez müzakirə və tənqid hədəfinə çevrilirdi. Mətbuat Ümum Müdirinin qəzet səhifələrinə çıxardığı qərbyönlü, islahatçı fikirlərin çoxu öz mülahizələri olmaqdan daha çox Atatürkün cəmiyyətdə həyata keçirmək istədiyi köklü dəyişikliklərlə bağlı idi. Başqa sözlə desək, həmin ideyaların həqiqi müəllifi Atatürk, ifadəçisi isə Əhməd Ağaoğlu idi.

“İkinci qrup” adı ilə tanınan və islahatçılara qarşı çıxan siyasətçilər Məclisdə Əhməd bəyi tənqid hədəfinə çevirməklə əslində dolayısı yolla Atatürkə narazılıq və etirazlarını bildirirdilər. Bu cəhəti Səməd Ağaoğlu da memuarlarında diqqətdən qaçırmamışdı: “Atamın yazıları Türkiyənin qərbləşməsi mövzusunda idi və mühafizəkar qrupu məmnun etmirdi. Bu qrup yazıların ilham qaynağının Qazi olduğunu da bilir, beləcə hücum əslində ona qarşı yönəlmiş olurdu”.

Əhməd Ağaoğlu həm mətbuat səhifələrində, həm də Məclis tribunasında özünü, yazılarını və fikirlərini cəsarətlə müdafiə edirdi. O, Türkiyənin və türklüyün köklü problemlərindən söz açan məqalələrini saymazyana şəkildə “saçma-sapan” adlandıran nüfuzlu millət vəkillərindən biri, Cankırı məbusu Tevfik Əfəndiyə hamının gözü qarşısında “Sənə din də daxil olmaqla hər mövzuda yeddi il dərs verərəm”- deməkdən çəkinməmişdi. Lakin qarşı tərəf də yatmamışdı. Əhməd bəyin bütün dirənişlərinə baxmayaraq TBMM-in qərarı ilə əvvəlcə Mətbuat və İstihbarat Müdiriyyəti-Ümumiyyəsinin büdcəsi azaldıldı. 1923-cü ilin avqustunda isə İsmət İnönü Əhməd bəyin istefaya göndərilməsinə nail oldu. Onun yerini baş nazirin adamı kimi tanınan və Amerikadan dəvət edilən Zəkəriyə Sertel tutdu.

Amma Əhməd bəy “Hakimiyyəti-milliyə” qəzetinin baş redaktoru, “İrşad” heyətlərinin rəhbəri, nəhayət “Sərbəst Ali Dərslər” adlı elmi və maarifçi proqramın əsas təşkilatçılarından biri kimi yenə də Atatürkün komandasında fəaliyyətini davam etdirirdi. Ən başlıcası isə qələmini yerə qoymamışdı. Az qala hər gün mətbuat səhifələrində ağrılı problemlərə toxunan və aktuallığı ilə seçilən məqalələri çap olunurdu. 1923-cü ildə Türkiyəni Cümhuriyyət elan etmyə hazırlaşan Qazinin yaxın silahdaşları, sözçüləri sırasında öncül yerlərdən birini tuturdu.

Osmanlı imperiyasının qalıqları üzərində qurulan yeni Türkiyənin cümhuriyyət üsuli-idarəsini seçməsi müəyyən fikir ayrılıqları yaratmışdı. Atatürkün yaxın silahdaşlarından bəziləri etirazlarını açıq şəkildə bildirməyə cəsarət etmədiklərindən tələsməməyi məsləhət görürdülər. Bu tip siyasətçiləri, ilk növbədə isə bir müddət TBMM başqanı və baş nazir olmuş Rauf Orbayı nəzərdə tutan Əhməd bəy istehza ilə onları övlad arzusunda olan, lakin uşağın dünyaya çox tez gəlməsindən qorxuya düşən vasvası valideynlərə bənzədirdi. İstehza hədəfləri özlərini tanıyırdılar və təbii ki, belə yazılar müəllifin özü, sonralar isə övladları üçün izsiz-soraqsız ötüb keçməmişdi. Açıq savaşa girmək istəməyənlər yerə düşəndə qisaslarını Ağaoğlu ailəsinin üzvlərindən müxtəlif gizli, məkrli yollarla almışdılar.

