Zamanın tarixə
yazdığı qəhrəmanlıq
(Tarixi esse)
1920-ci ilin sentyabr ayının axırlarında
Naxçıvandan Şuşaya üç nəfəri əsir
aparırdılar. Onlar naxçıvanlıların
yaxşı tanıdıqları Rəhim xan və Cəfərqulu
xan qardaşları, o biri isə Şahbaz ağanın
oğlu İbrahim bəy Kəngərli idi. Elə aparılan əsirlərin üçü də
Kəngərli idi. Rəhim xanın və
Cəfərqulu xanın ulu babaları Kalbalı xanın varislərinin
bir nəvəsi digər Kəngərlilərdən fərqli
olaraq Naxçıvanski familiyası daşıyırdı.
Rəhim xanın və Cəfərqulu xanın
hərbi fəaliyyətləri haqqında əvvəllər təfsilatı
ilə yazmışıq. Təkcə onu
yada salaq ki, Rusiya imperiyasının ordusunda hərbi yolları
zəfərlərlə doludur. Özləri
də İrəvanın və Naxçıvanın yüksək
nüfuz sahiblərindən idilər. Səxavətli,
özlərini el-obadan yüksək tutmayan bu hərbiçilərin
böyük hörməti vardı. Hətta sovet
hökuməti qurulanda belə heç kim
onlardan təzə hökumətə şikayət etmirdi. Amma başbilənlərin qənimi olan erməni
bolşeviklər hərbiçiləri və ziyalıları
güllələyir, ya da əsir kimi ucqar yerlərə
sürgün edirdilər. Rəhim xanla
qardaşı Cəfərqulu xana da Naxçıvan İnqilab
Komitəsi (Revkom) belə bir ədalətsizlik etmişdi.
Naxçıvanski qardaşları qapalı
keçirilən dindirilmə iclasında öz işləri
barədə geniş izahatlar versələr də, xeyri
olmamışdı.
Bir də
ki, kim idi bu izahatlara qulaq asan... “Böyük Ermənistan” xülyası ilə
yaşayan ermənilər bolşevik sifəti ilə
Naxçıvana dolmuşdular. Rəqib
bildikləri hər kəsi aradan götürürdülər.
Hətta, qardaşlar bir neçə gün
Naxçıvanda qalmaq istədiklərini xahiş etsələr
də, icazə verməmişdilər. Bir neçə
rus kazakı onları pay-piyada dağ yolları ilə Şuşa qalasına aparırdılar. Bəs, İbrahim adlı gəncin günahı nəydi?
Onun haqqında Azərbaycan MTN-nin arxivindəki həbs
vərəqində yazılanları xatırlayaq. İbrahim Kəngərlinin həbs olunma vərəqi
1925-ci ilə aiddir. Çünki 1920-ci ildə
Şuşaya sürgün edilən İbrahim bəy sonralar
azadlığa buraxılmış, 1925-ci ildə yenidən həbs
olunmuşdu. İbrahim bəy Şahbaz
ağa oğlu Kəngərli 1890-cı ildə
Naxçıvan şəhərində doğulub. Kiyev Universitetinin hüquq fakültəsini bitirdikdən
sonra orada vəkil işləmişdi. Təhsil
illəri 1914-1917-ci illərə təsadüf edir. 1917-1920-ci illərdə heç yerdə işləməyib.
1920-1922-ci illərdə Naxçıvanda və
Təbrizdə yaşayıb. 1922-ci ildən
həbs olunana qədər Naxçıvan enkavedisində
hüquq məsləhətçisi işləmişdir.
Həyat yoldaşı Günəş xanımın 19
yaşında (Əsəd ağa Kəngərlinin
qızı), oğlu Tələtin 7, qızı Xurşidin isə
5 yaşında olduğu sənəddə qeyd olunub. Sonralar İbrahim bəyin bir oğlu və bir
qızı da olub. Fikrət və Rəna.
Məqsədindən uzaqlaşmayaq. Sürgün
olunanlar gəlib Biçənək kəndinə
çatdılar. Bir az istirahətdən
sonra əlisilahlı əsgərlərin müşaiyəti
ilə yoxuşu qalxmağa başladılar. Ərikli
gədiyinə tərəf qalxanda Naxçıvanski
qardaşlarının təkidi ilə əsgərlər dincəlməyə
icazə verdilər. Rəhim xanla Cəfərqulu
xan dincəlmək yox, üzü Naxçıvana tərəf
baxıb vidalaşmaq istəyirdilər. Buradan
azacıq da olsa Naxçıvanın ətrafları
görünür. Onlar əla hərbiçilər
olduqlarından Naxçıvanın hər dağına, təpəsinə
qarış-qarış bələd idilər.
Kürəklərini xınalı daşlara söykəyərək,
necə deyərlər, hər kəs öz aləminə
çəkildi. Aralıda at ilxısı
görünürdü. Cəfərqulu xan
uzaqdan da olsa atının kişnərtisini tanıdı.
