Oralarda kimlər var: Əlifbamızı düşünənlər-2

BİZ BU BARƏDƏ NEÇƏ İLDİ YAZIRIQ (2001-2006)

ÖNCƏ BİR XƏBƏR

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) prezidenti Mahmud Kərimov Azərbaycan əlifbasının dəyişdirilməsi ilə bağlı səslənən təkliflərə münasibət bildirib. AMEA prezidenti APA-ya açıqlamasında deyib ki, hələlik rəhbərlik etdiyi qurum Azərbaycan əlifbasının dəyişdirilməsi ilə bağlı təkliflər verməyəcək: “Azərbaycan dilinin inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramının layihəsi artıq hazırlanıb və yaxınlarda Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə təqdim olunacaq. Əlifba ilə bağlı təklif etməyi düşünmürük. AMEA-ya belə bir tapşırıq da verilməyib. Bununla bağlı sərəncam və tapşırıq olsa, AMEA təkliflərini hazırlaya bilər”.

AMEA prezidenti deyib ki, Azərbaycan əlifbasının tam şəkildə dəyişdirilməsinin tərəfdarı deyil: “Amma “ə” kimi bəzi uğursuz hərflər dəyişməlidir. Belə hərflər həqiqətən problemlər yaradır. Bunun əvəzinə başqa işarə tapmaq daha məqsədəuyğun olardı. Bu hərf üstündə iki nöqtə olan “a” kimi verilsə, yaxşı olar. Mənə elə gəlir ki, bu haqda düşünmək lazımdır”.

“Ç” və “Ş” hərflərinin qrafemlər şəklində işlədilməsinə gəlincə, M. Kərimov deyib ki, bu hərflər kompyuterlərdə, internetdə müəyyən problemlər yaratsa da, hər halda onların işarəsi artıq qəbul olunub: “Amma “ə” hərfi mənə heç münasib gəlmir. İstifadəçilərin kompyuterlərdən istifadəsini daha rahat etmək üçün bu hərfi dəyişmək məqsədəuyğun olardı”.

KOMPÜTER DÜNYASINDA ƏLİFBAMIZ VƏ YAXUD “Ə” “C” və “J” QOVĞASI

Təbii, bu hal artıq deyək ki, bizim kimi həvəskar kompüter sahiblərinin problemi deyil və hətta bu sahədə çalışan mütəxəssislər belə artıq bu problemlə üz-üzədir. Onlardan birinin təklifi ilə sizi tanış edirik: F.B.İmranov, C.M.Məmmədov - AMEA Riyaziyyat və Mexanika İnstitutu “Hesablama Riyaziyyatı və İnformatika” şöbəsinin əməkdaşlarının yazısının kiçik bir hissəsinə göz ataq.Onların ŞRİFT ÇEVİRİCİSİ adlı yazısında oxuyuruq:

“Bu proqramın vəzifəsi kiril qrafikası ilə yazılmış mətnləri yeni Azəri-latın qrafikasına (və əksinə) konvertə etmək, yəni çevirməkdir. Lakin bu şriftlər zahirən Azərbaycanda hazırda rəsmən qəbul olunmuş məlum latın şrift sisteminə tam oxşasa da, məzmunca ondan xeyli fərqlənir ki, bu fərq də, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Azərbaycanda hazırda qəbul olunmuş məlum latın şrift sistemindən fərqli olaraq bu şriftlər universaldır və onların oxunması üçün konkret olaraq yeni bir azərbayjan şrifti yaratmağa və ya bu şriftlə yazılmış mətnləri başqa bir yerə göndərərkən (yaxud, onu bir başqa kompüterdə açıb oxuyarkən) mətnlə birlikdə onun şriftini də göndərməyə heç bir ehtiyaj yoxdur. Belə ki, dünyanın istənilən ölkəsində yaradılan şriftlərin böyük əksəriyyəti bizim şrift sistemimizlə yazılmış azərbayjan dilli mətnləri oxumaq üçün yarayır. O jümlədən, konkret olaraq “Windows” proqramının standart baza şriftlərindən olan və “Windows”un quraşdırıldığı bütün kompüterlərə avtomatik olaraq düşən “Arial”, “Times New Roman” və s. şriftləri də bu şrift sistemi ilə yazılmış azərbayjan dilli mətnləri tam normal əks etdirə bilir…

