Vətənpərvərlik zirvəsində təzadların həqiqəti

“Mədəniyyət insanın ən ali instinktidir”. Onsuz insanlar və təbiət arasında harmoniyanın yaranması mümkün deyil. Lakin hər bir əsrin özünəməxsus mənəvi böhranları zamana ehtiyacı olan keçid dövründə baş qaldırır. Tarixin siyasət meydanlarında mədəniyyət meyarları necə deyərlər, öz yeni qibləsini axtarır. Təlatümlərlə dolu XX əsrdən isə bizi müqəddəs rəqəm –12 il ayırır.12 rəqəmi özündə əbədi təkamül gücünü daşıyır. Bu gücə malik 12 ildə əldə etdiyimiz maddi və mənəvi yüksəlişlərimiz sürətli zamanla ayaqlaşmaq ümidindədir. Artıq dünyada yeni şüurun, yeni mədəniyyətin formalaşması, qloballaşma prosesi mənəvi dəyərlərimiz üzərində restavrasiya işləri aparmaqdadır. Biz orta, yaşlı nəslin taleyinə daha çox o dövrdə doğulub yaşamaq nəsib olub.XX əsrin zaman sərhəddindən uzaqlaşsaq da xüsusilə mədəniyyət sahəsində baş verən mühüm hadisələrin bu gün də çözülməsinə böyük ehtiyac var.

Əməkdar incəsənət xadimi, Xalq artisti, dramaturq, yazıçı Kərim Kərimovun “Musiqidən keçən ömür” kitabını qızı Reyhan xanım mənə bağışlayanda bilmirdim ki, onu tez bir zamanda oxuyacağam. Bilmirdim ki, görkəmli müğənnilərimiz və bəstəkarlarımızla Kərim müəllimin iştirak etdiyi bir çox tarixi günlərin, xatirələrin izinə düşüb rayonlarımıza,şərq ölkələrinə, Avropaya qiyabi səyahətlərə çıxacağam. Azərbaycan musiqi mədəniyyətini dünyaya tanıdıb sevdirən görkəmli incəsənət ustalarımızı Kərim müəllimin gözüylə görüb daha yaxından tanıyacağam. İlk öncə qeyd etmək lazımdır ki, onun “üzeyirşünaslıq, bülbülşünaslıq, müslümşünaslıq, qaraşünaslıq, fikrətşünaslıq” üzrə yazdığı ssenariləri, rejissor işləri incəsənətimizin qızıl fonduna daxil edilmişdir.O, vətənpərvər ziyalı kimi ölkəmizin mədəniyyət sahəsində öhdəsinə düşən vəzifələri cəsarətlə, qeyrətlə həyata keçirib.Təəssüf ki, “Musiqidən keçən ömür” kitabının ardını yazmaq ona qismət olmadı. Kitabda Azərbaycanın mədəniyyət tarixində baş verən əlamətdar hadisələri izləyəndə ziyalılarımızın taleyində iz qoyan bir çox qəribə təzadların şahidi oldum. Sovet dönəmində sosializm realizminə xidmət edən birpartiyalı dövlətin vətənpərvər ziyalısı olmaq nə qədər mümkün idi?! Düz yolun yolçuları namərdlər tərəfindən min bir fitnə ilə vaxtsız aradan götürülsədə, vətənə, millətə xidmət edənlərin sayı azalmadı, o müqəddəs yol heç vaxt boş, yiyəsiz qalmadı...Amma ən dəhşətlisi odur ki, millətimizi gözü götürməyən düşmənimiz doğma ocağımıza hamıdan daha yaxındır. Kitabda Kərim müəllim Bülbülün Qarabağda verdiyi son konserti belə xatırlayır: “...1961-ci il avqust ayının əvvəllərində Bülbül mənə zəng vurub dedi ki, Qarabağ bölgəsinə konsert səfərinə getmək istəyir. O, təklif etdi ki, mən də onunla bu səfərə gedim...Bülbül dedi ki, bu məsələni sədr Teymur Əliyevlə razılaşdırıb...Axşam Xankəndi teatrının