Ulu babası I Kalbalı xanın zamanından
üzü bəri Kəngərli süvarilərinin
döyüş atları Batabatın allı-güllü
çəmənliklərində xüsusi qayğıyla bəslənirdi.
Amma indi onların atlarını müsadirə
edib bura gətirmişdilər. Allah bilir,
bu sədaqətli heyvanların başlarına nə gətirəcəkdilər?
Cəfərqulu xanın içindən bir
ağrı keçdi. Bəlkə
atları da güllələyəcəklər? Nə desən olar, indi hökumət Revkomdu. Payız vaxtı olsa da hələ biçənəklərdə
adamlar görünürdü. Haradansa
küləyin (bu gədikdə həmişə külək
olur) gətirdiyi bir el oxşaması Cəfərqulu xanı əməllicə
tərpətdi. Ömrünün çoxunu hərbi
yürüşlərdə keçirən Cəfərqulu xan
möhkəm iradəli adam idi. Hətta oğlu Teymur xanı ermənilər İrəvanda
doğrayanda da camaat arasında özünü
saxlamışdı. İndi də
saxladı. Amma içində bir nisgil
göyərdi. O nisgil qəribə bir kədərə
çevrildi və boğazına qalxdı. Hə,
oxşamanın musiqisini də tapdı. Aşıq
havasıydı “Zarıncı”. Öz-özü ilə
danışırdı iç dünyasında: Mən də
zarıncıyam indi, balalarımın zarıncısıyam, o
nər kimi igid oğullarımın həsrətindəyəm...
Onları lap körpəlikdən hərbi məktəblərdə
oxutmuşam. Bu da axırı. Hamısını məhv edəcəklər.
Heç birinin toyunu görmək mənə qismət
olmadı... Nəyə görə mənsub
olduğum nəslin alnına ancaq döyüş
yazılıb... 1905-ci ildə qayınatası və əmisi
general İsmayıl xanın kürəkəni Abbasqulu xan
İrəvanskinin dediyi sözlər onu əyilməyə
qoymadı. Erməni vəhşiliyinin
qabağını qəhrəmancasına həm
Naxçıvanda, həm də İrəvanda
almışdılar. Və bir gün hər
iki nəslin başbilənləri ailəvi Naxçıvanda,
Cəfərqulu xangildə toplaşmışdılar.
Onda söhbət əsnasında Abbasqulu xan özünəməxsus
ötkəmliklə demişdi: “Allah bu aslanürəkli
oğulları bizə verib ki, düşmən ayağı bu
torpaqlara dəyməsin. Mənim
oğlanlarım, nəvələrim azad yaşamaq
üçün qurban getsələr “of” demərəm.
Fəxr edərəm! Siz də belə edin”.
Bax, indi
aradan 15 il keçəndən sonra
Naxçıvanla vidalaşanda Cəfərqulu xan
xatırladı Abbasqulu xanın sözlərini. Ürəyi fəxrlə doldu hərbiçi oğullarının
hünərləri ilə.
Yadına bir əhvalat düşdü. Oğlu
Kalbalı xan kiçik yaşlarında atın
balasını-qulununu qorxutmuşdu. Onda ona
həm hirslənmiş, həm də başa
salmışdı ki, qulunu qorxutmaq olmaz. Onda
o, döyüşdə də qorxar. O, öz
oğlanlarına süvari döyüşçülər
üçün saxlanılan atların növlərindən də
danışardı. Deyirdi ki, Qarabağ atı
çox qədimlərdən biz Kəngərli süvarilərinin
döyüş atı olub. Onun gözəl
quruluşu və möhkəm bədəni var. Atın əzələləri
möhkəm və quru, dırnaqları çox möhkəmdir.
Dördayaq çapmada heç bir at onlara
çatmaz. Cəldliyinə görə
dağda hərəkətləri yaxşıdır. Naxçıvanın Kəngərli süvarilərinin
atı əsasən qızılı sarıya
çalırdı. Oğlanlarının
hər birinin Naxçıvanda da döyüş atı
vardı. Tətilə gələndə
minirdilər. Hətta, bir dəfə
şahidi olmuşdu ki, oğlanları mürəbbilərindən
əl çəkmirdilər ki, şair Lermontovun “Demon”
poemasından Qarabağ atının tərifini oxusun.
Mürəbbi bəlkə də yüzüncü dəfə
oxuyurdu:
Yəhərə
salınmış ipəkdən naxış,
Qantarğası ondan geri qalmamış.
Köhləni
altında cilov gəmirir,
Bu at Qarabağın yetirməsidir.
Cəfərqulu xanın ağlına gəlməzdi ki,
onları Şuşaya mehtərçiliyə aparırlar. İki il
Şuşada hər iki qardaş ahıl çağlarında
Qarabağın at zavodunda mehtər olmuşdular. Hətta aradan
30-40 il keçəndən sonra bir
yazıçı kinayə ilə “İki mehtər” hekayəsini
yazmışdı. Amma o, 90-cı ildə təzədən
Naxçıvanskilərin amalına qayıtmışdı.