Türk tədqiqatçısı Fəxri Sakalın aşağıdakı sözləri Qurtuluş Savaşının ən məsul çağlarında Atatürkün yanında olan Əhməd bəyin həqiqətən də 20-ci illər Ankarasında böyük nüfuz sahibi kimi tanındığını göstərir: “Ağaoğlu ifratçılıq və hissiyyata qapılma hallarının tez-tez üzə çıxdığı həyəcanlı Ankara mühitində barışdırıcılıq missiyasını öz üzərinə götürməyə çalışırdı. Ziya Göyalpı Atatürklə tanış edən o olmuşdu. Ziya Göyalpla Həmdullah Sübhi arasında zaman-zaman meydana çıxan münaqişələrin çözülməsi də Əhməd bəyin üzərinə düşürdü”.

O, 1923-1927-ci illərdə II dönəm, 1927-1931-ci illərdə isə III dönəm TBMM üzvü seçilmişdi. Böyük Millət Məclisinin Cümhuriyyət elanından sonrakı hər iki çağırışında etnik azərbaycanlıların toplu şəkildə yaşadıqları Qarsı təmsil etmişdi. 1924-cü ildə Atatürkün təklifi ilə həmin dövrdə Ankara Hüquq Məktəbinin professoru Əhməd Ağaoğlu Türkiyə Cümhuriyyətinin yeni Ana yasasını – Konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın üzvü təyin olunmuşdu. Yeri gəlmişkən, təntənəli açılış mərasimi dövlət və hökumət rəhbərliyinin iştirakı ilə keçirilən Hüquq Məktəbində Atatürkün təbrik nitqindən sonra tələbələr qarşısında konstitusiya hüququ haqqında ilk mühazirəni oxumaq şərəfi də Əhməd bəyə nəsib olmuşdu.

Praqmatik hərbçilər və idealist ziyalılar

Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, Əhməd Ağaoğlu Atatürkün simasında həm Türkiyəyə, həm də şəxsən özünə və ailəsinə nicat yolu göstərən böyük öndər görürdü. Lakin Atatürkə bütün hörmət və ehtirama baxmayaraq heç zaman onun önündə əyilməmiş, kor-koranə səcdə və pərəstiş yolunu tutmamışdı. Əksinə, bir sıra hallarda Qazinin istər özündən, istərsə də yaxın çevrəsindən tənə və töhmətlər eşidəcəyini bildiyi məqamlarda da həqiqəti deməyi daha üstün tutmuşdu.

Atatürk və yaxın ətrafı (İsmət İnönü, Rauf Orbay, Fevzi Çakmak, Fəthi Okyar, Kazım Özalp və b.) peşəkar hərbçilər idilər. Onlar çətin anda mübarizəyə atılaraq məmləkəti xilas etmişdilər. Üstəlik, hərbi xunta yaratmaq fikrinə düşməmişdilər. Sivil dövlətçilik yolunu tutmuş, türk-müsəlman dünyasında Azərbaycandan sonra ikinci respublika quruluşunun baniləri kimi tarixdə yer almışdılar.

Anadolu türklüyünün xilaskarı və yeni Türkiyənin qurucusu Mustafa Kamal Paşa ölkəsinin və xalqının həyatındakı bir sıra cahanşümul dəyişikliklərə imza atmışdı. Lakin çox güman ki, müəyyən dərəcədə həm də hərbçi düşüncəsinin təsiri altında (Əhməd bəy ordudan mayor rütbəsində tərxis olunan Fəthi Okyardan bəhs edərkən bunu ürək ağrısı ilə “kapral zehniyyəti” adlandırırdı) və şərqlilər üçün daha səciyyəvi sayılan bəzi xüsusiyyətlərdən uzaqlaşa bilməmişdi. Zaman keçdikcə hakimiyyətlərinə son qoyduğu sultanlar kimi o da özünü hakimi-mütləq və son söz sahibi sayırdı. Dediyi sözlərin, qəbul etdiyi qərarların təfsirinə, müzakirəsinə can atanları əksər hallarda dərhal yerində oturdurdu.

