Açıq cəmiyyət və mətbuat

XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda müstəqillik, azadlıq, demokratiya dalğası ölkənin inkişafı və Qərb dəyərlərinə yanaşması ilə bərabər, KİV-in də çox sürətli tərəqqisi və cəmiyyətdə mövqelərinin möhkəmlənməsi ilə müşayiət olundu. Bu iqtisadi-siyasi, sosial–mədəni, intellektual tərəqqi isə, öz növbəsində, cəmiyyətin inkişafının yeni mərhələyə keçidi ilə nəticələndi. Ölkədə demokratiya, plüralizm, fikir və söz azadlığının əsas daşıyıcılarından biri olan media insanların cəmiyyətin idarə olunmasında iştirakını labüdləşdirdi, onları ölkənin taleyüklü məsələlərində daha məsuliyyətli və fəal olmağa səfərbər etdi. İnsanlarda ölkə, Vətən, xalq üçün, onun taleyi üçün bir sahiblik, bir məsuliyyət hissi yaranmağa başladı. Bu yeni dalğa ölkədə prinsip və keyfiyyətcə yeni bir prosesin – açıq cəmiyyət quruculuğunun ilk cücərtiləri, simptomları idi. Kütləvi informasiya vasitələri – qəzetlər, jurnallar, teleradio proqramları, sənədli kinofilmlər və kütləvi informasiyanın müntəzəm formada yayıldığı digər vasitələr – cəmiyyətin inkişafına ciddi təsir göstərən, onun vəziyyətini və mahiyyətini müəyyənləşdirən siyasi sistemin tərkib hissəsidir. Onların fəaliyyəti cəmiyyətdə baş verən reallıqlara münasibət formalaşdırır, ictimai-siyasi təsir göstərir. KİV təkcə informasiya ilə kifayətlənmir, o həm də yeniliklərə şərh verir, ayrı-ayrı ideyaları, təlimləri, siyasi proqramları təbliğ və təşviq edir.

KİV insanlarda ictimai fikirlər, inam və sosial fəallıq formalaşdırmaqla, onları müəyyən fəaliyyətə istiqamətləndirir. İnformasiyaların əsas mənbəyi, daşıyıcısı “dördüncü hakimiyyət” adlanan, çağdaş dünyamızda özündən əvvəlki hakimiyyət qolları ilə, demək olar, eyni səviyyədə dayanan və onlara sağlam opponentlik edən kütləvi informasiya vasitələri, qısa deyilsə, mediadır. Cəmiyyətin inkişafında uzaq keçmişdən mətbuat öz sözünü demiş, müasir dövrdə isə KİV ictimai həyatın ayrılmaz mexanizminə çevrilmişdir. XX əsrin ortalarından “informasiyalı cəmiyyət” anlayışının meydana çıxması da bu proseslərlə bağlıdır və məhz informasiyalı cəmiyyət tədricən formalaşaraq müasir sivilizasiyada özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Bu inkişaf isə, həm də kütləvi informasiya vasitələri, bütövlükdə jurnalistika ilə bağlıdır. Belə bir cəmiyyətdə vətəndaşların informasiya almaq hüququ cəmiyyətin və dövlətin demokratik göstəricisi kimi qəbul olunur. Demokratik, hüquqi cəmiyyətdə hər bir vətəndaş dünyada və ölkədə baş verən proseslər barədə məlumatlanmaq üçün hüquqi cəhətdən zəmanət verilən azadlıqlara malikdir. Aşkarlıq və demokratiya kütləvi informasiya vasitələri olmadan nəinki reallaşdırıla, heç təsəvvür belə edilə bilməz. Ona görə də, “bəşəriyyət demokratiyanın yolunu açıq, informasiyalı cəmiyyətdən almışdır” və “Demokratik əsaslarla fəaliyyət göstərən ölkədə jurnalistikanın inkişafı insanın informasiya hüququnu təmin edən açıq cəmiyyətə aparır” söyləyən mətbuat nəzəriyyəçiləri tamamilə haqlıdırlar.

