Açıq cəmiyyət və mətbuat

Azərbaycanın zorla sürükləndiyi, 1987-ci ilin sonlarından başlayıb, 1991-1994-cü illərdə şiddətlənərək öz zirvəsinə çatdığı Dağlıq Qarabağ problemi ölkənin, eləcə də mətbuatın dinamik inkişafının qarşısına böyük sədd çəkdi. Yalançı yenidənqurma, Qorbaçovsayağı demokratiya bütövlükdə ölkəmizdə demokratiyanın təməl prinsiplərinə, insan haqlarına və sivil proseslərə kölgə saldı. Yenidənqurma və demokratiya pərdəsi altında Azərbaycanın başına gətirilən fəlakətlər milli azadlıq hərəkatıni, istiqlal mübarizəsini şiddətləndirsə də, 20 Yanvar 1990-cı il faciəsi, eləcə də zorla cəlb olunduğumuz Qarabağ müharibəsinin nəticələrinə beynəlxalq rezonans, dünyanın baş verən proseslərə ikili standartlardan yanaşması Azərbaycan cəmiyyətinin yaddaşında ağrılı izlər buraxdı.

Həmin dövrlərdə Azərbaycan mətbuatı və cəmiyyəti irticaya, qəsbkarlığa və fərqli standartlara münasibət məsələsində, ölkənin taleyi həll olunan ölüm-dirim savaşında heyrətediləcək və heç vaxt görünməmiş birlik və yekdillik nümayiş etdirirdi.

Bir faktı qeyd etmək çox fəxarətli və diqqətəlayiqdir ki, bu oyanma prosesinin, yeni həyat quruculuğu mücadiləsinin ön sıralarında cəmiyyətin bütün qabaqcıl nümayəndələri, strukturları ilə bərabər yenə də Azərbaycan mediası, ölkə jurnalistləri gedirdilər. Ölkə KİV-i suverenliyimizin ilk illərindən Qafqaz regionunda öz müstəqilliyi və demokratikiyi ilə xüsusi fərqlənirdi.

Hələ 1994-cü ildə “Azərbaycan” qəzeti mətbuatın ölkənin taleyində işti-rakından yazarkən çox haqlı olaraq göstərirdi ki, “... millətin millət kimi formalaşmasında mətbuatın rolu həqiqətən əvəzsizdir... XX yüzilliyin sonunda ən böyük nailiyyətlərimizdən biri də xalq hərəkatı ilə paralel şəkildə azad və müstəqil mətbuatın formalaşması oldu.

Xatırladaq ki, həmin dövrdə aylıq, həftəlik qəzetlər də daxil olmaqla ölkədə 282 qəzet çıxırdı. 41 jurnal, 14 informasiya agentliyi, 18 müstəqil televiziya və radio şirkəti isə təkrar qeydiyyatdan keçərək öz fəaliyyətini uğurla davam etdirirdi.

Ölkənin taleyüklü günlərində məhz ölkəmizin kütləvi informasiya vasitələri hakimiyyət strukturları ilə çiyin-çiyinə yeni demokratik quruluş uğrunda, plüralizm və insan haqlarının bərqərar olması yolunda dönmədən məqsədyönlü mübarizə aparırdı.

Bütün bu reallıqlar bir daha sübut edirdi ki, ölkədə azad mətbuat müstəqilliyimizin ilk illərindən mövcud olmuşdur, mövcuddur və heç bir qüvvə onun qarşısını kəsmək iqtidarında deyildir. Bu gün hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət quruculuğu yolu ilə gedən müstəqil respublikamızda vətəndaş cəmiyyətinin, açıq cəmiyyətin formalaşması, insanların azad, sərbəst yaşaması, qanunun aliliyinin təmin edilməsi üçün ən yüksək tələblərə cavab verən normativ-hüquqi baza yaradılmaqdadır. Azərbaycanda Qərb standartlarına cavab verən kütləvi informasiya vasitələrinin mövcudluğu məhz bu reallığın nəticəsi kimi qiymətləndirilə bilər.

Faktiki olaraq bu gün Azərbaycanda mətbuatın dövlət tənzimlənməsindən imtina edilib. Təcrübə göstərir ki, mətbuatın ictimai tənzimlənməsinə və özünütənzimlənməyə, mətbuat-dövlət, mətbuat-vətəndaş münasibətlərinin sivil, demokratik yolla tənzimlənməsinə həmişə ehtiyac var. Eyni zamanda, ölkədə müasir, beynəlxalq standartlara cavab verən, peşəkar, qərəzsiz, obyektiv mətbuatın formalaşması və güclənməsi istiqamətində də iş gedir. Elektron KİV-lərə nəzarət edən və onların fəaliyyətini tənzimləyən dövlət orqanı yaradılıb və fəaliyyət göstərir. Amma bütün bu görülən işlərə, dövlətin göstərdiyi ciddi kömək və yardımlara baxmayaraq, bir sıra problemlər də öz həllini gözləyir.