Hələ bunlar sonralar olacaq. İndi isə Ərikli
gədiyində oturub Naxçıvana dəli bir həsrətlə
baxan Cəfərqulu xan təzəcə aralandığı
döyüş illərini xatırlayırdı. Və içində qəribə bir sevinc
qaynayırdı. Oğlanları Kalbalı, Davud,
qayınları Kərim xan, Həsən xan və Hüseyn xan
düşmənə aman vermədilər. Naxçıvanı
yağılardan qorudular. Sağ olsunlar, babalarının
vəsiyyətlərinə sonadək igid kimi əməl etdilər.
Gəlin biz də o gənc qəhrəmanlardan
(haqqında əvvəllər
danışmadığımız) bəzilərinin qısaca
həyat yolunu arxiv sənədlərindən izləyək.
Həsən xan İrəvanski Abbasqulu xan oğlu təxminən
1880-ci ildə İrəvanda doğulub. Cəmşid
Naxçıvanskinin dayısıdır. Çox
çevik və cəsur hərbiçi olub. Şərqşünas Smirnovun yazdığına
görə 1934-cü ildə hələ də İrəvanda
imiş. Axtarışlar zamanı məlum
oldu ki, onun oğlu Hüseyn xan Turqut soyadı ilə Türkiyənin
yüksək rütbəli hərbiçilərindən olub.
Varisləri İstanbulda yaşayırlar. Akademik Çingiz Qacar onları axtarıb tapmışdı.
Abbasqulu xanın oğlu Hüseyn xan ulu
babasının şərəfinə Xanlar xanı
çağırılıb, həmişə və arxiv sənədlərində
də adı çox vaxt elə yazılıb. O,
1883-cü ildə İrəvanda doğulub. İrəvan
quberniyasında məmur işləyib. 1919-cu
ildə Naxçıvanın erməni
işğalçılarından müdafiə olunmasında fəal
iştirak edib. O da 1934-cü ildə İrəvanda
yaşayırmış. Həsən xan və
Hüseyn xan irəvanskilərin fotoşəkillərini sizə
təqdim edirik. Qarşıdakı
kiçik üşaq Həsən xanın oğludur. Qeyd edək ki, Həsən və Hüseyn xan İrəvanskilərin
anaları Tərlan xanım general İsmayıl xan
Naxçıvanskinin qızıdır.
Cəmşid Naxçıvanskinin qardaşı Davud xan
1919-cu ildə Naxçıvanda hərbi komissarın
müavini olub.
Və Cəmşidin ev-muzeyində
nümayiş etdirilən bir fotoşəkil Cəfərqulu
xanın ailəsinin də təmtəraqsız, adi
döyüşçü ailəsi kimi
yaşadığını göstərir. Yenidən söhbətimizə qayıdaq. Naxçıvanski qardaşları Biçənək
aşırımındakı Ərikli gədiyinə
çatanda son dəfə dönüb ürəkdən
sevdikləri Naxçıvana baxırlar və iki qardaş, bu
ixtiyar qocalar bir-birini qucaqlayır. Sonralar
Naxçıvana qayıdan İbrahim Kəngərli
nağıl edirmiş ki, hər ikisinin yanağında göz
yaşı vardı... Bu, təbii idi.
Çünki onların yaşadıqları ömrün 60-65 ili burada qalmışdı. Onlar üçün ən kədərlisi o idi ki,
babalarından gəlmə tarix səhifəsi artıq başa
çatırdı. Və Naxçıvanskilərdən
artıq Naxçıvanda heç kim
qalmırdı.
İbrahim Kəngərlinin qohumlarına söylədiyi
bu vidalaşmanı mən uzun illər idi ki, yaddaşıma
köçürmüşdüm. Canlı arxiv Matan xanım Nəsirbəyova
bu əhvalatı elə yanğıyla danışırdı
ki... Axırda hamısına, İbrahim Kəngərliyə
də rəhmət oxuyurdu. Deyirdi ki, namərdlər
onu faciəli öldürdülər.
Ölüsünü Arazdan tapdılar...
Bu günlərdə Naxçıvanskilərin məqbərələrini
tapanda sevindik və bu vida səhnəsini bir daha
yaşadıq.
Nə yaxşı ki, zamanın tarixə
yazdığı qəhrəmanlığı yaradan qəhrəmanların
adı ilə bağlı məqbərə indiyədək
durmaqdadır. O məqbərə əsrlərdən-əsrlərə
adladıqca məzarları itib-batan, yaxud dağıdılan
Naxçıvanskilər də həmişə, Şərqdə
bir ulduz kimi parlayan tarixlər şahidi kimi Naxçıvanla
birgə gələcəyə addımlayacaqlar.
Musa QULİYEV (RƏHİMOĞLU)
525-ci qəzet.-
2012.- 9 oktyabr.- S.7.