zalı tamaşaçılarla ağzına qədər dolu idi...O, dedi ki,burada Azərbaycan Respublikasının hesabına gözəl evlər, məktəblər, bir çox mədəniyyət ocaqları və Erməni Dram Teatrının binasını tikdirdilər...onun yaraşıqlı foyesində Qarabağda anadan olmuş yazıçıların və musiqiçilərin portretləri vurulmuşdur...Bəs hanı Qarabağın yetirdiyi Vaqifin, Xurşudbanu Natəvanın, Üzeyir Hacıbəyovun, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Cabbar Qaryağdıoğlunun portretləri? Biz həmişə dostluqdan, beynəlmiləlçilikdən danışırıq, amma bu gün səhər şəhərə gələndə gördüm ki, yazılar erməni və rus dillərindədir. Siz unutmamalısınız ki, bura Azərbaycan şəhəridir...” Ermənilər bu qədim həqiqəti yaxşı bilsələr də, amma sübut etməyə hazırdırlar ki, Xankəndinin üfüqlərində günəş də ermənisayağı doğulur... Səhəri gün Kərim müəllim Bülbüllə Şuşaya yola düşdülər.”Volqa” markalı maşını sənətkarın oğlu Polad sürürdü. Bülbül “Qurdçular” məhəlləsində ata evini ziyarət etmək istədi, amma o evin sökülərək yerində kartof əkildiyini görəndə pərt halda yerində quruyub qaldı. Kərim müəllim bu acı səhnələr haqqında canlı şahid kimi kitabda yazır: “...Polad atasının əhvalının dəyişdiyini görüb dedi: “Görünür, heç kəs bilməyib ki, sən bu evdə anadan olmusan. Danışırdın ki, babanın evi də sizin məhəllədə idi. Bəlkə gedək səni orada çəkək?” Biz onun yaxınlığında yerləşən baba evinə getdik. İndi orada uşaq bağçası yerləşirdi. Bu evin həyətində Nəriman Bülbülün həyatının son kadrlarını çəkdi.” Kərim müəllimin kitabdakı şərhindən sonra internetdə lenti tapıb ona dəfələrlə baxdım və başa düşdüm ki,o, həyətə hansı acı hiss və həyəcanla daxil olur. Həqiqətən Bülbülün üzündə, gözlərində hüzn, kədər aydın görünürdü. Bəlkə də sarsıldığı anlarda o, Şuşanın gələcək aqibətini hiss etmişdi. Uzun illərdən sonra ermənilər Şuşanı işğal edəndə Bülbülün orda ucalan möhtəşəm büstü də təcavüzə məruz qaldı. O da Şuşadan çıxarıldı, amma Azərbaycanın musiqi tarixində Bülbül yaşayır. Keçən əsrin 60-cı illərində Bülbülə həsr edilən “Xalq nəğməkarı”adlı sənədli filmin ərsəyə gəlməsində ssenari müəllifi Kərim müəllimin zəhməti böyükdür “Üzeyir Hacıbəyovun ev muzeyi hələ açılmamışdı. Ramazan Xəlilov (uzun illər Üzeyir bəyin şəxsi katibi olub) bəstəkarın şəxsi arxiv sənədlərini sahmana salıb, qovluqlara yığaraq muzey üçün hazırlayırdı.Bir gün o, bunlardan birini göstərib dedi: “Bax, burada Üzeyir bəyin 500-dən çox felyetonu və publisist məqaləsi toplanıb” . Kərim müəllim o yazıları oxuyanda etiraf edir ki, Üzeyir bəy musiqi bəstələməsəydi belə, o, öz dövrünün görkəmli jurnalisti kimi də mədəniyyət tariximizdə yaşayacaqdı.“...Azərbaycan xalqını, onun dövlətini Üzeyir Hacıbəyovsuz təsəvvür edə bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, o, bizim vicdanımız, mənəviyyatımız və əbədi himnimizdir.