Açıq cəmiyyət elə bir ictimai mühitdir və belə bir fakta əsaslanır ki, heç kim həqiqət üzərində mütləq monopoliyaya malik deyildir, müxtəlif adamların müxtəlif nəzər- nöqtələri ola bilər, ayrı-ayrı qurumlar insan hüquqlarını mütləq müdafiə etməlidirlər, bütün insanlara sərbəst və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq imkanı verilməlidir. Ümumilikdə, açıq cəmiyyət qanunun aliliyini, demokratik yolla seçilmiş hökumətin varlığını, müxtəlif təbəqələrin olmasını qəbul edən, ictimai azlıqlara və onların hüquqlarına hörmətlə yanaşan bir cəmiyyət kimi xarakterizə olunur. KİV-in bu dövrdə konstruktiv rolu, əsasən, açıq cəmiyyət azadlıqlarının əldə edilməsindən və saxlanılmasından ibarətdir. İnformasiya plüralizmi, informasiya məkanının tam prinsipial açıqlığı, KİV-in dövlət təsirinin hüdüdlarından kənarda da geniş yayılması açıq cəmiyyətin formalaşmasının əsas və aparıcı şərtidir. Bu cəmiyyətin prinsiplərinə görə, demokratik hökumət onu tənqid edənləri, müəyyən əks mülahizə yürüdənləri nəzarətdə saxlamamalı və məzəmmət etməməlidir. Demokratiya yeni ideya, məlumat, fikir və düşüncələri qeyri-adi, qeyri- məhdud axından qidalanan vətəndaşların enerjisi hesabına çiçəklənir. Vətəndaşları hökumətin təzyiqindən qorumaq üçün hökumətin təklifləri qanunverici orqanda qanun şəklinə salınmalı, KİV vasitəsi ilə ictimaiyyətin müzakirəsinə verilməli, ictimai nəzarət təmin edilməlidir. Neçə onilliklər öncə açıq cəmiyyət ideyası mücərrəd fikir, fantastik mülahizə təsiri bağışlaya bilərdi. Lakin qloballaşma dövrünün coşqun proseslərini, son 40- 50 ildə dünyada baş verən əhəmiyyətli dəyişiklikləri nəzərə alsaq, açıq cəmiyyətin qanunlarının çox qısa zaman kəsiyində ictimai- siyasi münasibətlərdə və bütövlükdə cəmiyyətdə aparıcı vasitəyə çevriləcəyi şübhə doğurmamalıdır. İnformasiya–kommunikasiya texnologiyalarının günbəgün deyil, saatbasaat inkişaf etməsi, dünyada demokratik proseslərin dönməz xarakter alması, sivilizasiyanın modernləşməyə meyli bütün bəşəriyyətin üzünün tərəqqiyə və açıq cəmiyyətə çevrilməsindən xəbər verir. Məhz bu səbəbdən də “Azərbaycanda açıq cəmiyyətin formalaşmasında mətbuatın rolu (1991-2004-cü illər)” mövzusu ciddi aktuallıq kəsb edir. Araşdırmanın məqsədi Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra ölkədə baş verən mütərəqqi meylləri, demokratik prosesləri, vətəndaş və açıq cəmiyyət quruculuğu səylərinin tarixini, mətbuatın bu inkişafa pozitiv təsiri və ideoloji təminatı məsələlərini öyrənməkdir. Dünyada açıq cəmiyyət quruculuğunun əsas prinsiplərinin bərqərar olduğu ölkələrin keçdiyi inkişaf tarixinin Azərbaycan reallıqları ilə müqayisəli araşdırılması, ölkəmizin Qərb dəyərlərinə inteqrasiyası problemləri, mənəvi inkişaf, insan hüquq və azadlıqlarının cəmiyyətimizdə bərqərar olması məsələləri tədqiqatın prioritet istiqamətini təşkil edir.

