Naxçıvanda mətbuat və ədəbi mühit:“Şərq qapısı” qəzeti mədəni inkişafın güzgüsü kimi

1921-ci ildən Naxçıvanda nəşrə başlayan “Şərq qapısı” qəzeti regionda mətbuatın əsasını qoymaqla yanaşı, eyni zamanda, Naxçıvanda ədəbi mühitin inkişafına səbəb oldu, qələm sahiblərinin öz yaradıcılıqlarını qəzet vasitəsilə daha geniş kütlələrə çatdırmasına şərait yaratdı.

Zaman keçdikcə qəzet səhifələrində hələ püxtələşməmiş, yonulmamış mətbu sözlər öz cilasını tapdı və mətbuata olan həvəs peşəkarlıqla əvəzlənməyə başlandı. Mətbuatın formalaşması mərhələsi isə birbaşa ədəbi mühitə bağlı proses idi. Əbəs yerə deyil ki, 1920-30-cu illər Naxçıvan mətbuatının ağırlığı elə ədəbi qüvvəllərin üzərinə düşürdü. Mətbuatı inkişaf etdirmək üçünsə əvvəlcə ədəbi qüvvələri səfərbər etmək, onları cəmiyyət halında birləşdirmək və onları təkmilləşdirmək tələb olunurdu.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu sahədə yaranan problemlər öz həllini birinci onillikdə tapa bildi. Bakıda yaradılmış “Qızıl qələm” Ədəbiyyat cəmiyyətinin səsinə 1925-26-cı illərdə Naxçıvanda ədəbi müzakirə və ədəbi gecələrdə təmsil olunan gənclik ilkin səs verdi. PK(b)P MK-nın “Bədii ədəbiyyat sahəsində partiyanın siyasəti haqqında” 18 iyul 1925-ci il tarixli qətnaməsi Naxçıvanda ədəbiyyat və incəsənət işinin təşkilində müstəsna əhəmiyyət kəsb etmiş, vilayət qəzetində ardıcıl olaraq “Ədəbiyyat səhifəsi”, “Gənclik səhifəsi” başlıqlı xüsusi səhifələr verilməyə başladı.

1926-cı ildə Naxçıvan Xalq Maarif Komissarlığı yanında “Qızıl qələm” Ədəbiyyat Birliyi fəaliyyətə başladı. Əvəz Sadıq, Abbas Gülməmmədov, Əyyub Abbasovun təşəbbüsu ilə Naxçıvan komsomol klubu yanında “Gənc qələmlər” ədəbiyyat dərnəyi təşkil olundu və tezliklə bu dərnəyin ətrafına onlarla gənc toplaşdı.

Professor Yavuz Axundlu “Ədəbi mühit və sənətkar” kitabında yazır: “1925-26-cı illərdə Əvəz Sadıq, Abbas Gülməmmədov, Əyyub Abbasov, Məşdi Babayevin təşəbbüsü ilə “Gənc qələmlər” adlı ədəbiyyat dərnəyi yaradıldı. Naxçıvanda ədəbi gəncliyin inkişafında bu dərnəklə yanaşı, “Şərq qapısı” qəzetinin də rolu var idi. Bu illərdə qəzetdə ayda iki dəfə gənc qələm sahiblərinin şeirləri çap olunurdu. Gənclərdən Lətif Hüseynzadə, Məmməd Əkbər, Seyid Səbri, Nemət Hüseynov, Əli Zəbun, Məmmədəli Tarverdiyev, Əkbər Abbasov, Məmmədhüseyn Təhmasib və başqaları mətbuatda tez-tez çıxış edirlər”.

İstər “Qızıl qələm”, istərsə də “Gənc qələmlər”in fəaliyyətini qənaətbəxş saymayan bolşevik mühiti qələm sahiblərindən sosializm ideologiyasının təbliğinə yönələn ədəbi nümunələr tələb edirdi. Həmin dövrdə qəzəl və rübailər yazan, xalq arasında daha çox mərsiyə şairi kimi tanınan Molla Mahmud Çakər kimi şairlər isə kommunist ideologiyasına qulluq etmədikləri üçün “intim-bədbin şeirləri ilə ədəbi gəncliyə zərərli fikirlərini təlqin edən”, “yeni ideyaları qavraya bilməyən” damğaları ilə ədəbi mühitdən uzaqlaşdırılırdı.

1927-ci ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin məsul işçisi Ağahüseyn Rəsulov Naxçıvana gələrək burada yaşayan ziyalılar, şair və yazıçıların iclasını keçirir, mərkəzi komitənin ədəbiyyat sahəsində siyasətinin tarixi əhəmiyyəti haqqında məlumat verir. Bu səfərə baxmayaraq həmin il Naxçıvanda rəsmi surətdə Proletar Yazıçılar cəmiyyəti təşkil olunmur. Yalnız bir ildən sonra Naxçıvan Partiya Təşkilatının təşəbbüsü ilə “Qızıl qələmlər” Ədəbi Birliyi yaradılır. “Şərq qapısı” qəzetinin redaktoru Abbas Gülməmmədov, Naxçıvan Muxtar Respublikası Xalq Maarif Komissarı V.Həsənzadə, Naxçıvan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri M.Babayev, gənclərdən Əyyub Abbasov, Müzəffər Nəsirli, Əsgər Kəngərli, Nemət Hüseynov, Səkinə Rzalıdan ibarət rəyasət heyəti yaradılır. Ədəbi Birliyin rəhbəri isə Əyyub Abbasov seçilir.

