Hüseyn Cavid yaradıcılığında qadın problemi

Sosial mədəni düşüncədə qadın problemləri bütün dövrlərdə mövcüd olmuş, cəmiyyətin həyatında çox mühim əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin problemlər XIX və XX əsrlərdə Azərbaycan ziyalılarının, yazıçı və şairlərin marağını çəkmiş və onlar qadın azadlığı uğrunda ardıcıl mübarizə aparmışlar. Belə yaradıcı insanlardan biri də Azərbaycanın dahi şairi və mütəffəkiri Hüseyn Caviddir. H.Cavidin yaradıcılığında qadın problemi, ailədə və cəmiyyətdə qadına münasibət, qadının yeri və rolu məsələsi də mühüm yer tutur. Demək olar ki, Cavidin elə bir əsəri yoxdur ki, orada qadınla bağlı bu və ya digər məsələyə toxunulmasın. İyirmi iki pyes və yüzlərlə poema və şeirlərin yaradıcısı olan H.Cavidin əsərlərinin bir çoxu qadın adı ilə adlandırılmışdır. (“Afət”, “Maral”, “Şeyda”, “Şəhla” və s.).

Sənətkar “Şərq qadını” şeirində qadınının cəmiyyətdə durumunu heç də ürək açan olmadığını dilə gətirir. Şeirin elə girişində bu qadını belə təqdim edilir: “Mən nə idim? Şərqin əzilmiş qadını! (Biraz sükut...) Mən nə idim? Uf, onu heç sormayınız! Varlığım bir quru heç”.

“Varlığı heç olan” bu qadın gözəldir. Cəmiyyət həyatında yeri məhdud olsa da, seksual obyekt olaraq diqqət mərkəzində durur: “Vardı bir çox tapınanlar da mana, Çünki pək dilbər idim”-deyir.

Qadının doğulduğu gündən elə tarixin, zəmanənin əsiri olduğunu bildirən şair qeyd edir ki, qadın elə anadan olandan gün görmür, hər zaman əzab, əziyyətlərə dözməli olur. Özü istəmədən məcbur onu çirkləndirə bilərlər.

Keçmişin ən qaba, ən vicdansız

Kirli dırnaqları qəhr etdi məni.

Görmədim gün işığı;

Doğduğum gündən — əvət — tarixin

Paslı zəncirləri inlətdi məni.

Cavid feodal əxlaqının, şəriət qanunlarının köhnəlmiş adət və ənənələrin möhkəm kök saldığı cəmiyyətdə, öz acı həyatını yaşayan və bu ümidsiz həyatdan xilas yolunu yalnız ölümdə axtaran zavallı qadınları yaddan çıxarmır, onları mülkədar dini əxlaqının qurbanları sayır. Bu qadın obrazları vasitəsilə Cavid, qadına vəhşi münasibətin məişətdə və cəmiyyətdə nə qədər dərin kök saldığını göstərir, buna öz nifrətini və etirazını bildirir.

Hər tərəfdən qara bir mövhumat

Pərdələr çəkdi həmən gözlərimə...

Etdi qanunilə din istehza

Mənim öksüzcə qırıq sözlərimə.

Lakin şeirin sonunda şair o qaranlıq günlərin arxada qaldığını şərq qadınının azadlığına nail olduğunu bildirir,

İmdi lakin o tikənlərdən uzaq

Gülərək, oynayaraq,

Yaşamaq zövqünü duymaqdayım ancaq, ancaq...

Yox, mən artıq sürünən heç deyilim,

Parçalanmış da qaranlıqdan hörülmüş kəfənim.

Qeyd etmək lazımdır ki, Hüseyn Cavidin qadın məsələsinə münasibəti, onun qadın haqqında görüşləri həmişə eyni olmamışdır və onlar zaman keçdikcə müəyyən dəyişikliklərə uğramışlar. Yaradıcılığının ilk dövrlərində qadını əsasən zəif, gücsüz, alçaldılan, təhqir olunan bir məxluq kimi göstərən Cavid, yaradıcılığının sonrakı dövrlərində, qadını öz hüquqları uğrunda mübarizəyə qadir olan bir insan kimi səciyyələndirir. Məsələn, yaradıcılığının ilk dövrünə aid olan, “Bir qızın fəryadı”, “Vərəmli qız” və s. əsərlərində, şair qadını yazıq, bədbəxt, fiziki və mənəvi əzab və iztirablar altında inləyən bir məxluq kimi təsvir edir. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən sonra Cavidin bu məsələyə münasibəti müəyyənləşir və konkret şəkil alır. Məşhur “Qadın” şeirində o artıq qadının acı taleyini təsvir etməklə, ona mərhəmət hissi ifadə etməklə, onun iniltilərini eşitməklə kifayətlənmir, onun cəmiyyətdə və ailədə rolu məsələsini ön plana çəkir, diqqəti bu məsələyə yönəldir. Qadın onun nəzərində yeni nəslin tərbiyəçisi, insanlığın anasıdır. O yalnız öz övladlarının deyil, bütün millətin anasıdır. Bunu isə

“Qadın! ey möhtərəm ənisi bəşər!

Sənsiz öksüz qalırdı çinsi bəşər”.

Cavid eyni zamanda qadının təhsil almasını, onun savadlı olması istəyir. Bunu “Qız məktəbində” adlı şeirində qələmə alan sənətkar həmçinin qadınları sadə olmağa çağırır. Onları qızıl, bəzəkdən xilas olmağa, savadlı olmağa səsləyir. Qadının sərvətinin onun mənəvi təmizliyi olduğunu bildirir.

– Quzum, yavrum! Adın nədir?

– Gülbahar.

– Peki, sənin anan, baban varmı?

– Var.

– Nasıl, zənginmidir baban?

– Evet, zəngin, bəyzadə...

– Öyle ise, geydiyin geyim neyçin böyle sade?

Bununla yanaşı, Cavid insanları bir-birini sevməyə çağırır. O, bildirir ki, Allahı sevməklə yanaşı, onun yaratdıqlarını, bəndələrini də sevməlisən.

– Çox doğrusöz... Bu dünyada sənin ən çox sevdiyin

Kimdir, quzum, söylərmisən?

— Ən çox sevdiyim ilkin

O Allah ki, yeri-göyü, insanları xəlq eylər.

— Sonra kimlər?

— Sonra onun göndərdiyi elçilər.

— Başqa sevdiklərin nasıl, yoxmu?

— Var...

— Kimdir onlar?

Anam, babam, müəlliməm, birdə bütün insanlar...

Burada H.Cavidin qəlbini iftixarla dolduran Azərbaycan qızlarının oxuması və gələcək anaların cəmiyyətdə öz layiqli yerlərini tutacağına bəslədiyi inamdır.

Əsədova Sevinc

525-ci qəzet.- 2012.- 29 noyabr.- S.5.