”Konfutsinin ən müdrik kəlamlarından biridir: “Bir ölkənin doğru idarə olunub olunmadığını, əxlaq baxımından yüksəlib yüksəlmədiyini bilmək istəyirsinizsə, o ölkənin musiqisini dinləyin.” Üzeyir Hacıbəyovun əsərləri bu meyarlara cavab verir. Mənə elə gəlir ki, “Musiqidən keçən ömür” kitabında başıbəlalı tarın səsi də çox əzəmətlə səslənir. Ermənilərə tutarlı cavab verən Kərim müəllimin tarın müdafiəsinə azərbaycanlı musiqişünas kimi necə qalxmasını kitabda izləyirik: “...Bu aləti XIX əsrin ikinci yarısında Qarabağda yaşayan görkəmli musiqiçi Sadıqcan yaratmışdı...Onun çalğısı haqqında rəvayətlər gəzirdi... o, tar çalanda bülbüllər çiyninə qonub oxuyurdular...Sonralar Üzeyir Hacıbəyov tarı daha da təkmilləşdirərək onun pərdələrini Avropa səssırası ilə uyğunlaşdırıb not sisteminə keçirmişdir.” 1965-ci ildə Mərkəzi Televiziyanın musiqi verilişləri baş redaksiyasının müavini Yelena Qriqoryans Kərim müəllimin 10 səhifəlik çıxışını ixtisar edərək 3 vərəq həcminə endirir və sübut etmək istəyir ki, tar Azərbaycanın milli musiqi aləti deyil, bütün Qafqaz və Orta Asiya xalqlarınındır, “obşidir”. (Unudur ki, simli musiqi aləti kimi tarın müxtəlif növləri var; dutar, pənctar, şeştar,çahartar və s.) Kərim müəllim musiqi alətlərinə həsr olunmuş canlı yayımda gedən verilişi əvvəlcədən öz düşündüyü ssenarisi əsasında aparır. Çıxışını Mikayıl Müşfiqin rus dilinə tərcümə edilmiş “Oxu,tar! Səni kim unudar?”şeiri ilə başlayır. Tarzən Əhsən Dadaşov şeirdən sonra “Rast”muğamının mayəsini çalır. O gün sanki keçmiş proletar zəncirindən azad olduğunu nümayiş edən Tar milyonlarla sovet tamaşaçısının gözləri qarşısında başını tarzənin doğma sinəsinə qoyub kövrəlmişdi... Müşfiqin özü kimi əbədi gəncşeirləri zamanın namərd gülləsinə tuş gəlsə də nə qədər ki, dünya durur tarın səsi həmişə Müşfiqin əzəmətli heykəlini gözlərimiz qarşısında ucaldacaq. ... Deyirəm ki, bu yazdıqlarımı nota çevirə bilsəydim, onda hisslərimi, düşüncələrimi daha dərindən ifadə edərdim. Çünki musiqi öz mənəvi gücü ilə hamını dilindən asılı olmayaraq, birləşdirir, qəlblərdə məhəbbət, mərhəmət körpüləri yaradır... “1966-cı ilin axırlarında Moskvada mühazirəçi-müsiqişünasların növbəti Ümumittifaq seminarında iştirak edirdim...erməni bəstəkarı Edvard Mirzoyanın “Üçüncü simfoniyası”nı dinləyib təhlil edirdik. Simfoniyanı təqdim edən müsiqişünas İrina Şahnazarova dedi ki, bəstəkar “Skertso” adlanan əsərinin üçüncü hissəsində“Çahargah”erməni muğamının intonasiyalarından məharətlə istifadə etmişdir.” Kərim müəllim kəskin etirazını bildirir: “Əgər siz bir erməni müğənnisi göstərə bilsəniz ki, o, “Çahargah”ı bizim xanəndələr kimi oxuya bilsin, onun zəngulələrini vura bilsin, onda sizinlə razı olaram ki, ermənilərin də muğamları vardır...Allah muğamları Azərbaycan xalqına bəxş edib və onları başqa millətə mənsub olan adam düzgün oxuya bilməz...” Ermənilər bilmirdilər ki, Şuşada körpələrimiz bələkdə belə muğam üstündə ağlayırdılar. SSRİ Bəstəkarlar İttifaqında bu kəskin mübahisədən sonra Kərim müəllim haqqında mənfi rəy yaranmışdı. Onun İttifaqa üzv olmaq məsələsi də mümkün deyildi. Moskvanın erməni musiqişünasları