Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

Şəxsiyyət anlayışı barədə

(Xeyirə kahin xidməti, şərə qarşı isə məğlubedilməz qladiator cəsarəti göstərən R.A.-ya)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Antonin kimi mənim üçün şəhər və vətən Romadır, bir insan kimi isə - dünyadır.

Mark Avreli

Karlik təbiətlilər belə mühitdə asanlıqla monstrlara çevrilirlər. Onlar əslində insanlıq aləmindəki xərçənglərə bənzəyirlər, irəli getmək əvəzinə, ardıcıl olaraq qaranlığa doğru geriyə hərəkət edirlər. Qazandıqları həyat təcrübəsindən də öz mənəvi eybəcərliklərini gücləndirmək üçün istifadə edirlər, öz pozulmalarını nifrətdən xəbər verən əlçatmaz bir zirvəyə çatdırmaq istəyirlər. Axı iyrənclik tənəsi onların şöhrətinə xələl gətirərdi, yalnız zirvə onlar haqqında lazımi təsəvvür yarada bilər. Cəmiyyətdə haqsızlıqlar daim mövcud olmuşdur, plebeylər patritsi qiyafəsində, qorxaqlar qəhrəmanlıq haləsində olduqda, özlərinin əvəzedilməz olduqları qənaətinə gəlirlər.

Böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy insanın özü barəsindəki qeyri-məhdud rəyini, özünəvurğunluğunu qamçılamaq üçün qəribə bir metaforadan istifadə etmişdir. İnsan ruhunun böyük tədqiqatçısı kimi, o, bəşər övladını riyazi kəsirə bənzədir, kəsirin surəti onun daxili aləmini, məxrəci isə özü haqqındakı rəyini bildirir. Surət böyüyəndə kəsirin qiyməti də artır. Kəsirin məxrəci böyüdükcə, onun qiyməti azalır, bu böyümə hədsiz olduqda kəsirin qiyməti sıfıra yaxınlaşır. Həqiqətən, insan da belədir. Zənginlikdən xali daxili aləmə malik olanların özləri haqqındakı yüksək, izafi rəyi onların varlığının ictimai dəyərini az qala heçə endirir. Ona görə də özü barədə yüksək fikirdə olanlar, buna təbliğat ruporu da əlavə olunsa, ictimai rəydə hökmən uduzmağa məruz qalırlar, can atdığı, daim gözlədiyi məhəbbət hisslərinin əvəzinə hətta nifrətlə mükafatlanmağa yaxınlaşırlar, bir şəxsiyyət kimi mənəvi iflasa uğrayırlar.

Şəxsiyyətin quruluşuna gəldikdə, bu anlayışın özü, fərd və fərdiyyətçilik anlayışlarından xeyli genişdir. Şəxsiyyət adamın sosiallaşması, dünya ilə qarşılıqlı əlaqə prosesində formalaşmasıdır. Fərd isə ancaq genetik cəhətcə şərtlənən xüsusiyyətlərin daşıyıcısıdır. Yalnız sosial, mədəni, tarixi təcrübəni mənimsəmək prosesində insan şəxsiyyətə çevrilir.

Şəxsiyyətin psixiki strukturasına onun xüsusiyyətləri adlandırılan bütün fərdi özünəməxsusluqlar daxildir. İnsan üçün irrasional instinktlər üzərində nəzarət zərurəti yaranır. Belə nəzarəti icra etməyi bacarmayan, pis instinktlərə əsir olanlar heç vaxt şəxsiyyət səviyyəsinə yüksələ bilmirlər. Şüurlu fəallığın daimi səviyyəsi isə fərdi qıcıqlaşdırıcıların təsirinə daha yaxşı uyğunlaşmağı təmin edir.