Həmin dövrdə Naxçıvanda yeni ədəbiyyat uğrunda gedən mübarizədə “Qızıl qələmlər” ədəbi birliyi fəal mərkəzə çevrilir. Birliyin təşəbbüsu ilə Naxçıvan şəhər komsomol klubunda tez-tez ədəbi gecələr və mühazirələr təşkil olunurdu.

Tarix elmləri namizədi Əli Əliyev həmin dövrü xatırlayaraq belə yazırdı: “Bu zaman komsomol klubu Naxçıvanda yazıçılar evinə çevrilmişdi. “Qızıl qələmlər” cəmiyyətinin fəaliyyəti getdikcə genişlənərək gənc nəsli özünə cəlb edirdi”.

1927-28-ci illərdə Naxçıvan ədəbi mühitində bir canlanma hiss olunur, gənclər daha geniş yaradıcılıq yoluna qədəm qoyurdular. Həmin ildən başlayaraq “Şərq qapısı” qəzetində müntəzəm olaraq “Ədəbiyyat səhifəsi” təqdim olunur, gənclər yeni şeir və hekayələrini burada çap etdirirdilər. Gənc ədəbi qüvvələr yalnız şeir yazmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda, dram əsərlərinə də üstünlük verirdilər. 1927-ci ildə Əyyub Abbasov, Əsgər Kəngərli, Qurban Qurbanovun yazdıqları dram əsərləri Naxçıvan şəhərindəki Karl Libknext adına komsomol klubunda tamaşaya qoyulur və hər üç əsər tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanır.

Yaradıcılıq yolunu “Qızıl qələmlər” Ədəbi Birliyinin təşkilatçılarından biri kimi davam etdirən dövrün gənc ədəbi simalarından biri Müzəffər Nəsirli birliyin fəaliyyətinə dair xatirələrindən birində belə yazır: “Bir hadisə heç yadımdan çıxmır. 1927-ci ilin qış fəslində komsomol klubunda ədəbi gecə keçirirdik. Əyyub Abbasov gecəni aparırdı, həmin gecəyə şəhərin çoxlu ədəbiyyat həvəskarları toplanmışdı. Gecədə Əsgər Kəngərli, Məmmədəli İstedadlı (Tarverdiyev), Əli Zəbun, Nuru Axundov, Müzəffər Nəsirli yeni şeirlərlə çıxış etdi. İclasda iştirak edən qocaman şair Mahmud Çakər də şeir oxumaq üçün söz aldı, bir saqinamə oxudu. Üstundən bir müddət keçmişdi....”Molla Nəsrəddin” curnalının növbəti nömrəsində birinci səhifədə “Naxçıvan Proletar Yazıçılar cəmiyyəti” sərlövhəli yazı və karikatura verilmişdi. Şəkildə Naxçıvanda təşkil olunmuş ədəbi gecə təsvir edilmişdi. Ortada bir qoca şair, əlində bəyaz belə bir şeir oxuyurdu:

Saqi, baqi doldur piyaləni hey,

Nuş edim mən onu neydir-ney!

Görüldüyü üzrə, Cəlil Məmmədquluzadə öz əqidə rəqibi Molla Mahmud Çakəri yenidən satira atəşinə tutub, onu həyatdan yazmağa dəvət etdiyi kimi, bilavasitə özü tərəfindən yazılmış bu məqalədə Naxçıvanda yaradıcılığa başlayan gəncləri köhnəlik təsirindən qurtarmaq istəməsi bizi ruhlandırdı, odur ki, gənclərimiz nikbin şeir və hekayələr yazmağa başladılar. Artıq Ə.Abbasov, Ə.Kəngərli, Əli Zəbun və mənim şeirlərim “Komsomol”, “Dan Ulduzu”, “Qızıl şəfəq” məcmuələrində, “Gənc işçi”, “Yeni yol”, “Kommunist”, “Kəndli” qəzetlərində çap olunmağa başladı, bu da Naxçıvanda ədəbi həyatın inkişafına geniş yol açdı, gənclərin ədəbi yaradıcılığa həvəsi gündən-günə artdı”.

1928-ci ildə Naxçıvan ədəbi mühiti və mətbuatında yaranan dönüş Azərbaycan Proletar Yazıçılar İttifaqının diqqətindən yayınmır və elə həmin il cəmiyyətin katibi Süleyman Rüstəm Naxçıvana gələrək buradakı yaradıcı gənclərin fəaliyyəti ilə maraqlanır. Süleyman Rüstəmin Naxçıvana gəlişi və “Qızıl qələmlər” İttifaqının Naxçıvan şöbəsini təşkil etməsilə Naxçıvandakı ədəbi qüvvələr öz fəaliyyətlərini genişləndirir. Şöbə ətrafına bir çox qələm sahibləri toplanır: “Bu il Azərbaycan “Qızıl qələmlər” İttifaqının təşəbbüsü ilə Naxçıvanda olan “Qızıl qələmlər” yenidən təşkilat altına alınmağa başlayır. Naxçıvan cəmiyyətinin şöbəsini düzəltmək üçün Azərbaycan “Qızıl qələmlər” İttifaqının proletar şairi və cəmiyyətin məsul katibi, yoldaş Süleyman Rüstəmzadəni göndərmişdir: “Biz artıq Yazıçılar İttifaqını qurmalı və yeni cəmiyyətin rəhbərliyi altında çalışmalıyıq.