2) “İnternet” şəbəkəsində Azərbayjanda hazırda qəbul olunmuş məlum latın şrift sistemi ilə yazılmış mətnlərin (daha doğrusu, bu mətnlərdəki Azərbayjanın milli hərflərinin) düzgün əks olunması ilə bağlı jiddi problemin mövjud olduğu da məlumdur, hansı ki, bizim təqdim etdiyimiz bu şrift sistemində olan mətnlərin “İnternet” şəbəkəsində əks olunması ilə bağlı da, yenə də heç bir problem yoxdur və buna da “Unlimited.az” saytı əyani nümunədir;

3) Bir sıra hallarda (məs., Azərbayjan dilli “WEB” səhifələri oxuyarkən) Azərbayjanda hazırda qəbul olunmuş məlum latın şrift sistemi ilə yazılmış mətnlərin düzgün əks olunması üçün “ WINDOWS -2000”və ya “WINDOWS-XP” əməliyyat sistemləri tələb olunur. Bu əməliyyat sistemlərinin kompüterdə quraşdırılması üçünsə 500 Mb-a yaxın ümumi, 40-80 Mb-sa operativ yaddaş tələb olunur ki, bütün bu gün Azərbayjanda belə imkanlara malik kompüterlərin ümumi sayı, bəlkə də, 25 faizdən artıq deyil. Azərbayjanda işlədilən kompüterlərin böyük əksəriyyəti Pentium-1 və Pentium-2 seriyalardan olan kompüterlərdir ki, onların da heç bir parametri “ WINDOWS -2000” və ya “ WINDOWS -XP” əməliyyat sistemlərini işlətmək üçün yaramır. Və yaxın 5 ildə də, Azərbayjanda Pentium-3, 4 və s. versiyaların geniş yayılajağını söyləmək çətindir. (DİQQƏT! DİQQƏT! BU MÜTƏXƏSSİSLƏRİN SÖYLƏDİYİ Pentium-3, VERSİYASI ŞƏXSƏN MƏNDƏ VAR VƏ BU YAZINI DA MƏHZ HƏMİN VERSİYADA YAZIRAM) Bizim şrift sistemimizdə tərtib olunmuş ixtiyari mətnin, o cümlədən WEB səhifələrin normal oxunması üçünsə “Windows””un ixtiyari versiyası (hətta 1995-ji il versiyası) belə kifayətdir;

4) Azərbayjanda hazırda qəbul olunmuş şrift sistemi ilə kompüterin açılan standart məlumat pənjərələrində hansısa azərbayjandilli məlumatı əks etdirmək mümkün deyilsə, bizim təklif etdiyimiz şrift sistemi ilə azərbayjandilli istənilən mətni bu pənjərələrə çıxarmaq mümkündür;

5) Bu şriftlər standartdır, yəni bu şriftlərlə yazılmış mətni istənilən şriftdə açdıqda hərflərin yeri dəyişmir və s.”

Baxın, BU MÜTƏXƏSSİSLƏRİN YAZDIĞI yazıda mən heç nəyi dəyişmədən təqdim edirəm və problemin iç üzü görünür.Bu yazının orjinalı Times Roman AzCyR şrifti ilə yazılmışdır.

Və beləliklə, dostlar artıq məmləkətmiz dünyanın bir hissəsinə çevrildiyi üçün bizim üçün heç də balaca olmayan problemin həlli çox gecikir və bizim qəzetlərimizdə və saytımızda olan yazılarımızın başqa ölkələrdə vəya dünyanın o biri üzündə rahat oxunması problem olaraq qalır.Və çox zaman da bir yazımızı başqa bir redaksiyaya aparanda CİBİMİZDƏ O YAZINI YAZDIĞIMIZ ŞRİFTİ DƏ daşımalı oluruq.

Bunu bilənlər bilir.

“E” HƏRFİMİ QƏDİMMİ, YOXSA “Ə” HƏRFİMİ?

Öncə kiçik bir xəbər: “Ə” HƏRFSİZ YAZILAN ROMAN

Tanınmış fransız yazarı Qeorqi Pereç bir dənə də olsun “E” hərfindən istifadə etmədən bir roman yazmışdır. “Qeybolmaq” adıyla çap olunan bu roman, yenə də içində “E” hərfi olmadan da türk dilinə çevrilmişdir.Əsəri türkcəyə Cemal Yardımcı çevirmişdir.Kitab “Ayrıntı” yayın evində çap olunmuşdur.

Türkiyədə daha çox “ Həyatı yaşamaq nişangahı” adlı romanıyla tanınan ünlü fransız yazar Qeorqi Pereç elə bu roman kimi də məhşur ola biləcək yeni “Qeybolmaq” əsəriylə daha bir yeniliyə imza atmış və Cemal Yardımcı da yazıçının bu üslubunu eynən saxlayaraq əsəri türk oxucularına çatdırmışdır.Cemal Yardımcı işinin çətinliyini belə anlatmışdır: fransızcada “E” hərfini istifadə etmədikdə bu yazı dili 30-40 faiz söz imkanını azaldır.Türkcədə isə bu faiz dörddə birə enir.