İnsanın daxili aləmini tədqiq edən fəlsəfə o vaxt həqiqətən bu adı daşımağa layiq olur ki, onun köməyi ilə insan “özü özünə”, şəxsi həyatındakı fəaliyyətinin formalarına, mənəvi dünyasına, onun zaman və məkanla bağlı olmasına, əzablarla, uğursuzluqlarla, sevinc və xoşbəxtliklərlə dolu olmasına diqqət verməklə, özünü, heç bir güzəştə getmədən təhlil edir.

Fəlsəfə - fikrin mikroskopudur. Özünün satılmayan baxışı ilə şəri təqib edir və onun izsiz yox olmasına yol vermir.

Fəlsəfəyə gəldikdə, elə cərəyanlar mövcuddur ki, onlar nəhayətsizliyi, günəşi də inkar edirlər. Fəlsəfə təsirli, kəsərli olmalıdır. Onun səyi və məqsədi insanın kamilləşməsi olmalıdır.

Fəlsəfə həqiqəti etiraf etməlidir, onu təkzib etmək yollarını aramalıdır. Əgər ideal olan, nümunə simvoludursa, təəssüf ki, elə alçaq ruhlu adamlar vardır ki, onlar həzzi də mənəvi prinsipə çevirirlər, iyrənc maddi nemətlərə vurulurlar. Bəzən cəmiyyətlərdə pozğunluq yayan xüsusiyyətlər vulkanın ağzından çıxan lava axını kimi onun bütün məsamələrinə yayılır.

İnsan ali məxluq olub, əmək qabiliyyəti ilə heyvanlardan fərqlənir. Bununsa nəticəsi nemətlər yaratmaqdır. Bu nemətlər isə tələbatları ödəmək üçün istifadə edilir.

İnsanın həyatı və fəaliyyəti sosial faktorun aparıcı rolu şəraitində bioloji və sosial faktorların birliyi və qarşılıqlı təsiri ilə şərtlənir. Çünki təfəkkür, nitq və digərləri adamlara bioloji irs şəklində çatdırılmır, bütün ömür boyu ərzində formalaşır. İnsan başqaları ilə birgə fəaliyyət və ünsiyyət nəticəsində şəxsiyyətə çevrilir. İnsan öz fəaliyyətinə və girdiyi ünsiyyətə davranışının mühüm orientirlərini daxil edir, hər şeydə onun nə etdiyini yoxlayır. Şəxsiyyətin özəyi, dəyər - dünyagörüş istiqamətləri kimi çıxış edir, bunlar isə fərdin tərbiyə edilməsi və həyat təcrübəsi prosesində meydana gəlir. O, müxtəlif alternativlər və imkanlar arasında şüurlu surətdə seçim edir. Bunun hesabına insan öz şəxsiyyətinin istiqamətini müəyyən edən müvafiq şərtlərdən yuxarı qalxmağa və öz hərəkətlərinin xarakterini dəyişdirməyə qadir olur.

Şəxsiyyət həm də açıq və şüurlu fəaliyyət subyekti kimi insanın sosial təbiətini əks etdirmək üçün irəli sürülən anlayışdır. İnsan bəşər nəslinin nümayəndəsi (Homo sapienc) olmaqla, cəmiyyətin bir hissəsi kimi fərddir. Fərd bir orqanizm kimi insanı ümumi xüsusiyyətləri vasitəsilə ifadə edir. Şəxsiyyət kimi isə insan öz daxilindəki sosial arakəsmələrin öhdəsindən də gəlməyi bacarır.