“Şərq qapısı” qəzetinin həmin sayında ədəbi gənclik nümayəndələri ilə keçirilən toplantı haqqında verilən xəbərdə Süleyman Rüstəmin müasir ədəbiyyat qarşısında duran vəzifələrdən bəhs etdiyi və yaradıcı gənclik içərisində öz qələmi ilə seçilən Müzəffər Nəsirlinin Naxçıvan Proletar Yazıçılar cəmiyyətinə katib seçilməsi bildirilir.

Müzəffər Nəsirli həmin görüş haqqında öz xatirələrində yazır: “Poeziya gecəsində şair Süleyman Rüstəm “Əzmimiz”, “Livadiyada” adlı şeirlərini oxudu. Naxçıvanın istedadlı gənc şairləri də öz yeni şeirləri ilə çıxış etdilər. Bundan sonra bizim Azərbaycan Proletar Yazıçılar cəmiyyəti ilə ədəbi əlaqəmiz daha da yaxşılaşdı. Süleyman Rüstəmdən sonra gənclərimizə yaradıcılıq istiqaməti vermək üçün o zaman cəmiyyətdə katib işləyən Əcdər Süleymanov, rus yazıçısı Mixail Yurin tez-tez Naxçıvana gəlir, bizim yaradıcılıq müvəffəqiyyətlərimizlə maraqlanırdılar”.

Süleyman Rüstəm Naxçıvandakı ədəbi həyatla şəxsən müntəzəm olaraq maraqlanır, mütəmadi əlaqə saxlayırdı. Müzəffər Nəsirlinin şəxsi arxivində qorunan, 25 may 1929-cu ildə Süleyman Rüstəmin Naxçıvan Proletar Yazıçılar cəmiyyətinə ünvanlanmış məktubunda deyilir: “Əziz qardaşım Müzəffər! Yazdığın məktubu və ədəbiyyat səhifələrini aldım. Sizin bu təşəbbüsünüz təqdirəlayiqdir. Sənin göndərdiyin şeirləri bu günlərdə “Gənc işçi” və ya “Komsomol” məcmuəsində çap edəcəyik. Sonra biz “Oktyabr alovları” boyda bir kitabça nəşr edirik, bu kitabçanı qəza yazıçılarının əsərlərinə həsr edəcəyik. İndi sən bir iş et, üzvlərinizin çap olunmamış əsərlərini (hekayə və şeir) bir yerə toplayıb bizə göndər. Tez göndərməyə çalış ki, yaxşı əsərlər toplansın. Sizin ədəbi səhifəniz haqqında bir məqalə yazıram.

Naxçıvanda nə var, nə yox, bu yaxınlarda oraya bir adam göndərəcəyik, ondan istifadə edərsiniz.

Bir də, üzvlərinizin siyahısını tutub tezliklə cəmiyyətə göndər, onların komsomol olub olmadığını da qeyd edərsiniz. Hər ədəbiyyat sevəni üzv deyə yazmayınız. Bizdə bu saat təmizlik gedir, yazıçı olmayanları, fəxri üzv olanları atırıq.

Baqi hörmətlə, yoldaşlara salam.

Süleyman Rüstəm”.

Süleyman Rüstəmin bu məktubundan sonra Azərbaycan Proletar Yazıçıları cəmiyyətinin katibi Əjdər Süleymanov Naxçıvana gəlir, gənc yazıçı və şairlərin yığıncağını keçirir, ədəbi məsləhətlər verir.

Həmin hadisədən sonra ədəbi gəncliyin fəaliyyəti özünü daha qabarıq göstərməyə başlayır. Məmmədəli Tarverdiyev, Müzəffər Nəsirli, Q. Mustafayev, Nemət Nəim, Qurban Qurbanov, Məmməd Raqib, Baqi Hüseynov, Əli Zəbun, Əbdül Kazım, Əsgər Kəngərli, Bayram Mərdanlı kimi gənclər ədəbi gəncliyin bayraqdarları, onu gələcək inkişafa aparan yolun yolçuları olurlar.

1928-29-cu illər Azərbaycanda mədəni inqilab dövrü idi. Azərbaycan partiya və komsomol təşkilatlarının savadsızlıq, çadra əleyhinə apardıqları mübarizədə Naxçıvan ədəbi gəncliyi fəal iştirak edirdi. Təhsil və inkişafla bağlı çağırışlar sırasında milli-mənəvi dəyərlərin unudulması və tamamilə xalqın yaddaşından silinməsi də xüsusi yer tuturdu. Lakin bütün mənfi cəhətləri ilə kommunizmin savadsızlıq əleyhinə mədəni tərəqqi çağırışları öz müsbət nəticələrini verməkdə idi. Həmin illərdə Azərbaycan LKGİ Naxçıvan Vilayət Komitəsinin katibi vəzifəsində işləyən Qurbanəli Mustafayev Naxçıvandakı ədəbi gəncliyə rəhbərlik etməklə bərabər özü də maraqlı hekayələr yazır, “Gənc işçi” qəzetində çap etdirirdi. Onun “Qız qaçırma” və “Yuxulu gecələr” adlı hekayələri diqqətəlayiq idi. cəsarətlə demək olar ki, Yaquboğlu imzası ilə çap olunan bu hekayələrdə qız qaçırma, qan davası, tayfabazlıq kimi milli adət-ənənələrimizə zidd cəhətlər tənqid atəşinə tutulurdu.