Qloballaşma şəraitində Azərbaycanın açıq cəmiyyət quruculuğuna qədəm qoyması faktının strateji nəticələrini proqnozlaşdırmaq, mətbuatın ölkə üçün bu taleyüklü inkişaf mərhələsində maarifçilik, təşkilatçılıq və aşkarlıq , şəffaflıq vasitəsi kimi rolunun fövqəladə şəkildə artması müstəvisində fəaliyyət prinsiplərini araşdırmaq başlıca məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur. Burada əsas tədqiqat obyekti 1991-2004-cü illəri əhatə edən müasir Azərbaycan mətbuatıdır. Əsasən, “Azərbaycan”, “525-ci qəzet”, “Zerkalo”(“Ayna”), “Yeni Azərbaycan”, “Yeni Müsavat” qəzetlərinin materialları, həmçinin digər elmi, bədii və publisistik nümunələr üzrə sözügedən zaman kəsiyində ölkədə yeni cəmiyyət quruculuğu, demokratik proseslər, müstəqillik illərinin mürəkkəb keçid mərhələsində ictimai şüurun, dövlətçiliyin qorunması və milli ideologiyanın formalaşması səylərinə mətbuatın sanballı köməyi və təsiri konkret faktlarla göstərilir. Burada açıq cəmiyyət quruculuğu məsələlərinin son dövrdə istər dünyada, istərsə də Azərbaycanda kifayət qədər geniş maraq kəsb etməsi, onun mahiyyət və əsas prinsipləri ilə bağlı polemikaların daim ictimai həyatda, siyasi və sosial kuluarlarda yer alması, ölkədə yeni cəmiyyətin təşəkkülünün günün reallığına çevrilməsi faktı əsas götürülərək ictimai həyatın ruporu olan mətbuatın bu problemlərə yanaşma formaları ətraflı şəkildə tədqiq olunmuşdur. Araşdırmada həm açıq cəmiyyətin tələbləri nöqteyi-nəzərindən daha sivil və demokratik ölkələrin təcrübəsi, həm də , eyni zamanda, bu təcrübəni gündəlik fəaliyyətlərində tətbiq etmiş və maraqlı, legitim nəticələr qazanmış KİV-in publisistik materialları tədqiqat obyekti olmuşdur. Müəllifin qələmə aldığı mövzunun nəzəri və metodoloji əsasında açıq cəmiyyətin formalaşması prosesində misilsiz xidmətləri olan, demokratiyanın ayrılmaz atributuna çevrilən, “dördüncü hakimiyyət” kimi dəyərləndirilən mətbuatın milli ənənələri, müasir fəaliyyət prinsipləri, dünya təcrübəsinin tarixi və müasir meyllərinin analoji aspektləri ilə müqayisəli şəkildə təhlili dayanır. Nəzəri konsepsiyalar və siyasi, fəlsəfi, publisistik aspektlərə tarixilik baxımından yanaşma mövzunun araşdırma üzrə məqsəd və nəticələrinin əsas prinsiplərini təşkil edir. Bu zaman bir sıra maraqlı, orijinal nəzəri fikirlər irəli sürülür və əsaslandırılır. Araşdırmada göstərilir ki, açıq cəmiyyət quruculuğu konsepsiyası və bu prosesin reallaşmasında mətbuatın rolu tarixi ciddi araşdırma mövzusu kimi ötən əsrdən tədqiq edilməyə başlamışdır. “Açıq cəmiyyət” anlayışı ilk dəfə olaraq fransız filosofu Anri Berqsonun (1859 – 1941) 1932- ci ildə yazmış olduğu “Mənəviyyat və dinin iki mənbəyi” kitabında özünə geniş yer almışdır. A.Berqson sözügedən kitabda bir-birinə tam əks mövqedə dayanan “açıq cəmiyyət “ və “qapalı cəmiyyət” fəlsəfi kateqoriyalarını geniş elmi –siyasi leksikona daxil etmişdir. Lakin A. Berqsonun sözügedən əsərində “açıq cəmiyyət”, “qapalı cəmiyyət” anlayışları sırf dini – fəlsəfi məna yükünə malikdir və ictimai həyatın digər sahələrini əhatə etmir.

Bu anlayışlar yalnız Böyük Britaniya alimi Karl Popperin 1945-ci ildə işıq üzü görmüş “Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri” kitabından sonra geniş şöhrət qazanmışdır. Bu ikicildlik kitabda K.Popper açıq cəmiyyət ideyasını özünün elmi səmərəlilik fəlsəfəsi ilə birləşdirərək mükəmməl bir elmi – siyasi istiqamətin əsasını qoymuş oldu. Məhz bu aspektdən açıq cəmiyyət ideyası media tərəfindən ötən əsrin ortalarından sonra daha intensiv şəkildə öyrənilməyə başlandı. Həmin dövrdə- 80-ci illərin sonu – 90-cı illərin əvvəllərində Şərqi Avropada, eləcə də keçmiş SSRİ məkanında baş verən demokratik proseslər və milli – azadlıq hərəkatları nəticəsində açıq cəmiyyət quruculuğu prosesi ən aktual və strateji cəhətdən ən cəlbedici istiqamətə çevrildi. Bu dövrdə açıq cəmiyyətin mahiyyəti, perspektivləri və problemləri ilə bağlı istər Qərb, istər rus, istərsə də Azərbaycan məkanında kifayət qədər ciddi araşdırmalara başlandı. Hazırda bu publisistik, elmi və fəlsəfi araşdırmalar ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Norveç, Almaniya, Fransa kimi ölkələrin sahə elmi mərkəzlərinin tədqiqatlarının əsas profilini təşkil edir. Azərbaycanda açıq cəmiyyətin formalaşması prosesində milli kütləvi informasiya vasitələrinin rolunun araşdırılması ölkəmizdə sözügedən sahədə ilk cəhddir. Çağdaş Azərbaycan jurnalistikası tarixində demokratik inkişafın, vətəndaş cəmiyyətinin ən yüksək fazası olan açıq cəmiyyətin formalaşmasına mətbuatın təsiri mövzusu ilə bağlı indiyə kimi fundamental, kompleks araşdırmaya rast gəlmək qeyri-mümkündür. Bu sahəyə yaxın mövzularda müəyyən mülahizələr səslənsə, yazılar dərc olunsa da, həmin materiallarda mövzunun bütövlükdə elmi-publisistik həlli deyil, ayrı-ayrı aspektləri barədə fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu araşdırmada mətbuatın ölkədə gedən quruculuq proseslərinə təsiri, cəmiyyətin bu quruculuq səylərini dərindən qavraması və dəstəkləməsi, cəmiyyətlə dövlət arasında münasibətlərin sivil qaydada tənzimlənməsində onun yeri və rolu elmi və praktik şəkildə əsaslandırılmışdır.