Çox vaxt ələ keçirdiyi sosial yüksəkliyə, tutduğu vəzifəyə görə adamlara əlçatmazlıq qiyafəsi geyindirilir, onlar bütləşdirilirlər. Təəssüf ki, bəzən mühit, ətrafdakıların az qala sitayişə bənzər münasibəti zülmkarları belə layiq olmadıqları səviyyəyə qaldırır. Tarixdə elə səfeh adətlər mövcud olmuşdur ki, xalqlar öz igidliyini də kralların adına yazmış, saysız-hesabsız qüsur sahibi olanları az qala bütə çevirmişlər. Avropada ardı-arası kəsilməyən müharibələr gedəndə, daim vuruşan xalqın özü olsa da qələbə şərəfi krala çatırdı. Xalqın vergi şəklində ödədiyi pulu kral istədiyi kimi xərcləyirdi. Xalqa da elə bil ki, kralın varlı olması, dəbdəbəsi xoş gəlirdi. Xalqa qəpik qaytarılanda kral əliaçıq hesab edilirdi. Elə bil ki, piqmeylərdən düzəldilən pyedestal üzərində kolossun qaməti ucalırdı. Bədbəxtlikdən, həm də karlikin xalq adlanan nəhəngdən yüksək olmaq imkanı meydana gəlir, bunun üçün o, yalnız nəhəngin çiyinləri üzərinə dırmaşmalıdır. Qəribəsi odur ki, həmin nəhəng nəinki bununla razılaşır, hətta karlikin əzəmətindən vəcdə gəlir. Nə etmək olar, adamlar olduqca sadəlövh olurlar və hətta acı taleləri ilə də barışırlar.

Bəzi hakimiyyət həvəskarları öz məqsədlərinə çatmaq üçün hər şeyə, hər cür əclaflığa belə əl atmağa hazırdır. Şekspir belələrini özünün “III Riçard” pyesindəki kral III Riçard obrazında ifşa edir: “Taxt-tac üçün niyə andını pozmayasan? Bir gün hökmranlıq etmək üçün mən onların yüzünü pozaram”. Belələri iezuitlərin “məqsəd vasitələrə haqq qazandırır” kredosundan istifadə etməyə üstünlük verirlər. Terrorun görkəmli təbliğatçısı S.Q.Neçayev deyirdi ki, “inqilabın zəfərinə kömək edən hər şey əxlaqi hesab edilməlidir”. Pozulmuş cəmiyyətlərdə yalançı qəhrəmanlar, saxta dahilər çox asanlıqla meydana gəlir və mikroorqanizmlər, amyoblar kimi çoxalırlar. Cəmiyyətin tələbləri aşağı düşdükcə, ümumən zövqlər də korlanmağa üz tutur.

A.S.Qriboyedovun “Ağıldan bəla” pyesində Skalozub deyirdi ki, “Mən feldfebelə Volter adını verərəm”. Böyük filosofla kapralı ayırd edə bilməyən cəmiyyətlərdə dəyərlərin də baş-ayaq olması heç də təəccüblü deyildir. Həqiqi dahilər isə az qala cahil hesab edilməyə başlayır. Rusiya sinodunun ober-prokuroru K.P.Pobedonostsev irticaya xidmət naminə dahi yazıçı L.N.Tolstoyu az qala təqib etmək istəyirdi.

Avropada atlı heykəl monarxiyanın simvolu kimi yalnız krallara qoyulurdu. At, əslində belində ağır yükü daşıdığına görə, xalq demək idi. Lakin bu at da tədricən öz şəklini dəyişir, bəzən kiçilir də, axırda isə şirə çevrilir. Bu vaxt gözlənilməz hadisə baş verir, o atlını belindən atır. Şir atlını udur. Tarixə müraciət etsək, bunu 1649-cu il İngiltərəsində, 1793-cü il Fransasında, 1917-ci il Rusiyasında görə bilərik.

Bəzən mürgüləmiş xalq belə çiynində gəzdirdiyinin buna layiq olmadığını anlamağa başladıqda, hansısa sirrli təkanın təsiri ilə oyanır, ona yük heyvanı kimi baxanı nəinki öz üzərindən atır, hətta onun cəzasını vermək fikrinə də düşür.