Şübhəsiz, bu gün Azərbaycan mətbuatının ən böyük problemləri qəzetlərin qütbləşməsi, bəzi mətbuat orqanlarının siyasi dairələrin nəzarətində olması, müstəqil maliyyələşmənin istənilən səviyyədə olmamasıdır.

Azərbaycanda çağdaş mətbuatın problem və əhəmiyyətini hakim Yeni Azərbaycan Partiyası sədrinin müavini Əli Əhmədov də, fikrimizcə, obyektiv şəkildə göstərmiş, açıq cəmiyyət quruculuğu prosesində mətbuatın roluna düzgün qiymət verə bilmişdir: “...Beləliklə, sizlər sözün yaxşı mənasında insanları özünüzdən asılı vəziyyətə salmısınız. Bütün bunlar onu göstərir ki, cəmiyyətdə KİV-in rolu getdikcə artır. Demokratik və açıq cəmiyyətin həyatı üçün isə KİV-in əhəmiyyətinin nə dərəcədə böyük olduğu tamamilə aydındır. Açıq cəmiyyət qurmaq yalnız o halda mümkün olur ki, insanlar cəmiyyətin həyatının bütün sahələrini özündə əks etdirən informasiyaları operativ şəkildə əldə edə bilsinlər. Bunsuz açıq cəmiyyət yaratmaq mümkün deyil”.

Demokratik prinsiplərə əməl etməyi qarşısına məqsəd qoymuş Azərbaycan iqtidarı ölkənin hüquqi dövlət quruculuğu prosesinin sürətlənməsi üçün lazımi ideoloji və təşkilati yaradıcılıq mühiti yaradır. Belə şəraitin formalaşmasında isə kütləvi informasiya vasitələri çox güclü bir demokratiya institutu rolunu oynayırlar.

Müasir Azərbaycan demokratik inkişaf yolundadır və bunu ən qatı şəkkaklar da birmənalı şəkildə təsdiqləyər və heç kəs inkar edə bilməz ki, ölkəmizdə demokratik norma və prinsiplərin bərqərar olmasının ən başlıca səbəbkarı və ideya daşıyıcısı məhz media, kütləvi informasiya vasitələridir. Nə qədər paradoksal da olsa, hazırda ölkəmizdə demokratiyanın səviyyəsi bir çox hallarda kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafı və ictimai həyatda sanbalı ilə qiymətləndirilir.

Onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, sadalanan bütün proseslər yalnız və yalnız qlobal nəzarət şəraitində reallaşa və fəaliyyət göstərə bilər. İctimai nəzarətin əsas vasitəsi, əlbəttə ki, azad kütləvi informasiya vasitələridir. KİV-in konstruktiv rolu açıq cəmiyyət azadlıqlarının əldə edilməsindən və saxlanılmasından ibarətdir. İnformasiya plüralizmi, informasiya məkanının tam prinsipial açıqlığı, KİV-in dövlət təsirinin hüdudlarından kənarda geniş yayılması açıq cəmiyyətin formalaşmasının əsas və aparıcı şərtidir.

Bütün bu proseslərin inkişaf dinamikasını izlədikcə, orada mətbuatın səfərbəredici gücünü, dövlətin mətbuata diqqət və qayğısını və xalqın KİV-ə bəslədiyi inamı görməmək və hiss etməmək olmur. Mətbuatın senzuradan azad edilməsi, onun inkişafı üçün tədbirlərin görülməsi, KİV-in normal fəaliyyəti üçün süni əngəllərin aradan qaldırılması, ölkədə demokratik mühitin bərqərar olması, bütövlükdə media sahəsində yeni tarixi şəraitin başlanmasına dəlalət edirdi.

Açıq cəmiyyət - qloballaşmadövrünün reallığıdır

İnformasiyalı cəmiyyətin bərqərar olması, demokratik inkişafın vacib şərti sayılan, vətəndaşların və sosial institutların məlumat almaq, onu yaymaq və istifadə etmək kimi hüquqlarını təmin edən mühitin yaradılması üçün zəmin hazırlayır. Demokratik idarəetmə forması fikrin azad ifadə olunmasını tələb edir. Bunsuz vətəndaşların ictimai və siyasi həyatda iştirakı üçün vacib olan informasiyanı əldə etmək mümkün deyildir. İnformasiya daşıyıcısı və yayıcısı kimi mətbuat, kütləvi informasiya vasitələri əsl demokratik, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun başlıca şərtlərindən biridir.

Müasir qloballaşma dövründə məhz mətbuatın uzunmüddətli və gərgin səyləri nəticəsində informasiya cəmiyyətdə əsas strateji resursa çevrilmişdir və informasiya məkanının sahəsi genişlənməkdə, rolu isə getdikcə artmaqdadır. İnformasiya sahəsi informasiyanı, informasiyanın infrastrukturunu, informasiyanın toplanılması, formalaşdırılması, yayılması və istifadəsini, həmçinin bu zaman ortaya çıxan ictimai münasibətlər sisteminin tənzimlənməsi subyektlərini özündə cəmləyir.