Müasir cəmiyyətdə mətbu proseslərin sürətli inkişafı bir sıra amillərlə bağlıdır və bu inkişaf özünün məntiqi nəticələrini meydana çıxarır. Tərəqqidə olan ictimai-siyasi formasiyanın, konkret cəmiyyətin lokomotivi elmi-texniki inqilab, yeni ictimai münasibətlərin yaranması ilə reallaşan, evalyusiyanın danılmaz atributuna çevrilən informasiyadır. Məhz informasiya axınının intensivləşməsi, planetin ən fərqli ictimai-siyasi mühitində, eləcə də kommersiya dünyasında bu əmtəəyə sonsuz maraq onu sivilizasiyanın taleyini müəyyən edəcək, bəlkə də dəyişəcək səviyyəyə qaldırır.

İnformasiyanın əsas daşıyıcısı olan media üçün isə söz və mətbuat azadlığı demokratik inkişafın ən başlıca istiqamətidir. Azad söz və azad mətbuat cəmiyyətdə aşkarlığın və demokratik prinsiplərin bərqərar olmasında aparıcı rol oynamaqla yanaşı, demokratiyanı səciyyələndirən əsas amillərdən sayılır. Ayrı-ayrı ölkələrdə demokratiyanın səviyyəsini dəyərləndirərkən bu iki kriteriya hökmən nəzərə alınır, çünki mətbuat azadlığı elə cəmiyyətin azadlığının göstəricilərindən biridir.

Bəs açıq cəmiyyət nədir və özündə hansı qanunauyğunluq və prinsipləri ehtiva edir? Bu cəmiyyətin formalaşması üçün hansı şərtlərin olması zəruridir?

Açıq cəmiyyət elə bir cəmiyyətdir ki, elə bir fakta əsaslanır ki, heç kim həqiqət üzərində mütləq monopoliyaya malik deyildir, müxtəlif adamların müxtəlif nəzər – nöqtələri ola bilər, ayrı-ayrı qurumlar insan hüquqlarını mütləq müdafiə etməlidir, bütün insanlara sərbəst və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq imkanı verilməlidir. Buradan da aydın olur ki, debatlar açıq cəmiyyətin ilkin şərtlərindən biri, ayrılmaz hissəsidir. Bu qənaət müasir rus və dünya mətbuat nəzəriyyəçilərinin əsərlərində də dəfələrlə bu və ya digər formada öz təsdiqini tapmaqdadır . Ümumilikdə isə açıq cəmiyyət qanunun aliliyini, demokratik yolla seçilmiş hökumətin varlığını, orada müxtəlif cəmiyyətlərin olmasını qəbul edən, ictimai azlıqlara və onların hüquqlarına hörmət edən bir cəmiyyət kimi xarakterizə olunur.

“Açıq cəmiyyət” anlayışı özünün yaranması və populyarlıq qazanması üçün ilk növbədə fransız filosofu Anri Berqsona minnətdar olmalıdır. “İntuitivizm” və “həyat fəlsəfəsi” cərəyanlarının qatı tərəfdarı olan A. Berqson hələ 1932- ci ildə yazmış olduğu “Mənəviyyat və dinin iki mənbəyi” kitabında bir-birinə tam əks mövqedə dayanan “açıq cəmiyyət “ və “qapalı cəmiyyət” fəlsəfi kateqoriyalarını müasir elmi – siyasi müstəviyə, daha konkret olaraq isə, sosial həyata daxil etmişdir.

Lakin A. Berqsonun sözügedən əsərində “açıq cəmiyyət” anlayışı yalnız dini – fəlsəfi məna daşıyır və ictimai həyatın digər sahələrinə tətbiq olunmur. Başqa sözlə deyilsə, bu kateqoriya sözügedən kitabda dini məzmun kontekstindən araşdırılır.