Amma bununla belə yaxın ətrafındakı bəzi tanınmış şəxslərin, ilk növbədə isə ziyalıların fikirlərinə hörmətlə yanaşmağa çalışırdı. Onları himayə edir, bilik və istedadlarına uyğun dövlət vəzifələrinə irəli çəkirdi. Türk Dil Qurumu, Türk Tarix Qurumu kimi mühüm elmi cəmiyyətlərin yaranmasında müstəsna rolu olmuşdu. İstanbul və Ankaradakı saraylarda gecənin gec saatlarına qədər davam edən məclislərdə Atatürkün müsahibləri bir qayda olaraq tanınmış elm adamları, şair və yazıçılar, jurnalistlər idilər. Bu baxımdan ayrı-ayrı təsadüflərdəki sərt davranışlarına, acı və tikanlı sözlərinə baxmayaraq türk dünyasının böyük insanlarından saydığı Əhməd Ağaoğluya da ümumən diqqətlə yanaşmışdı, ölkənin siyasi və mədəni-ictimai həyatındakı rolunu layiqincə qiymətləndirmişdi. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bu yalnız Atatürk hakimiyyətinin ilk on ilini əhatə etmişdi.

Əhməd bəy özünün siyasi baxışları ilə müəyyən dərəcədə XVIII əsr fransız utopistlərini xatırladırdı. O, insanlar arasındakı bərabərsizliklərin aradan qalxdığı, ağlın və şüurun hər şeyə hökm etdiyi, ictimai quruluşun mükəmməlliyi nəticəsində münasibətlərdə ideal harmoniya yarandığı cəmiyyət xülyası ilə yaşayırdı. Sosial utopiyanın son nümunələrindən olan “Sərbəst insanlar ölkəsində” əsəri Əhməd Ağaoğlunun necə bir Türkiyə, necə bir dünya arzusunun ifadəsi idi.

Əlbəttə, Əhməd Ağaoğlu Cümhuriyyət elanı ilə əsrlər boyu türk cəmiyyətinə hakim kəsilən şəxsi və ictimai xarakterli ziddiyyətlərin tənzimlənəcəyini, çatışmazlıq və qüsurların dərhal aradan qalxacağını düşünəcək qədər sadəlövh deyildi. Amma 700 illik səltənət üsul-idarəsinə son qoyulduğu, hakimiyyət-xalq münasibətlərinin tamamilə yeni müstəviyə keçdiyi respublika quruluşundan – Cümhuriyyətdən bir sıra sahələrdə müsbət dəyişikliklər gözləməkdə haqlı idi.

Atatürkün ətrafındakı intellektuallardan iki nəfər – Əhməd Ağaoğlu və Yusif Akçura ictimai-siyasi həyatda və idarəçilik sistemində köklü islahatlar aparılmasının ardıcıl tərəfdarları kimi çıxış edirdilər. Əksər hallarda müştərək fikirlərin səsləndirilməsi missiyası Əhməd bəyin üzərinə düşürdü. Onlar sosial ədalətin təmin olunması, dövlət adamları üçün güzəşt və səlahiyyətlərin minimuma endirilməsi, dövlətin xalqa yaxınlaşması məsələsində israrlı idilər.