Əsasən azad, qərəzsiz və peşəkar mətbuatın məhsulu olan dürüst informasiya cəmiyyətin həyatında önəmli bir amil olaraq ölkənin siyasi, iqtisadi, müdafiə və s. kimi əsas təhlükəsizliklərinin vəziyyətinə fəal təsir göstərir.

Xüsusilə iqtisadiyyatda informasiyanın yaranması, hazırlanması və istehlakı istiqamətində mövcud proses və vasitələri əhatə edən yeni ictimai istehsal sahəsi yaranmışdır və getdikcə mətbuatın da şəksiz köməyi ilə bu sahə əhalinin daha geniş təbəqələrini əhatə etməkdədir. İnformasiya cəmiyyətinin formalaşması informasiyalaşdırma prosesi ilə müşayiət olunur. Bu proses zamanı insan fəaliyyətinin bütün sahələrində yeni texnologiya və vasitələr fəal şəkildə tətbiq edilir və bütün bunlar deməyə əsas verir ki, informasiyalaşdırma bəşəriyyətin inkişafında həqiqətən də həlledici rol oynamaqdadır və informasiya cəmiyyətindən - mətbuatdan, daha dəqiq deyilsə, internet jurnalistikasından praktiki olaraq “yaxa qurtarmaq” mümkün deyildir.

Hələ 1991-ci ildə rus mətbuatı artıq qapalılıq dövrünün arxada qaldığını və irəlidə bizi çox önəmli hadisələrin gözlədiyini nəzərdə tutaraq yazırdı: “ Bu gün artıq hansısa təcrid olunmuş, qapalı cəmiyyətlərin mövcudluğu qeyri-mümkündür. Bütün dünya yeni informasiya birliyinin astanasındadır. Biz bunu anlamalı və bu fakta müvafiq hərəkət etməliyik”.

Müasir informasiya münasibətlərinin və proseslərinin durmadan inkişafı informasiya sahəsində yeni münasibətlər sisteminin -mətbuatda, bütövlükdə ictimai həyatın bütün sahələrində informasiya təhlüksizliyinin təminatı sisteminin, informasiya hüququnun yaranmasını tələb edir. Müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasında demokratik cəmiyyətin, hüquqi dövlətin əsaslarının yaradıldığı bir şəraitdə bu sahədə müəyyən addımlar atılmış, qanunvericilik aktları və digər hüquqi aktlar qəbul edilmişdir. Mətbuatda informasiya münasibətləri hüquqi tənzimlənmənin predmeti kimi, informasiya - hüquqi münasibətlərin subyektləri, informasiyanın alınması, verilməsi, saxlanılması və istifadəsinin hüquqi mexanizmləri, müxtəlif məzmunlu informasiyanın, məlumat bank və bazarlarından istifadənin hüquqi aspektləri, informasiya sahəsində hüquqi pozuntular, məsuliyyət və s. məsələlər fəal müzakirə obyektidir.

Bu gün kompyuter dünyada milyonlarla insanın həyat və fəaliyyətinin ayrılmaz atributuna çevrilmişdir. İndi ölkədə, eləcə də bütün dünyada kompyuter proqramları, internet yüzlərlə qəzetin, jurnalın, elektron KİV-in-televiziyanın, radionun günlərlə birlikdə gördüyü təbliğat-reklam fəaliyyətini cəmi bir neçə saat ərzində bütün dünyaya maneəsiz yayımlaya bilir. Təxmini hesablamalara görə, yaxın gələcəkdə fərdi kompyuterlərin dörddə biri ( təxminən 250 milyonu) internet şəbəkəsinə qoşulacaqdır.

Ölkəmizdə də iqtisadi, siyasi və mədəni həyatın kompyuterlə əhatə olunması prosesi sürətlənməkdədir. Hazırda Azərbaycanda hər 1000 nəfərdən 20-nin fərdi kompyuteri vardır. Ölkədə “Aztelekom”, “Azeronlayn”, “AzEvrotel” və s. kimi 32-dən çox internet provayderi fəaliyyət göstərir. Onların istifadəçilərinin sayı isə artıq 500 min nəfəri ötməkdədir.

Bundan əlavə, ölkədə 5 minə yaxın internet klub fəaliyyət göstərir. Statistika göstərir ki, bu klublarda əsasən 12-18 yaşlı uşaqlar və gənclər fəaliyyət göstərir. Bütövlükdə isə əhalinin 5, gənclərin isə 14 faizindən çoxu internetdən istifadə edir.

Beləliklə, kompyuterləşmə bəşəriyyətin son illər ərzində ən böyük nailiyyətinə çevrilmiş və “internetin yaranması və inkişafı ilə media aləminə yeni jurnalistika gəlmişdir”. Məhz bu tip təzahürlər elmi-texniki tərəqqinin müasir mərhələsinin əsasını qoymuşdur.

(Ardı var)

Yusifov Tofiq

525-ci qəzet.- 2012.- 13 oktyabr.- S.22.