Avstriya mənşəli Böyük Britaniya alimi Karl Popperin 1945-ci ildə işıq üzü görmüş məşhur “Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri” kitabından sonra açıq cəmiyyət araşdırmaları geniş şöhrət qazandı. Bu ikicildlik kitabda açıq cəmiyyət fəlsəfəsini özünün elmi səmərəlilik fəlsəfəsi ilə birləşdirən Popper iddia edir ki, “gələcək bizdən asılıldır və bizə heç bir tarixi zərurət təzyiq göstərmir”, “obyektiv tarixi prosesi öyrənməklə” yaratdıqları nəzəriyyə əsasında gələcəkdən xəbər verən “rəmmallar” ən azı səhv edirlər. Digər məqamda isə tarixilik əleyhdarı israr edir ki, “ gələcəyi qabaqcadan görmək olmaz, lakin onu kəşf etmək olar.” Belə fəlsəfə insanı həm öz nəzəriyyələrinin real həyata uyğunluğuna nəzarət etməyə, həm də fəal həyat mövqeyi tutmağa, konkret hərəkətlərə, xoşbəxt gələcəyə doğru təklikdə konkret addımlar atmağa sövq edir.

Məhz buna görə də Popper 5-7 il üçün nəzərdə tutulan qlobal planların əleyhinə çıxış edir. Popper hesab edir ki, kiçik addımlarla hərəkət etmək və lokal eksperimentlərdən təcrübə toplamaq lazımdır. Belə siyasəti o, “sosial mühəndislik” adlandırır. Sosial mühəndislik tərəfdarları hesab edirlər ki, siyasətin elmi əsasını ictimai institutları bizim məqsəd və arzularımıza uyğun olaraq qurmaq və ya dəyişmək üçün zəruri olan informasiyanın toplanması təşkil edir.

Karl Popper kimdir?

Ser Karl Popper elmi fəlsəfə, siyasi nəzəriyyə və sosiologiya sahəsində böyük xidmətləri ilə məşhurlaşmışdır. K. Popperin Debatlar Klubu məhz onun şərəfinə belə adlandırılmışdır. Qeyd edildiyi kimi, 1945-ci ildə yazdığı “Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri” kitabı ilə Popper açıq cəmiyyət ideyasını məşhurlaşdırmışdır ki, bu anlayış da fəlsəfə, məntiq, iqtisadiyyat, politologiya, filologiya və jurnalistika elmlərinə güclü təsir göstərmişdir.

Karl Popper 1902-ci ildə Avstriyada anadan olmuş, təhsilini Vyana Universitetində almış və 1928-ci ildə elə orada ona bakalavr dərəcəsi verilmişdir. 1930-cu ilin sonlarında Karl Popper Yeni Zelandiyanın Kaystçers Universitetində dərs demək üçün Vyananı tərk edir.

1946-cı ildə onu London İqtisadiyyat Məktəbində dərs demək üçün Böyük Britaniyaya dəvət edirlər. Burada o, məntiq və elmi metod üzrə professor elmi dərəcəsi alır.

1972-ci ildə Popperə zadəgan titulu (ser) verilir və on ildən sonra isə o, Böyük Britaniyanın Fəxri Ordeninə layiq görülür. Karl Popper Kral Cəmiyyətinin, Britaniya Akademiyasının, Amerika Elm və İncəsənət Akademiyasının, həmçinin bir sıra milli və beynəlxalq Akademiyaların üzvü seçilmişdir.

1994-cü ilin iyununda K.Popper Praqada Mərkəzi Avropa Universitetində mühazirələrlə çıxış edir. Bu universiteti o, sabiq Sovet İttifaqı və Şərqi Avropada açıq cəmiyyət ideyalarını aşılayacaq intellektual bir mərkəz kimi təsis etmişdi.

“Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri” kitabından başqa K. Popper “Elmi kəşfin məntiqi”, “Tarixçiliyin kasıblığı”, “Gümanlar və təkziblər”, “Obyektiv biliklər”, “Realizm və elmin məqsədi”, “Açıq kainat” və s. kimi geniş şöhrət qazanmış əsərlərin də müəllifidir.

Karl Popper 1994-cü ilin sentyabrında vəfat etmişdir.

Popperin anlamında açıq cəmiyyət tamamilə demokratikdir. Bu cəmiyyət qeyri – məhdud kapitalizm deyildir, eyni zamanda, onun kökündə marksizm və ya anarxizm də dayanmır: o, demokratiyanın müstəqil, ayrıca variantıdır.

(Ardı var)

Tofiq YUSİFOV

525-ci qəzet.- 2012.- 2 oktyabr.- S.6.