Şəxsiyyətin atributlarına iradə, sərbəstlik, zəka və hisslər daxildir. İradə fəaliyyətin məqsədində və daxili cəhdlərdə seçim etmək xüsusiyyəti və bacarığıdır, bunlar isə onun icra edilməsi üçün vacibdir. İradə hansısa fiziki və ya emosional fəaliyyət deyildir və həm də həmişə heç də insanın sosial fəaliyyəti deyildir. Lakin elə fəaliyyətdir ki, o, həmişə əxlaq prinsiplərini və şəxsiyyət normalarını əks etdirir. İradə (hüquq) şəxsin öz hərəkətlərinə rəhbərlik etmək bacarığıdır.

Hər bir şəxsiyyət hisslərə malik olmaqla yanaşı, onları cilovlamağı da bacarmalıdır. Səbirsiz, ehtiyatsız adam birinci növbədə özünə zərbə vurmuş olur. Viktor Hüqo özündən tez çıxan belələrini, bişiriləndə südün köpməsinə, daşmasına bənzədir. Süd köpəndə bircə damcı soyuq su onun köpünü yatırdır. Fransız dilində idioma kimi “s`emporter comme une soupe au lait” ifadəsi hərfi qaydada “süd şorbası kimi qızışan” mənasını versə də, “tündməcazlıq” kimi işlədilir. Dildən gələn bu ifadəyə böyük fransız yazıçısı belə izah vermişdir.

Şəxsiyyət düşdüyü şəraitdən asılı olmayaraq özünəməxsus ləyaqətini daim qoruyub saxlamalıdır. Onun bəşəri dəyərlərə münasibəti belə anlarda sınağa çəkilsə də, öz möhkəmliyini qoruyub saxlamalıdır. XIII əsrdə yaşayıb yaratmış böyük Şərq şairi Cəlaləddin Rumi şəxsiyyət məsələsində güzəştə getməməklə, oriyentirləri qələmə alır: “Şəfqət və mərhəmətdə Günəş kimi ol! Sadəlikdə və yardım etmədə axar su kimi ol! Başqalarının qüsurunu örtməkdə gecə kimi ol! Ya göründüyün kimi ol, ya olduğun kimi görün”. Həqiqətən də, şəxsiyyət heç vaxt maskaya ehtiyac duymamalıdır, baxmayaraq ki, latın dilində “persona” sözü həm “maska”, “teatr rolu”, həm də “şəxsiyyət”, “şəxs” mənasını verir, ancaq “şəxsiyyət” sözünün mahiyyətində maska ilə heç bir əlaqə yoxdur.

İnsanlara zülm etmək, onları bədbəxtliklərə düçar etmək heç də sağlam iradədən xəbər vermir. İradə mənfur qərarlar verməyə, həyatda cəhənnəm əzablarını bərqərar etməyə xidmət etməməlidir, belə iradə yalnız bəla simvolu ola bilər. İradə əməldə və düşüncədə irrasional cəhətlərdən kənarda dayanmalıdır. İnsan şəxsiyyət kimi özünü, yalnız iradəsini sərbəst ifadə etmək yolu ilə təsdiq edə bilər.

Atributlardan digəri olan sərbəstlik hadisənin mümkün sonu variantlarını seçmək imkanıdır. İradə sərbəstliyi isə insan üzərinə məsuliyyət qoyur. Zəka yeni ideyalar meydana gətirən sintez edilmiş yaradıcı fəaliyyətin əsasıdır. Hiss isə, açıq gerçəkliyə öz münasibətini aşılamaqdır.

Şəxsiyyətin sabit komponentləri toplusuna temperament, xarakter, motivasiya daxildir. Temperament psixikanın xüsusiyyətidir. Xarakter isə insanın tipik davranışıdır. Motivasiya insan davranışını idarə edən planın dinamik prosesidir, bu onun istiqamətini, təşkilatlanmasını, fəallığını və dayanıqlığını müəyyən edir. Şəxsiyyətin motivasiya özəyi hər bir adam üçün müəyyən edilmişdir və dayanıqlığı ilə xarakterizə olunur.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2012.- 20 oktyabr.- S.18.