Xəzinə-adam

(Ramiz Abutalıbovun 75-ci doğum gününə)

Heç bilmirəm haçan tanış olduq, bir də gördüm ki, ən çox sevdiyim, ünsiyyətindən doymadığım insanlardan biridir. Görüşdən-görüşə doğmalaşdıq, əzizləşdik. Bu gün dostu olmağımla fəxr etdiyim, qürur duyduğum 2-3 KİŞİdən biri odur - RAMİZ ABUTALIBOV!

İlk görüşümüzü xatırlamıram, ancaq bilirəm ki, onun lap yaxın qohumu, Azərbaycanın azadlıq mücadiləsi tarixinə adını şərəflə yazmış, Zaqafqaziya Seymi sədrinin və Azərbaycan Milli Şurası sədrinin müavini, Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) Parlamentinin üzvü olmuş Mirhidayət Seyidzadə (2 aprel 1883/1887, Ordubad-23.2.1919, Ordubad) ilə bağlıydı.

Mənim uzun illərdən bəri araşdırdığım iki başlıca mövzu var: 1) Azərbaycan Cümhuriyyətinin (1918-1920) Parlamenti və onun üzvləri, 2) Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin 1920-nin yanvarında Türkiyə və Avropaya ali təhsil almağa göndərdiyi tələbələrin (“100 tələbə”nin) həyatı. Hər iki mövzunu Azərbaycanda ondan yaxşı bilən ikinci kişi yoxdur. Elə şeylər də var ki, onlar mənə yaxşı bəllidir, çünki arxivlərdə çox olmuşam. Buna görə də söhbətimiz həmişə yaxşı alınır, onun dedikləri mənə, mənim dediklərim də ona faydalı olur. Tez-tez sənəd, foto “alış-verişində” bulunuruq.

Doğrudur, mən arxivlərdə çalışmağa üstünlük verirəm, ancaq Ramiz bəyin buna elə də ehtiyacı yoxdur, çünki onun özü ən etibarlı arxivdir, ən qiymətli sənədlər xəzinəsidir. Mənim günlərcə, aylarca çalışıb əldə edə bildiyim bilgilərin əksəriyyəti çoxdan Ramiz bəyin yaddaşındadır. Bu gün əzabla axtardığım insanların çoxunun ya özüylə, ya da övladlarıyla şəxsən görüşüb, onların öz ağzından həqiqətləri eşidib, öz əlləriylə verdiyi sənədlərin əslini toplayıb, onları göz bəbəyi kimi qoruyub və Vətənə gətirərək doğma xalqının malı edib. Böyük bir araşdırıcılar kollektivi onun Fransadan toplayaraq Azərbaycana qaytardığı yarım ton ağırlığında tarixi sənədlərdən yaranmış arxivi (təəssüf ki, bu sənədlər bir neçə arxivə səpələnib) on illərcə araşdırsa yenə azlıq edər. Millətimizin tarixinin ən ağrı-acılı dönəmini - Azərbaycan siyasi mühacirətinin tarixini Ramiz Abutalıbovun arxivi olmadan öyrənmək, sadəcə, mümkün deyil.

Bu gün Türkiyədə Yavuz Akpınar, Ömər Özcan, Moskvada Salavat İshakov, Qriqori Mamulia, Azərbaycanda Cəmil Həsənli, Aydın Balayev, Eldar İsmayılov kimi bir çox nüfuzlu araşdırıcılar Ramiz bəyin arxivindən yararlanmaqla milli azadlıq və müstəqillik mübarizəmizin tarixini əks etdirən ən dəyərli əsərlər ortaya qoyurlar.

Bura çatanda özümü heç cür saxlaya bilmir, oxşar bir hadisəni yada salmaq istəyirəm. Gürcüstanda Yevfimi Semyonoviç Takayşvili (1863-1953) adlı görkəmli bir alim olub. Tarixçi, filoloq, arxeoloq və ictimai xadimdi. Vaxtilə Əlimərdan bəy Topçubaşovla birgə Peterburq Universitetində oxuyub. O, bütün Gürcüstanı gəzərək tarixi-memarlıq abidələrini öyrənib, arxeoloji qazıntılar aparıb, qədim gürcü əlyazmalarını toplayıb və başqa faydalı işlər görüb. O, Gürcüstan Demokratik Respublikası Müəssislər Məclisinin üzvü olub və sovet hakimiyyəti qurulunca Gürcüstanın milli sərvətlərini dənizlə Batumdan Fransaya aparıb, mühacirətdə onları qoruyub və zənginləşdirib. 1944-ün dekabrında Stalin general Şarl de Qoll'la danışıqlar apararaq ondan şəxsən xahiş edib ki, Gürcüstanın sərvəti özünə qaytarılsın. 1945-in aprelində Takayşvili həmin kolleksiyanın üstündə vətənə qayıdıb. Gürcüstan dövləti onun gürcü xalqının tarix və mədəniyyəti qarşısında xidmətlərini layiqincə qiymətləndirib - Gürcüstana dönüncə o, Tiflis Universitetinin professoru, 1946-da Gürcüstan Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib.