ilə münasibətləri korlamaq istəməyənlər Azərbaycanda Kərim müəllimi müdafiə etməyə təşəbbüs göstərmirlər. “...Məni ən çox sarsıdan o idi ki, həmişə bəstəkarlarımızın yaradıcılığını təbliğ edən adamın taleyi ilə heç kəs maraqlanmırdı...Moskva televiziyasının planında nəzərdə tutulmuş “Azərbaycan muğamları” haqqında çıxışım proqramdan çıxarılmışdı və heç kim də bunun səbəbini öyrənmək istəmirdi... ”Azərnəşr”də çapa hazırlanmış “Musiqi düşüncələrim” adlı kitabımın çapı da dayandırılmışdı.” Həyatın təzadlarla dolu burulğanına düşməkdən ağır cəza varmı? 60-cı illərdə ədəbiyyat, incəsənət sahəsində cəsarətli fikirləri,liberal düşüncələri ilə sovetlər ölkəsində daxili mühacirlərə çevrilən ziyalılar azmı olub?! Bu elə bir mövzudur ki, o haqda çox yazılsa da hələ də nə qədər deyilməmiş məqamlar var...SSRİ Bəstəkarlar İttifaqından Azərbaycanın Mərkəzi Komitəsinə Kərim müəllimdən şikayət məktubu gəlmişdi. Mərkəzi Komitənin katibi Şıxəli Qurbanovun qəbulunda Kərim müəllim ora niyə çağırıldığını biləndə heyrətdən donub qalmışdı. Şikayət məktubunda ermənilər onu millətçi adlandıraraq, hətta partiya sıralarından təcrid edilməsini tələb edirdilər. Əslində bu tələb həyata da keçə bilərdi... Lakin Şıxəli müəllim bu görüşün əsas məqsədini ona bildirir: “Mən Vəli Axundovla məsləhətləşib qərara gəlmişik ki, sizi Mərkəzi Komitənin Ədəbiyyat və incəsənət bölməsinin müdiri vəzifəsinə təyin edək.”Belə ədalətli qərarlar çoxmu, azmı olub millətin xeyrinə, bunu zaman özü göstərir...

Təzadlara aydınlıq gətirən həqiqətin qələbəsi vətənpərvərlik zirvəsində tarixi görüşə bənzəmirmi?! Kərim müəllimin Azərbaycan televiziyasının Musiqi verilişləri redaksiyasının baş redaktoru, Filarmoniyanın, indiki Heydər Əliyev adına möhtəşəm respublika sarayının direktoru kimi fəaliyyət göstərdiyi bir müddət ərzində fitri istedadı olan gənclərin gələcək taleyində yaşıl işıq yandırmağı bacarırdı. Onlardan birini xatırlayaq.“Bir gün televiziyanın musiqi redaksiyasına 20 yaşlı bir arıq cavan oğlan gəldi və xahiş etdi ki, oxumağına qulaq asıb konsertə buraxaq...Bu gənc oğlan Azərbaycanın görkəmli bəstəkarı Müslüm Maqomayevin nəvəsi Müslüm Maqomayev idi...Əvvəlcə onu solist kimi Teleradionun estrada orkestrinə işə qəbul etdim...Gənc müğəninin Ümumittifaq səhnəsinə çıxması üçün mən onun haqqında film-konsert çəkmək fikrinə gəldim. Bunun üçün “Yeni görüşlərədək, Müslüm!” adlı televiziya filminin ssenarisini yazdım...Film ilk dəfə 1962-ci ildə Moskvadan Mərkəzi Televiziya ilə göstərildi və gənc müğənni bütün Sovet İttifaqında tez bir zamanda tanındı.”Artıq bu il dünya şöhrətli 70 yaşlı Müslüm Maqomayevin yubileyidir.Deyirəm, bir mahnı var hətta həyatda son insan qalsa belə ovunmayan həsrətlə oxunacaq: kimlər gəldi, kimlər getdi bu dünyadan... Kərim müəllim şərəflə yaşadığı XX əsrin ziyalısı kimi həm tutduğu vəzifələrində, həm də yaradıcılığında özünün əsl vətənpərvər, peşəkar müsiqişünas, istedadlı qələm sahibi olduğunu təsdiq edib.Sonda isə demək istəyirəm, XXI əsrdə yeni kitabda yeni görüşlərədək, Kərim müəllim!

Zöhrə Əsgərova,

Yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2012.- 5 sentyabr.- S.7.