O dövrdə Naxçıvan şəhər komsomol klubu ədəbi yaradıcılıq mərkəzinə çevrilmişdir. Ora bir çox istedadlı yazıçı və şairlər toplanmışdılar. Lakin onların yaradıcılığında qüsurlu cəhətlər çox idi. Naxçıvanlı yazarlar Qurbanəli Mustafayevin Azərbaycan LKGİ Mərkəzi Komitəsinə katib seçilməsindən sonra ədəbi gəncliyin düzgün istiqamətdə olmadığını öz xatirələrində dəfələrlə qeyd etmişdilər.

1921-1931-ci illərdə gənc qələm sahiblərindən Məmmədəli Tarverdiyev, Əbil Yusifov, Baqi Hüseynov, Əkbər Dadaşlı, Əli Zəbun və başqaları mətbuatda daha çox şeir və hekayələrlə çıxış edirdilərsə, Məmməd cəfər dövri mətbuatda Azərbaycan və rus klassikləri haqqında ilk məqalələrini, Məmmədhüseyn Təhmasib isə milli folklor nümunələrini toplayır, ilk tədqiqatlarını dərc etdirirdilər. Bu dövrdə gənc tədqiqatçı Əziz Şərif də maraqlı yazıları ilə diqqəti cəlb edirdi.

Naxçıvanda kəskin sinfi mübarizənin getdiyi bir vaxtda cəmiyyət həyatında fəal görünmək istəyən gənc şairlərin bir qismi demək olar ki, öz əsərlərində yalnız, “belə tələb edirlər”,-deyə yazmaqla həmin əsərlərin müasirliyinə, aktuallığına, bədiiliyinə lazımınca diqqət yetirmirdilər.

Bu səbəbdən 1931-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçılar cəmiyyətinin katibi Mehdi Hüseyn Naxçıvana gələrək Partiya Maarif Evində (indiki uşaq kitabxanasının binası) Naxçıvanda yaşayan yazıçıların iclasını keçirir, Azərbaycan proletar ədəbiyyatının qarşısında duran vəzifələr haqqında ətraflı bəhs edir. O, öz çıxışında Naxçıvanda yaşayan yazıçı və şairlərin yaradıcılığındakı məhdudluğunun əsl səbəblərini göstərir.

Mehdi Hüseynin Naxçıvana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq “Şərq qapısı” qəzetində “Ədəbi gəncliyin sağlam yaradıcılığı uğrunda” adlı redaksiya məqaləsi çap edilir. Həmin məqalədə yerli təşkilatların gənclərin yaradıcılığına istiqamət verməməsi, gənclərin öz əsərləri üzərində lazımınca işləməməsi, müasir proletar ədəbiyyatın tələblərindən geri qaldığı vurğulanır.

Mehdi Hüseynin iştirakı ilə keçirilən yığıncaqdan sonra Vilayət Partiya təşkilatı ilə birlikdə lazımi tədbirlər planı hazırlanır və “Şərq qapısı” qəzetində müntəzəm olaraq ədəbiyyat səhifələri verilməyə başlanır.

Lakin inkar edilməz həqiqətdir ki, elə həmin illərdə Naxçıvanda gənclərinin ədəbi yaradıcılığının inkişafı hələ çox zəif idi, çünki az-çox istedadlı gənclər Bakıya təhsil almağa getmişdilər. Proletar Yazıçılar cəmiyyəti sıralarında birləşən gənclərin bir çoxu yaradıcılıq cəbhəsindən uzaq başqa sahələrdə işləyənlər idilər.

1931-ci ildə ölkədə ədəbiyyatın daha da inkişaf etdirilməsi haqqında Ümumittifaq Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin ədəbiyyat haqqında yeni qərarı elan olunur. Proletar Yazıçılar cəmiyyəti ləğv edilərək Sovet Yazıçılar İttifaqının təşkili qərara alınır. Elə bu zaman Bakıdan qayıtmış Əyyub Abbasov yaradıcı gəncləri öz ətrafına toplayır.

1931-ci ildə Əyyub Abbasovun “Şərq qapısı” mətbəəsində Məmmədəli Tarverdiyevin redaktorluğu, Lətif Hüseynzadənin giriş sözü ilə “Mübarizə” adlı ilk şeirlər kitabı nəşr edilir. Şairin bu kitaba toplanmış şeirlərində zəhmətkeşlərin əmək qəhrəmanlığı, elliklə kollektivləşmə uğrunda gedən mübarizə öz əksini tapır. Kitabda toplanan şeirlər bədii cəhətdən zəif olsa da şairin mövzu dairəsinin genişləndiyini göstərirdi.

Əyyub Abbasov sonralar qələmə aldığı “Zəngəzur” romanı və vətəndaş müharibəsinə həsr olunmuş mənzum “Dar ağacı” poemasında öz üzərində işləyərək yaxşı bir əsər ortaya qomuşdur. “Mübarizə” kitabında Əyyub Abbasovun “Naxçıvan” şeiri bədii yaradıcılıq baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir: Bundan başqa, həmin ildə “Şərq qapısı” qəzetində Əyyub Abbasovun silsilə şeirləri dərc olunmaqda idi.