Bu da ilk növbədə ənənələri əsasında yetişdikləri mədəniyyət və ideologiyadan nəşət edirdi. Hər ikisi Rusiya və Fransada əsaslı təhsil görmüş, rus və fransız maarifçiliyinin ənənələrindən bəhrələnmişdilər. Xüsusi ilə Əhməd bəy fransız utopik-sosialistlərinin fikir sisteminin güclü təsiri altında olduğunu heç zaman gizlətməmişdi. Onun ötən əsrin 20-ci illərində qələmə aldığı “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “Könülsüz olmaz”, “Tanrı hüzurunda” kimi əsərlərində cəmiyyətdəki bərabərsizliklərin aradan qaldırılması, dövlət-vətəndaş münasibətlərinin humanist və ədalətli əsaslar üzərində qurulması, borc və vəzifə hissinin şəxsi maraqlar fövqünə qaldırılması, ictimai şüurun inkişafı, ideala inam və s. məsələlər məhz fransız utopik sosializminin Türkiyə modelini yaratmaq təşəbbüsü kimi diqqəti çəkirdi.

Ən başlıcası isə o, yalnız ideoloji postulatlar hazırlamaqla, təkliflər verməklə kifayətlənmir, həm də bütün bunların həyata keçirilməsi uğrunda gücü və imkanları çərçivəsində mübarizə aparırdı. Yenilik hər yerdə olduğu kimi Cümhuriyyətdə də özünə çətinliklə yol açırdı. O biri tərəfdən isə generallar-paşalar sivil adamların fikirləri ilə hesablaşmağa, onlardan məsləhət almağa xüsusi maraq göstərmirdilər.

Bu zəmində Atatürkün yaxın çevrəsindəki İsmət İnönü, Rauf Orbay kimi hərbçi-idarəçilərlə Əhməd Ağaoğlu, yaxud Yusif Akçura kimi intellektual-ideoloqların fikirləri kəskin ziddiyyət təşkil edirdi. Birincilər hakimiyyət nemətlərindən yararlanmağı məqbul sayan realist siyasətçilər, praqmatiklər idilər. İkincilər isə fikir və baxışlarına görə daha çox idealist hesab oluna bilərdilər. Birincilər öz tarixi missiyalarını şərəflə yerinə yetirdiklərini düşünürdülər. İkincilər isə Türkiyədə hər şeyin yenidən qurulması inancını paylaşırdılar.

İclaslarda nadir hallarda söz alıb danışan Yusif Akçura TBMM sessiyasındakı çıxışında sadəlövhcəsinə idarəçilikdə əlavə xərclərin qarşısını almaq, israfçılığa son qoymaq yollarından biri kimi “məqam arabalarının (xidməti avtomobillərin-V.Q.) aradan qaldırılması” təklifini səsləndirəndə siyasi fırtına qopmuşdu. Baş nazir İsmət İnönü Akçuranın ürək təmizliyindən irəli gələn sözündən şou düzəltmək fürsətini əldən qaçırmamışdı. Əsəbi halda Məclis binasından çıxaraq sürücüsünə “Haydi, bana bir taksi ismarla”-demiş və nümayişkaranə şəkildə küçədən tutulmuş köhnə maşına əyləşib evinə yollanmışdı. “İkinci adam”ın bu sərt jestindən sonra təbiətən çəkingən olan Yusif bəyin səsi məclis tribunasından bir də eşidilməmişdi.

(1930-cu ildə Atatürkün də iştirak etdiyi məclisdə bu dəfə Əhməd Ağaoğlu dövlət vəsaitindən maksimum qənaətlə istifadə məsələsini qaldırmış, millət vəkilləri və nazirlərə edilən mali güzəştlərin nəticə etibarı ilə xalqın cibindən çıxarılması məsələsinə toxunmuşdu: “Biz millət vəkilləri dörd yüz lirə məvacib alırdıq və çox məmnun idik. Niyə bunu beş yüz lirəyə qaldırmaq lüzumu yarandı? Nəyə görə on dəqiqə nazirlik etmiş birisi məmləkətə onca dəqiqəlik xidməti olsa belə, ayda heç bir dövlətin vermədiyi qədər təqaüd almalıdır? Millət vəkillərinin vəkillik müddətinin məmurluq dövrü kimi qəbul edilməsinin Ana Yasaya zidd olması az imiş kimi, üstəlik niyə onlara vəkillik maaşlarından əlavə təqaüd verilməsi də qərara alındı?”.