Yazarın “E” hərfindən istifadə etmədiyi elə-belə havadan asılı bir şey deyil. Fransız faşist təşkilatının alman faşistlərlə əlbir olaraq fransızları öldürdüyünə və əsir düşərgələrində olan əsirlərdən birinin də yazarın anası olduğuna işarətdir. İddialara görə Pereç özü bu barədə danışmayana qədər heç bir tənqidçi bu əsərin “E” hərfsiz yazıldığının fərqində olmamışdır.

Hind-Avropa dillərində on illər boyu “E” hərfi üzərində mübahisə gedib. Qeyd etdiyimiz kimi F.Bopp və digərləri iddia edirdilər ki, kök dildə “E” hərfi olmayıb,çünki sanskritdə və digər Hind-İran dillərində bu hərfə təsadüf edilmir. Nəhayət,palatalizasiya qanunu sayəsində müəyyən edildi ki, sanskritdə əvvəl “E” hərfi varmış, lakin onu sanskritdə “A” hərfi sıxışdırıb çıxarıbmış. Türkologiyada isə “E” haqqında mübahisə hələ təzəcə qızışırdı, belə ki, nə Orxan-Yenisey abidələrində, nə də uyğur yazılarında “E” aşkar edilməmişdi,buna görə də iddia edilirdi ki,həmin sait yerli -dibli olmayıb,bu hərf sonralar “Ə” hərfi əsasında yaranıb.

Yunan filosofları hərdən bir özlərinə sual verirdilər : “Görəsən mən səbəblə nəticəni qarışıq salmıram ki?”.

Bu sual yunan fəlsəfəsinin və təbiətşünaslıq elmlərinin inkişafına təkan və istiqamət verirdi.Lakin türkoloqların ağlına də gəlmirdi ki, heç olmasa nəzəri cəhətdən bu iki məchul cəmiyyətin “Ə > A” “E> A” dəyişib bundan ən alınacağına baxsınlar.Bu türk fonetikası və morfologiyasındakı bir sıra dolaşıqlıq,məntiqsizlik və qanunauyğunsuzluqları izah edə bilərdi. Bəzən nüfuzlu alimlərin hədsiz düzgün müddəası elmi surətdən salır, ləngidir, açıq-aşkar məntiqsiz nəzəriyyənin bütün binasına zidd olan müddəası isə, gözlənilmədən elmə təkan verib onu irəliyə aparır.

A. Şerbak bir neçə yüz praformanı ( yəni ana türk dili sözlərini) bərpa etmişdir.Bu sözlərin heç birində “E” yoxdur.

lll

Uzun illərdən bəridir ki, Türkiyə türkləriylə bizim aramızda olan “E” və “Ə” çəkişməsinin də bu iki eyni dilə və danışıq formasına nə qədər mane olduğunu əyani surətdə sübut edir. “E” ya da “Ə” - bunların hansının daha vacib olduğu bü gün qədər dilçi alimlər tərəfindən bir yerlərə çıxarılmayıb.Və bu nədənlə bir çox əksikliklərlə üzləşirik ki, günü günə sataraq ləng tərpənirik.Vəya ən mühüm və ciddi addımı ata bilmirik.Dediyimizdən və indicə misal gətirdiyimiz örnəkdən bu anlaşılmasın ki,bizim türkcənin Ə-si türk dili üçün daha doğma imiş, nəinki Türkiyə türklərinin “E” hərfi. Yazımızın ikinci bölümündəki elmi araşdırma əsasənda yazılan fikirlər böyük türkoloq Oljas Süleymenova məxsusdur və unudulmaz tərcüməçi Natiq Səfərovun tərcümə etdiyi AZ VƏ YA kitabındandır. Bu fikirlərə baxdıqda böyük türkoloq və yazar Oljas Süleymenovu öz soyadındakı “E” hərfləri də onu incitməmiş olmalı ki,həqiqətin gözünün içinə düz baxmışdır.Bu nədənlə fransız bir yazarın “E” hərfini istifadə etmədən bir roman yazması və bir türk yazarın “E” hərfi olmadan onu türkcəyə çevirməsi bizə heç də oyun və əllaməçilik kimi görünməməlidir.

Mən dilçi deyiləm, amma bu yazını işlədiyim anda ağlımdan belə bir sual keçdi: əcəba, “E” hərfimi qədimmi,yoxsa “Ə” hərfi?

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2012.- 22 sentyabr.- S.23.