1932-34-cü illərdə Naxçıvanda ədəbi gəncliyin sayı xeyli artsa da, onların yaradıcılığı sənətkarlıq cəhətdən təkmil deyildi. Proletar Yazıçılar cəmiyyəti ləğv edilmiş, lakin hələ Naxçıvanda Sovet Yazıçılar İttifaqının vilayət şöbəsi yaradılmamışdı. Bu vəziyyət uzun müddət davam etmədi. 1933-cü ildə Mirzə İbrahimov Naxçıvan MTS siyasi şöbəsinin orqanı olan “Surət”, Əli Vəliyev Azərbaycan KP Naxçıvan Vilayət Komitəsinin orqanı olan “Şərq qapısı” qəzetinə redaktor vəzifəsinə işləməyə gəldilər. Bu zaman Naxçıvanda sinfi mübarizənin qızğın dövrü idi. Kolxozların iqtisadi cəhətdən möhkəmlənməsi, texnika ilə təchiz edilməsi əsas problemlərdən biri idi.

Süleyman Rüstəm və Azərbaycan ədəbiyyatının digər simaları Əli Vəliyev və Mirzə İbrahimovun regiona göstərdiyi diqqət və maraq Naxçıvan ədəbi mühitində bir canlanma yaratmış, yaradıcı insanları ədəbiyyatımıza yeni-yeni töhfələr verməyə sövq etmişdi.

Əli Vəliyev 1934-1935-ci illərdə “Şərq qapısı” qəzetinin redaktoru işləyərkən yerli ədiblərin yazılarına geniş yer verir, özü də məqalə, oçerk və hekayələri ilə qəzet səhifələrində tez-tez çıxış edirdi. Onun “Budağın xatirələri” sənədli romanının “Araz sahilində” bölməsi Naxçıvanda işlədiyi illəri əks etdirir.

1934-cü ildə Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi Azərbaycan Yazıçılarının I qurultayı ərəfəsində Naxçıvandakı gənc yazıçıların konfransını keçirmək və Naxçıvan Yazıçılar İttifaqını yenidən təşkil etmək haqqında qərar qəbul edir. Buna səbəb ÜİK (b) P MK-nın “Ədəbiyyat və incəsənət təşkilatlarının yenidən qurulması haqqında” 1932-ci il 23 aprel tarixli qərarı olur. Vilayət Partiya Komitəsinin 8 maddədən ibarət bu qərarında-ədəbiyyat təşkilatlarına yeni heyətin seçilməsi, təşkilatın maddi bazasının möhkəmləndirilməsi, hər 10 gündən bir “Şərq qapısı” qəzetində yazıçılar üçün ədəbiyyat səhifəsinin ayrılması, yaxın bir zamanda Naxçıvanda pedaqoci-ədəbi məcmuə nəşr olunması və aprel ayında yazıçıların konfransının keçirilməsi göstərilirdi. Qərarın son maddəsində əyalət konfransını keçirmək və yeni heyət seçilməsi üçün Əli Vəliyev və Mirzə İbrahimovdan ibarət partiya komissiyasının yaradılması da qeyd olunurdu.

Mirzə İbrahimov öz məsul vəzifəsini yerinə yetirməklə yanaşı, qısa müddətdə Naxçıvanda yaradıcı gəncliyin inkişafına böyük təsiri ilə seçilmiş, əhalini təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simaları ilə deyil, eyni zamanda dünya və rus klassiklərinin ədəbi fəaliyyəti ilə də tanış etmişdi. O, bu istiqamətdəki təbliğatını təkcə mətbuat vasitəsilə deyil, eyni zamanda müxtəlif yığıncaqlar, oxucularla görüşlər və Naxçıvan yazıçılarının iclasları vasitəsilə aparırdı.

1932-ci ildən bütün respublikalarda mərkəzi komitənin qərarına əsasən proletar yazıçılar cəmiyyəti ləğv edilmiş, Sovet Yazıçılar İttifaqının yerli şöbələri yaranmışdır. Lakin Naxçıvanda hələ təşkilat yaradılmamışdır. 1934-cü ilin aprelin 23-24-də Naxçıvan Maarif Evində Naxçıvan İctimai Şura cümhuriyyətinin şura yazıçılarının iki günlük birinci tarixi konfransı keçirilir. Həmin konfransda Mirzə İbrahimovun “Yazıçılar qurultayına hazırlıq”, Əli Vəliyevin “Sosialist kəndi və onun ədəbiyyatda bədii şəkildə ifadəsi” haqqında məruzələri dinlənilir. Naxçıvan Sovet Yazıçılar İttifaqının yenidən təşkilində Mirzə İbrahimov və Əli Vəliyevin təşəbbüsü diqqətəlayiqdir. Bu haqda “Şərq qapısı” qəzetində belə məlumat verilir:

“Partiyamızın tarixi qərarından sonra Naxçıvanda Sovet Yazıçılar İttifaqı yenidən təşkil olundu. İttifaqın heyətinə aşağıdakı üzvlər seçildi:

1. Mirzə İbrahimov- sədr

2. Əbdül Kazım- katib

3. Qurban Qurbanov- üzv

4. Əli Vəliyev- üzv

5. Baqi Hüseynov- üzv

6. Qurban Həsənov- üzv

7. Lətif Hüseynzadə- namizəd

8. Rza Şərifzadə- namizəd”.

“Şərq qapısı” qəzetində dərc olunmuş “Ədəbiyyat” xronikasında oxuyuruq: “Naxçıvan Sovet Yazıçılarının iclası oldu, yazıçılar qurultayına hazırlıq haqqında Mirzə İbrahimov yoldaş məruzədə bulundu. Mirzə İbrahimov yoldaş Mərkəzi Komitənin tarixi qərarından sonra Azərbaycan ədəbiyyatında əmələ gələn dəyişikliklər və müvəffəqiyyətlər üzərində dayanaraq Hüseyn cavid, Kantemir, cəfər cabbarlı, Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Əbülhəsən, Hüseyn Mehdi və b. yazıçıların yaradıcılığındakı sosializm realizmi və inqilabi romantizmdən bəhs etdi”.