Bu əsəbi monoloq baş nazir İnönü ilə Əhməd bəy arasında eybi əsəbi notlar üzərində köklənmiş dialoqa gətirib çıxarmışdı. İsmət İnönü:

–Əhməd bəy, – demişdi, – siz xəyalpərvər idealistsiniz. Həyatdan xəbəriniz yoxdur. İnsanlar pul istəyirlər, pul! Və siyasətçilər onların bu istəyini nəzərə almaq məcburiyyətindədir. Siz belə şeyləri anlaya bilməzsiniz.

–Həqiqətən, Paşa həzrətləri, anlaya bilmirəm, – deyə Əhməd bəy mövqeyindən geri çəkilməmişdi. – Pul kimindir? Onu istəyən kimdir? Verən kimdir? Türk kəndlisinin ətindən, dırnağından kəsib nazirlərə, millət vəkillərinə, iri məmurlara verməyə heç kimin haqqı yoxdur. Məhz bu haqq məhfumu tənəffüs etdiyimiz havadan da qovulmuşdur. Ona görə də insanlar söz almaq, söz söyləmək haqlarını bilsələr də, ondan istifadəyə cəsarət etmirlər”)

Göründüyü kimi, Əhməd Ağaoğlunu inandığı həqiqətlərin müdafiəsindən çəkindirmək elə də asan deyildi. Üstəlik, ciddi siyasi mübarizə məktəbi keçdiyindən o, Akçura kimi reallıq hissini itirməmişdi. Konflikt yarananda susmağı yox, opponentinin üstünə getməyi daha məqsədəuyğun sayırdı. Atatürkün hamını öz xofu altında saxlayan zəhmi də belə məqamlarda onu qorxutmurdu. Qazinin hökmü qarşısında hətta gənclik dostlarının, xüsusi rəğbət bəslədiyi adamların ehtiyatlandığı, sözünü udaraq geri çəkildiyi məqamlarda da Əhməd bəy fikir və mövqeyini müdafiə etmək baxımından sona qədər dirəniş göstərməyi bacarmışdı.

Müasirlərinin xatırladıqlarına görə belə məqamlarda həmsöhbətinə adətən “Əhməd bəy”, yaxud “Professor bəy” şəklində xitab edən Atatürk onu xüsusi vurğu ilə “Ağayof” – deyə çağırır, bununla da Anadolu türklərinin neçə əsrlik düşməni Rusiya ilə bağlılığını bir daha diqqətə çatdırırdı. (Atalarının rəsmən imtina etdiyi rus sonluqlu soyadın onlara şamil olunması ailə üzvlərində həmişə ciddi etiraz doğururdu. 1950-ci ildə “Ulus” qəzeti Demokrat Partiyasının liderlərindən biri kimi siyasi səhnədə tanınan Səməd Ağaoğlu barəsində “Ağayevin oğlu” ifadəsini işlədəndə bacısı, TBMM üzvü Tezer Taşqıran etiraz əlaməti olaraq siyahısı üzrə Qars millət vəkili seçildiyi Cümhuriyyət Xalq Partiyasından istefa vermişdi).

Türklüyün Məkkəsi saydığı məkanda böyük insanın dilindən bu qərəzli müraciət formasını eşitmək Əhməd bəy üçün daha ağır idi.