Mənim fikrimcə, Ramiz Abutalıbovun xidmətləri Takayşvilininkindən heç də geri qalmır. Geri qalan bircə şeydir - layiqincə qiymətləndirmə! Çoxlarını professor etmiş və edəcək Ramiz bəyə akademik demirik, fəxri professor adı vermək, ona ləyaqətli minnətdarlıq etmək Azərbaycan üçün o qədər də çətin məsələdirmi? Yəni gürcülər qədər də alicənab deyilikmi?!.

lll

Ramiz Abutalıb oğlu Abutalıbov kommunist partiyasının Stalinin başçılığı altında törətdiyi qanlı faciələrin ən şiddətli çağında - 1937-ci il oktyabr ayının 27-də Ordubadda ziyalı ailəsində anadan olub. Bu vaxt Böyük Salman Mümtazın həbsindən cəmi 18 gün keçirdi...

İncə yumoru, şən zarafatı olan Ramiz bəylə bağlı bir lətifə. Naxçıvanın yetirdiyi məşhur bir şəxsin adını çəkərək “sən onun yerlisisən” deyirlər, etiraz edir: “Yox, biz haradan yerli olduq? O Naxçıvandandır, mənsə Ordubaddan”. Bu dəfə deyirlər ki, prezident Elçibəylə yerli olmağına nə sözün? Qayıdır ki, onunla da yerli deyiləm: mən Ordubadın özündənəm, o isə kəndindən.

Zarafat bir yana, Ramiz bəy Naxçıvandan, Ordubaddan olsa da cılız yerliçiliyə həmişə nifrət bəsləyib, Azərbaycanın ləyaqətli oğullarını bölgə fərqi duymadan axtarıb tapıb, onların həyatını öyrənib.

Ali məktəbi bitirdikdən sonra bir çox yerlərdə işləyib. Nəhayət, 1980-1984-cü illərdə Azərbaycan KP MK-da Xarici Ölkələrlə Əlaqələr şöbəsinin rəisi, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Xarici İşlər üzrə Komissiyasının sədri vəzifələrində çalışıb.

1971-1979, eləcə də 1985-1993-cü illərdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət üzrə katibliyinin - YUNESKO-nun əməkdaşı olub. 1993-2004-cü illərdə Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri olub.

1990-ci ildə Böyük Britaniyada nəşr olunmuş “Kim kimdir?” (“Who is Who?”) ensiklopediyasına düşən 259 sovet diplomatı arasında yeganə azərbaycanlı Ramiz Abutalıbov idi.

Burayadək saydıqlarım onun əsasən Fransada yaşamış mühacir soydaşlarımızın irsini toplamaq sahəsində gördüyü işlərlə bağlıydı. Ancaq onun xidmətləri təkcə bununla məhdudlaşmır.

Ramiz bəy 2000-2003-cü illərdə İçərişəhərin və muğam sənətinin Ümumdünya İrsi siyahısına salınması, Əlimərdan bəy Topçubaşova xatirə lövhəsinin, Fransanın azadlığı uğrunda həlak olmuş azərbaycanlılara Rodez şəhərində abidənin qoyulması və Əkbər ağa Şeyxülislamovun məzarının bərpa edilməsinin əsas təşəbbüsçü və təşkilatçılarından biri olub.

1989-1992-ci illərdə Fransada Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair nəşr edilmiş dörd kitabın tərtibçisi və müəllifi odur.

Unutmamalıyıq ki, 1990-ın qanlı yanvarından sonra bütün dünya Azərbaycanı təqsirkar saydığı bir vaxtda Fransanın Kütləvi İnformasiya Vasitələrində, xüsusən televiziyada Azərbaycan həqiqətlərinin çatdırılmasında, Banin və Rüstəm İbrahimbəyov kimi məşhur yazıçıların çıxışlarının təşkilində də R.Abutalıbovun müstəsna xidməti olub.

Sonrakı illərdə də Azərbaycan-Fransa dostluq münasibətlərinin möhkəmlənməsində və inkişafında xidmətlərinə görə Fransa prezidenti Jak Şirak 1998-ci ildə onu öz ölkəsinin ən yüksək mükafatı olan “Fəxri Legion” ordeniylə təltif edıb.

Son illər Moskvada yaşayan Ramiz bəy orada öz imzasıyla bir neçə kitab nəşr etdirib. Ancaq onun təşəbbüsü və yaxından iştirakıyla Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti haqqında nəşr edilən kitabların sayı 14-ə çatıb.

Ramiz Abutalıbov haqqında çox yazılıb. Ancaq bu yazılanlar hələ çox azdır. O, haqqında cild-cild əsərlər yazılmağa ulu şəxsiyyətdir. Həyatının bu ən mənalı çağında ona Allahdan möhkəm can sağlığı və yarımçıq qalmış dəyərli işlərinin hamısını başa çatdırmaq üçün güc verməsini, ürəyindəki bütün arzularının gerçəkləşməsini diləyirəm!

Ədalət TAHİRZADƏ

525-ci qəzet.- 2012.- 25 oktyabr.- S.28.