Qəzetin “Ədəbiyyat xronikası”nda deyildiyi kimi həmin iclasda eyni zamanda Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev və Baqi Hüseynov yoldaşlar Naxçıvandan Azərbaycan Yazıçılarının I qurultayına nümayəndə seçilmişlər. “Ədəbiyyat xronikası”nda ədəbi mühitlə bağlı digər xəbərlər də verilmişdi:

* Naxçıvan Şura Yazıçılar İttifaqı heyəti Ordubad şəhərində öz şöbəsini təşkil etmişdir. Şöbəyə heyət üzvü yoldaş Baqi rəhbərlik edir.

* Naxçıvan Pedaqoji Texnikumu ədəbiyyat dərnəyi üzvlərinin bir çox əsərləri təhlil edilərək “Şərq qapısı” qəzetəsində çapa verilmişdir.

* “Telman” adına işçi klubunda ədəbiyyat dərnəyi işə başlamışdır.

“Şərq qapısı” qəzetinin 8 may tarixli ikinci və üçüncü səhifələri də Azərbaycan yazıçılarının I qurultayına həsr olunmuşdur. Səhifə başlığında təqdim olunmuş şüarda deyilir: “Təmiz, büllurlaşmış, mütərəqqi dil ilə bədii əsərləri ifadə edən yazıçı dəyərli məhsul uğrunda mübarizə aparan ən yaxşı yazıçı hesab olunur”. Səhifədə qocaman şair Şeyx Məhəmməd Rasizadənin “Firdovsi” poemasından bir parça, Lətif Hüseynzadənin “Günlər”, “Canilərə ölüm” adlı hekayələri, Ənvər Əylislinin “Komsomol Qulam” poemasından, Qurban Qurbanovun Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsinə həsr edilmiş “Qurtuluş” pyesindən bir səhnə çap olunmuşdur.

1933-35-ci illərdə Naxçıvanda gəncliyin inkişaf etməsində Əli Vəliyev və Mirzə İbrahimovun xidmətləri danılmazdır. Demək olar ki, onların köməyi, faydalı məsləhətləri sayəsində Naxçıvanda böyük bir ədəbi məktəb formalaşmış, özünəməxsus inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur.

Bakıda nəşr edilən “Ədəbiyyat qəzeti”ndə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Naxçıvan şöbəsinin fəaliyyəti haqqında aşağıdakı sətirləri oxuyuruq: “Naxçıvanda 27 nəfər gənc yazıçı və 16 nəfər aşıq vardır ki, bunlarla heç bir yaradıcılıq işi aparılmır. Bu vaxta kimi bir dəfə də olsun müzakirə və disput keçirilməmişdir. Yaradıcılıq işi tamamilə unudulmuşdur. Gənclərin yazdıqları roman, şeir, hekayə və oçerklərə göstəriş verən yoxdur. Naxçıvan yazıçılarından Qurban Qurbanov “Ayrım”, Hüseyn Baqi “Xəndan”, Qasım Tağıyev “Kolxoz həyatı”, Məmməd İsmayılov “Bizim gənclər”, Hüseyn Hüseynov “Yüksəliş” adlı əsərlər yazmışlar, lakin bunların əsərləri heç bir yerdə müzakirə olunmamışdır”.

Naxçıvanda yaşayan yaradıcı gənclik haqqındakı belə bir siqnaldan sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Naxçıvandakı ədəbi gəncliklə yenidən məşğul olmağa başlayır. Buna görə də “Ədəbiyyat qəzeti”ndə “Yeni yazanların yaradıcılığı uğrunda” redaksiya məqaləsi çap edilir. Bu məqalədə ədəbi gəncliyə yaradıcılıq köməyinin zəruriliyindən, gənclərlə aparılan işin yarıtmaz olduğundan bəhs olunur.

Həmin tənqidi məqalədən sonra 1940-cı ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı tərəfindən Bakı şəhərində gənc yazıçıların respublika kurs konfransı çağırılır. Həmin konfransda Naxçıvandan Ənvər Əylisli, Yaqub Məmmədov, Abbasqulu Quliyev, Hüseyn Əzim, Miryəhya Seyidov, Təvəkkül Zeynalov kimi yaradıcı gənclər də iştirak edirlər.

Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının bu təşəbbüsü Naxçıvanda başlı-başına buraxılmış yaradıcılıq təşkilatının işlərinin yenidən canlanmasına xeyli kömək edir. Gənclər axtarışlar aparıb, yeni şeir, hekayə və dram əsərləri yazmağa başlayırlar.

Müxbirlərin sayını artırmaq, onların bilik səviyyələrini gücləndirmək üçün ölkə Partiya Komitəsi Naxçıvanda tez-tez müxbirlərin seminarlarını, konfranslarını keçirirdi.