Atatürkə xüsusi məktub

Lakin hər iki tərəf belə acı, ağrılı məqamları tez unudurdu. Atatürk yenə fərqli fikir eşitmək üçün bu və ya digər məsələyə Ağaoğlunun münasibəti ilə maraqlanır, o da öz növbəsində xoşa gəlməyə, rəğbət qazanmağa deyil, həqiqəti söyləməyə çalışırdı. Bu mənada 1926-cı ildə millət vəkili, qəzet redaktoru Əhməd Ağaoğlunun cümhur başqanı Qazi Mustafa Kamala və baş nazir İsmət İnönüyə ünvanladığı məktub dövrün mühüm siyasi sənədlərindən biri kini sonrakı on illiklərdə də öz aktuallıq və əhəmiyyətini itirməyən nadir siyasi sənədlərindən biri idi. Qurtuluş Savaşının qələbə ilə başa çatmasından dörd, Cümhuriyyət elanından üç il sonra Əhməd Ağaoğlu bu tarixi zəfərlərə imza atanlara ölkə həyatında və dövlət idarəçiliyində təsadüf olunan, hamının bildiyi, amma yanından sükutla keçdiyi neqativ hallar barəsində açıq məlumat vermək məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdü. Hərəkətverici qüvvə yalnız cəsarət yox, daha çox Vətən və millət sevgisi idi.

Məktubun yazılmasının özünəməxsus tarixçəsi vardı. Həmin il Əhməd bəyə Türkiyə Şəkər Sindikatı İdarə Heyətinin üzvlüyü vəzifəsi təklif olunmuşdu. Özünü bu sahədə tam naşı saydığından “Mənim şəkərlə bütün əlaqəm sadəcə onu çaya batırıb içməkdən ibarətdir. Bu işdən heç bir şey anlamıram” – demiş, üstəlik millət vəkili kimi aldığı maaşın da yetərli olduğunu əlavə edərək üzvlükdən boyun qaçırmışdı. Amma dostu, dənizçilik naziri İhsan bəyin məsləhətinə qulaq asıb məsələ ilə bağlı baş nazir İsmət İnönünün də fikrini öyrənmək istəmişdi. İsmət bəy bu cür təyinatlarla “hər kəsin məsuliyyət bölgüsündə iştirakına” nail olmaq məqsədi güddüklərini bildirmişdi. Lakin Əhməd bəy sakitləşməmişdi. Atatürklə görüşlərin birində aldığı yersiz təklif və ümumilikdə dövlət idarəçiliyindəki belə qəribə hallar haqqında onu məlumatlandırmış, “Paşam, bu bir növ baş qatmaq siyasətidir. Köpəyin qabağına atılan sümük kimi susmaq payıdır” – deyə sərt danışmışdı. Atatürk ondan idarəçiliklə bağlı fikir və mülahizələrini yazılı şəkildə təqdim etməsini istəmişdi. Tezliklə həmin sənəd dövlət başçısının masası üzərinə qoyulmuşdu.

Atatürkün özəl qələm müdiri Həsən Riza Soyak tam mətnini “Atatürkdən xatirələr” (II cild. İstanbul, 1976, səh.493-499) kitabına daxil etdiyi məktubun (türkcə mənbələrdə rapor) Qazi tərəfindən “diqqətlə incələndiyini”, “bəzi sətirlərin altından xətt çəkildiyinin, bəzilərinin sonuna sual, yaxud nida işarəsi qoyulduğunu” yazırdı. Fəxri Sakal və Çətin Yetkinin fikrincə Əhməd Ağaoğlunun millət vəkilliyinə son verilməsində, hətta illər sonra universitet professorluğundan uzaqlaşdırılmasında dövlət və hökumət başçısına ünvanladığı tənqidi ruhlu müraciətin bəlli bir rolu olmuşdu. Bu məsələdə İsmət İnönü daha çox fəallıq göstərmişdi.

Məktubun yazılması yalnız idarəçiliyin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqəli deyildi. Əhməd bəy üçün mühüm olan başqa səbəb də vardı. 1926-cı ilin yayında İzmirə səfəri zamanı Atatürkün həyatına sui-qəsd cəhdi olmuşdu. Cəhd baş tutmasa da, müxaliflərlə, xüsusən də hökumətin siyasətindən narazılığını gizlətməyən köhnə ittihadçılarla haqq-hesab çəkmək üçün əlverişli imkan yaranmışdı. Atatürk, təbii, bu fürsəti əldən qaçırmamışdı. İstiqlal Məhkəməsi önünə çıxarılanların əksəriyyəti keçmiş siyasi rəqiblər – “İttihad və Tərəqqi” partiyasının üzvləri idilər. Həmişə belə hallarda olduğu kimi qurunun oduna yaş da yanmışdı. Əhməd bəy günahsızlıqlarına inandığı əqidə dostlarının taleyinə biganə qalmamışdı.

O, uzun illərdən bəri tanıdığı, vətənpərvərlik və türklük duyğularına dərin sayğı ilə yanaşdığı insanları müdafiə etməyi öz şərəf borcu sayırdı. Hətta onlara qarşı irəli sürülən ağır ittiham – Atatürkə sui-qəsddə günahlandırılmaları da Əhməd bəyi qorxutmamışdı. “İstiqlal Məhkəmələrinin qəzəbinə tuş olan bəzi arkadaşlarının heç nəyə baxmadan yardımına qoşduğunu görürük. Doğru yolda olanlar iftiraya məruz qalınca onları Mustafa Kamal Paşanın yanında belə savınmışdı (müdafiə etmişdi – V. Q.) Hüseyn Cahid, Əli Çətinqaya, Yenibaxçalı Şükrü, Seyid Tahir Əfəndi, Doktor Nazim, Topçu İhsan kimi şəxslərə həyatlarının çətin anlarında kömək etmiş, həbs olunduqları zaman ailələrinə maddi və mənəvi yardım göstərmişdir” – deyə Fəxri Sakal “Ağaoğlu Əhməd bəy” kitabında yazır.

Məktubda Türkiyənin gələcək inkişaf yolu, siyasi quruluş, hakimiyyət-xalq münasibətləri, demokratik institutların zəruriliyi, dövlət həyatının bütün sahələrində sağlam rəqabət mühitinin yaradılması və s. məsələlərlə bağlı fikirlər öz əksini tapmışdı. Canı və qanı bahasına məmləkətin müstəqilliyini təmin etmiş türk insanının ağır güzəranı, cəmiyyətdə baş alıb gedən qanunsuzluqlar, sözlə əməl arasındakı uçurum Əhməd Ağaoğlunu qələmə sarılmağa vadar etmişdi.

“Dünya tarixində bizim məmləkətimizdə olduğu kimi dörd-beş il içində bu qədər dərin və əsaslı bir inqilaba bəşəriyyət indiyədək şahidlik etməmişdir. Dövlətin əsrlərdən bəri dayandığı bütün əsaslar kökündən çıxarılaraq atılmışdır. Bu addımın vacibliyinə bəndəniz hamıdan çox qanedir. Sökülüb atılan həmin əsaslar çürümüş dövləti yıxılmağa məhkum etmişdi. Bunların atılması və yerlərinə qoyulan yeni, canlı və təzə əsasların gətirilməsi dövlətin ayaqda durması baxımından zəruri idi” – deyən Əhməd bəy tam bir səmimiyyətlə ölkədəki inqilabi dəyişiklikləri alqışlayırdı. Lakin eyni zamanda aradan beş il keçməsinə baxmayaraq dövləti “ayaqda saxlayan” yeni əsasların yaradılmamasını inqilabın gələcəyi üçün təhlükə sayırdı.

Onun fikrincə, Qazi başlatdığı inqilabı davam etdirməli idi. Əgər ilk mərhələdə Türkiyə yadelli işğalçılardan təmizlənmişdisə, ikinci mərhələdə zərbənin bütün ağırlığı daxildəki bəlalara və problemlərə qarşı çevrilməli idi. Belə şəraitdə inqilabçı qüvvənin arxalana biləcəyi əsas prinsiplərdən biri dövlət başçısının mənəvi nüfuz və prestiji sayılırdı. “Bu nöqteyi-nəzərdən həmd olsun, dünyanın heç bir yerində türk inqilabçılarının başında dayanan dahinin sahib olduğu nüfuza bənzər bir prestijə təsadüf olunmamışdır” – deyə Atatürkün fəzilətlərini yüksək qiymətləndirən Əhməd bəy daha irəli gedərək tək bir şəxsin nüfuz və təsirinin, ədalət və təmizliyinin ölkəni dəyişdirmək baxımından yetərli olmadığı fikrini önə sürürdü.