Müzəffər Nəsirli belə konfranslardan biri haqqında yazırdı: “1928-ci ildə “Şərq qapısı” qəzeti müxbirlərinin II konfransı çağırıldı. Bu konfransda iştirak etmək mənə də nəsib oldu. Konfrans dövlət teatrının binasında keçirilirdi. Konfransda bütün rayonlardan ən fəal müxbirlər iştirak edirdilər. Hüseyn Vəkilov, İbnyəmin, Məmmədağa Axundov, Əkbər Abbasov, Məmməd Əkbər, Məmmədəli Tarverdiyev, Səkinə Rzalı, Hüseyn İbrahimov, Səlbi İsgəndərova, Abbas Qasımov, Abbas Gülməmmədov, Əsgər Kəngərli, Həsən İbrahimov, Nemət Hüseynov, Həsən Əlizadə, Ramazan Əliyev, Məmməd Rəsulov, M.Əli Əsədullayev və b. kimi fəal müxbirlər konfransda iştirak edirdi”.

Konfransın gedişi haqqında məlumat verən məqalə müəllifi Partiya Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri Məmməd Bağırovun müxbirlərin gələcək vəzifələrini müəyyənləşdirdiyini və Azərbaycan Müxbirlərinin Qurultayına nümayəndələr seçildiyini qeyd edir. Qurultaya seçilənlər arasında Müzəffər Nəsirli də vardı.

“Şərq qapısı” qəzetində şeirlərini ilkin olaraq dərc etdirən gənc qələm sahiblərindən biri də dahi ədib Hüseyn cavidin qardaşı Şeyx Məhəmməd Rəsizadə idi. O, 1906-cı ildə Naxçıvanda “Üsuli-cədid” (xeyriyyə) məktəbini bitirmiş və orada müəllimlik etmişdi. O, həm də istedadlı və ümidverici şair kimi tanınmışdı. Lakin Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra Şeyx Məhəmməd Rəsizadənin qələmə aldığı şeirlər totalitar recimi qane etmədiyindən birmənalı qəbul edilmirdi.

Müzəffər Nəsirli Məhəmməd Rəsizadə yaradıcılığına qiymət verərək yazırdı: “Rəsizadə yoldaşda nöqsan cəhət əsərlərində obrazların azlığı, təsvirin cansızlığı, verilən məsələnin məqalə tərzində inkişafıdır. M.Rasizadə yoldaş sosialist realizmi, inqilabi romantizmi mənimsəməli, ölkəmizin inkişafına aid mühüm əsərlər verməyə çalışmalıdır” .

Şair keçən əsrin 30-cu illərinin əvvələrində “Yeddi qız” və “1914-cü il” adlı kiçik poemalar qələmə almışdır. Birinci cahan müharibəsindən bəhs edən “1914-cü il” poemasından bəzi parçalar 1935-ci ildə “Şərq qapısı” qəzetində dərc edilmişdi.

Şeyx Məhəmməd Rəsizadə fars dilində də bədii nümunələr qələmə almışdı. O, Firdovsiyə şeir və poema həsr etmiş, onun məşhur “Şahnamə” əsərindən parçaları dilimizə çevirmiş, Firdovsi haqqında tədqiqat aparmış, bununla əlaqədar görkəmli şərqşünas K.Smirnovla məktublaşmışdır. “Azərbaycanı tədqiq və tətövbə cəmiyyəti” Naxçıvan şöbəsinin tarix, ədəbiyyat bölməsinə rəhbərlik edən Ş.M.Rəsizadə Naxçıvanın keçmişi ilə bağlı maraqlı araşdırmalar aparmış, “Şərur qəzasında aparılmış ibtidai tədqiqat haqqında” və digər məqalələri “Azərbaycanı öyrənmə yolu” curnalında dərc olunmuşdur. Şeyx Məhəmməd Rəsizadə qardaşı Hüseyn cavid həbs ediləndən sonra göz altına alınmış, məqalə və şeirlərinin qəzet və curnal səhifələrində verilməsinə qadağa qoyulmuş, təzyiq və təqiblərə dözməyərək 1939-cu ildə vəfat etmişdir.

Əvəz Sadıq da Şeyx Məhəmməd Rəsizadə kimi müəllimlik edər, “Şərq qapısı”na şeirlər yazardı. 1926-1927-ci illərdə o, ilk şeirlərini dərc etdirdiyi “Şərq qapısı” qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışır, qəzet səhifələrində ədəbi qüvvələrə geniş yer verirdi. 1927-ci ildə Əvəz Sadıq “İnqilab və mədəniyyət” curnalına məsul katib təyin edilmiş, həmin vaxtdan etibarən fəaliyyətini Bakıda davam etdirmişdir.

Əvəz Sadıq həmişə fəal yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. “Xatirələr”, “Yeni gün”, “Aşığın dedikləri”, “Tələ”, “Qərənfil”, “Sabahı yaradanlar”, “Qəhrəmanlar” və digər hekayə və povestlər onun qələminin bəhrələridir. O, Tolstoy, Lermontov, Lope de Veqa, Esxil və Sofoklun əsərlərindən nümunələri dilimizə tərcümə etmişdir. Yazıçı-curnalist Akif Axundov Əvəz Sadıq yaradıcılığına qiymət verərək yazır: “Əvəz Sadığın satirik əsərləri Mirzə Cəlil, Üzeyir bəy və Sabir gülüşündən, xalq zərb-məsəllərindən, atalar sözlərindən bəhrələndiyindən öz bədii, ictimai-siyasi dəyərinə görə publisistikamızın qızıl fonduna daxil olmuşdur” .