“Qazi Paşanın həyata keçirdiyi dəyişikliklər böyüklüyü etibarı ilə, heç şübhəsiz möcüzəvi və əfsanəvidir. Bir millət yalnız qeyd-şərtsiz etimad göstərdiyi, qəlbinin və ruhunun bütün səmimiyyəti ilə təqdis etdiyi bir rəhbərə bu şəkildə təslim olur. Bu möcüzəni yaratmaq türk dahisinə nəsib olmuşdur” – sözləri ilə Atatürkü göylərə qaldıran, daha açıq desək, onun heysiyyətini oxşamağa çalışan Əhməd Ağaoğlu dərhal sonra acı həqiqətlərin təsvirinə keçmişdi.

Onun fikrincə, həm Atatürkün, həm də ölkənin nüfuzuna, mənəvi prestijinə zərbə vuran üç qorxulu təmayül mövcud idi: vəzifəli adamların öz nəfslərinə sahib dura bilməmələri (Əhməd bəydə “nəfs fəraqəti yetərsizliyi”), başında Atatürkün dayandığı Cümhuriyyət Xalq Partiyasının fəaliyyətsizliyi, qarşılıqlı nəzarətin olmaması. İttihad və Tərəqqi hökumətinin süqutunu da eyni amillərin şərtləndirdiyini yada salan Əhməd Ağaoğlu yazırdı: “Türk milləti İttihad və Tərəqqinin bütün xətalarını, hətta məmləkətin parçalanmasını belə unutmuşdur. Unutmadığı bir şeylər varsa o da ehtikarlar, qanunsuzluqlar, çapovulçuluq və israfçılıqlardır !”

Əhməd Ağaoğlu Atatürkün diqqətini çox ciddi məqama cəlb edirdi: yaxın keçmişin acı təcrübəsinin cəmisi üç illik tarixə malik Cümhuriyyətdə unudulması faciəvi nəticələrə gətirib çıxara bilərdi! Əhməd bəyin səmimi qənaətinə görə, hakim partiya üzvləri, dövlət adamları, millət vəkilləri respublika vətəndaşı olmağın məsuliyyətini öz əxlaq və mənəviyyatlarında, gündəlik davranışlarında göstərməli, cəmiyyətə nümunə olmalı idilər. Onu qayğılandıran Cümhuriyyətdə tamamilə əks mənzərənin yaranması idi: “Biz firqə üzvləri üzərimizə düşən vəzifəni artıq unutmaqdayıq. Pula, ticarətə, mənfəətə, şəxsi fayda güdməyə qapılmaqdayıq. Xalqa münasibətdə amiranə, təkəbbürlü tövr almaqdayıq. Vəzifə və mövqeyimizdən yararlanıb hökm göstərmək, idarələrdə şəxsi mənafelər arxasınca qoşmaqdayıq”.

Əksəriyyəti Atatürkə yaxın şəxslərdən, hökumət üzvlərindən, nüfuzlu adamlardan ibarət partiya rəhbərliyi – Firqə Divanı da Əhməd bəyin sərt tənqidindən kənarda qalmamışdı. O, Atatürkün qurucusu olduğu Cümhuriyyət Xalq Partiyasının rəhbərliyini fəaliyyətsizlikdə, yaxasını məmləkətin üzləşdiyi problemlərin həllindən kənara çəkməkdə təqsirləndirirdi. Avropadakı hakimiyyət partiyalarının təcrübəsini nümunə gətirərək onların iqtidar olduqları zaman ölkənin taleyi üçün məsuliyyət yükünü öz çiyinlərinə götürdüklərini, bunu bacarmadıqda isə ya istefa verdiklərini, ya da seçkiləri uduzaraq bir kənara çəkildiklərini xatırladırdı.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2012.- 24 noyabr.- S.10-11.