Ordubadlı Əbdül Kazım Naxçıvan ədəbi mühitinin geniş yaradıcılığa və dünyagörüşə malik şairlərindən biri kimi yaddaşlarda qalmışdır.

Şair Müzəffər Nəsirli “Şura ədəbiyyatı” başlıqlı məqaləsində Əbdül Kazım yaradıcılığına qiymət verərək yazırdı: “Əbdül Kazım yaradıcılığında olan ümumi cəhət aktual problemlərin bədii ifadəsidir və daha mürəkkəb məsələlərin həll olunmasıdır....Ə.Kazım həyatın dialektik inkişaf qanununu mənimsəmiş, həyatın mütəmadi dəyişməsi onu maraqlandırmışdır. O, şüur, məişət, siyasətdə olan dəyişikliyi görərək:

Həyat bir qaladır onun içində

Fırlanıb-fırlanıb insan dəyişir.

Təbəqə-təbəqə yerin dibində

Havalar dəyişir, vulkan dəyişir...

“Bir qanun şeiri məzmun və sənət etibarilə parlaqdır”.

Məqalə müəllifi daha sonra şairin bitməmiş “Səməd” poemasından bəhs edərək poemanın sücet xəttini təşkil edən ana-oğul qarşıdurmasından bəhs edərək cəmiyyətdəki təbəqələşmə siyasətinin əleyhinə çıxır. Müzəffər Nəsirli gənc şairə tövsiyyə verməyi də unutmur: “Məişəti təsvir edən bu poemanı yazmaq üçün Ə.Kazım ən böyük kolxozların işi ilə tanış olmalı və xüsusi diqqəti obraz, təsvir vasitəsinə verməli....”.

“1932-1941-ci illərdə “Şərq qapısı” qəzeti redaksiyasında şöbə müdiri işləmiş Əbdül Kazım 1937-1939-cu illərdə Azərnəşr və Uşaqnəşr tərəfindən işıq üzü görmüş uşaqlar üçün yazdığı “Sayıq uşaqlar”, “Elşad”, “Pəhləvan Nəzər və igid qardaş” kitabları nəşr olunmuşdur.

Əylisli təxəllüsü ilə yazan Ənvər Məmmədov yaradıcılığından bəhs edən Müzəffər Asim yazırdı: “1934-1935-ci illərdə “Şərq qapısı” qəzetində, sonra isə bir müddət Azərbaycan Yazıçılar cəmiyyətinin Naxçıvan filialında çalışmışdı. Bu dövrdə onun “Mənim qəlbim”, “Naxçıvan”, “Ana”, “Bahar”, “Əsgər” və digər şeirləri və “Puç ümidlər” poemasından parçalar “Şərq qapısı” qəzetində dərc edilmişdi. Ədəbiyyata 30-cu illərin ortalarında gələn Nağı Nağıyevin ilk hekayələri 1937-ci ildə mətbuatda görünmüş, birinci səhnə əsəri olan ”Səadət” pyesini 1939-cu ildə tamamlamışdır.

Dövrün gənc ədəbi simalarından olan Hüseyn Əzim poetik yaradıcılığa 1934-cü ildən “Ordubad işçisi” rayon qəzetində dərc olunan “Yaz səhəri” şeiriylə başlamışdır. Onun rayon qəzetində, habelə “Şərq qapısı” qəzetində çıxan şeirləri öz əlvanlığı ilə diqqəti cəlb edirdi.

XX əsrin 30-cu illərinin sonunda Əbülfəz Abbasquliyev, Adil Babayev, İslam Səfərli, Hüseyn Razi, Həsən Elsevər, Kazım Ziya, Hüseyn İbrahimov və digər yazarlar ilk qələm təcrübələri ilə ədəbi aləmə qədəm qoymuş və Naxçıvanda ədəbi mühitin daha da canlanması və formalaşmasına böyük təsiri ilə seçilmişlər.

Göründyü kimi, Naxçıvanda mətbuatın yaranmasından ötən iyirmi il ədəbi mühitdə inkişafa səbəb olmuş, mətbuatda isə yeni imzaların, təşəbbüslərin, novator fikirlərin yaranması ilə nəticələnmişdir. Bu isə öz növbəsində ədəbiyyat və mətbuatın gələcək, paralel fəaliyyət istiqamətini müəyyənləşdirmişdir. Həmin illərdə “Şərq qapısı” qəzetində dərc olunan ədəbi materiallarda, yaradıcı insanların qələmindən çıxmış nümunələrdə dövrün, cəmiyyətin siyasi-ideoloci ovqatından, zamanın və hakimiyyətin tələbindən irəli gələn bir sıra məhdudiyyətlər, birtərəfli mülahizələr, ayrı-ayrı məqamlarda siyasi təbliğatın bədiyyatı üstələməsi də aşkar görünürdü. Bununla belə, “Şərq qapısı”nın nəşrə başlaması və fəaliyyəti Naxçıvanda mətbu və ədəbi-mədəni inkişafa güclü təkan vermişdi.

Seyid SURƏ,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2012.- 10 yanvar.- S.6.