Hüsü Hacıyev küçəsi 19 və yaxud Yazıçılar binası

“Orda bir ev vardır,

O ev bizim evimizdir.

Olsaq da, olmasaq da,

O ev bizim evimizdir”.

“Dağ masalı” adlı bir Türk filmindən

“Bizə bir zövqi-təxəttür qaldı

Bu sönən kölgələnən dünyadan”.

Əhməd Haşim

Vaxtı ilə Bakının mərkəzi küçələrindən biri Hüsü Hacıyev küçəsi adlanardı. O, küçə elə indi də var. Amma artıq o küçə Hüsü Hacıyev adına deyil. Deyəsən adı dəyişdirilib. Amma, nədənsə biz uşaq ikən, bizdən yaşlı olan nəslin dövründə bu küçə “Bazarnı” küçəsi adlanardı. Nəyə görə və niyə görə bu küçə “Bazarnı” adlanırdısa, mən bunu deyə bilmərəm. Çünki bilmirəm. Bu küçə “Bazarnı” adlanan vaxtlarda mən bu dünyada olmamışam. Hə... bir də yadıma gələni odur ki, uşaq ikən atamla taksiyə mindiyimiz vaxtlarda (o vaxtlar hələ xüsusi maşınımız yox idi) “Hüsü Hacıyev” küçəsi deyəndə sürücü matdım-matdım gözlərini döyərdi, hara gedəcəyini bilməzdi, amma elə ki keçmiş “bazarnı” sözünü deyərdi, dərhal “hə...bildim, tanıdım” deyərdilər. Amma mən isə göz açıb, ağlım kəsəndən bu doğma küçəni elə Hüsü Hacıyev küçəsi kimi də tanımışam. Bu Hüsü Hacıyev adlanan şəxs hər kim olubsa nəçi olubsa, hansı sənətin sahibi olub və nə işlə məşğul olubsa, nə mən, nə də o dövrkü mənim yaşıdlarım olan həyət dostlarım bunu bilmirdik, heç belə maraqlanmırdıq da... Yox, əlbəttə, indi bilirik ki, bu Hüsü Hacıyev kim olub, nəçi olub ki, bir vaxtlar adına belə bir yaraşıqlı, geniş küçə vermişdilər. O dövrdə isə bu bizə qətiyyən maraqlı deyildi. Amma Hüsü Hacıyev küçəsində yaşamağımızla həmişə olmazın fəxr edirdik. Çünki bu küçənin düz mərkəzində 19 saylı bir bina var idi. Biz də bu binanın sakinləri idik. Bu bina isə o vaxtlar məşhur yazıçılar binası adlanardı. İndi bilmirəm bu bina nə adlanır, necə adlanır və bu binanın indiki sakinləri kimlərdir, nəçidirlər, nə işlə məşğul olurlar. Bicə onu bilirəm ki, hər kimlərdisə yazıçı-şair deyillər. Qələmdən, yazı-pozudan uzaqdırlar. Amma dediyim kimi bir vaxtlar bu bina yazıçılar binası adı ilə məşhur idi. Artıq yetmişinci-səksəninci illərdə həyətimizin yazıçı və şairləri elə tanınmağa başlamışdılar ki, elə məşhurlaşmışdılar ki, hətta bəzən maşınsız günlərimizdə taksiyə oturub deyəndə ki – sür yazıçılar binasına, sürücü dərhal deyilən ünvanı tanıyırdı. Ümumiyyətlə şəhərdə ziyalıdan tutmuş ən sadə peşə adamlarına qədər hamı bizim bu binanı tanıyırdı. Çünki bir vaxtlar hamının kitaba, şeirə, poeziyaya marağı var idi, şairə, yazıçıya böyük hörmət var idi.

İndi bu küçənin adı dəyişdirilib. Və mən bilən bu küçə indi “Azərbaycan” küçəsi adlanır. Dəqiq deyə bilmərəm. Çünki indi o qədər küçə adları dəyişdirilir ki... biri digəri ilə əvəz olunur ki, adam bəzən heç getdiyi yolu da düz-əməlli tanıya bilmir. Dünən bir adla tanıdığımız küçə, bu gün tamam başqa bir adla tanınır, başqa cürə adlanır. Amma bizim bu küçənin adı indi nə olursa olsun, nə qədər dəyişdirilirsə dəyişdirilsin və bu binanın sakinləri də lap belə kimlər olursa olsun mənim yaddaşımda, hafizəmdə elə ömrümün sonuna qədər də Hüsü Hacıyev küçəsi kimi qalacaq, heç bir vaxt dəyişməyəcək. Bu mənim inqilabçı Hüsü Hacıyevə olan xüsusi məhəbbətimdən irəli gəlmir. Yox... Hüsü Hacıyev adi bir inqilabçı olub. Lakin bu ad, bu söz mənim uşaqlığımın ilk gənclik illərimin bir parçası olub deyə, heç bir vaxt unudulmayacaq. Hüsü Hacıyev küçəsi, Yazıçılar binası vəssalam. (Amma bir vaxtlar isə mən uşaq ikən, bu söz bir qədər mənə toxunardı. “Axı niyə bizim bina məhz Yazıçılar binası adlanır, Şairlər binası adlanmır. Axı bu binada şairlər də yaşayır” – deyə düşünərdim. Çünki mənim atam şair idi və mən də istəyirdim ki bizim binaya Yazıçılar yox, elə Şairlər binası desinlər). Və indi baxmayaraq ki, bu binada yazıçı və şairdən başqa hər kim desən yaşayır. Lap belə...

Çoxdandır ki, ayağım o küçəyə dəymir. Əvvəla bir xeyli vaxtdır ki Bakıda olmuram. Diplomatik xidmətimlə əlaqədar bir-birinin ardınca uzun illərdir ki müxtəlif xarici ölkələrdə işləyirəm. İkincisi lap Bakıda olsam belə, çalışıram ki, qəsdən o küçədən keçməyim. Yolumu o küçədən salmayım. İstəmirəm. Çünki hər dəfə o küçədən keçəndə kövrəlirəm. Qəhər məni boğur. İstər-istəməz gözlərim dolub-boşalır. Çünki mənim bütün uşaqlıq və ilk gənclik illərim, həyatımın ən qayğısız, ən təmiz, ən kövrək illəri, ən çılğın və ən cəsarətli illəri, ən qorxmaz illəri bu binada keçmişdi. Çünki bir vaxtlar bura mənim ata yurdum idi. Təmənnasız dostluq sözünün bünövrəsi bu binada qoyulmuşdu. Həyata keçən və həyata keçməyib yarımçıq qalıb, yarı yolda qırılan bütün arzularımın özülü bu binada qoyulmuşdu. Bütün şirin və acı xatirələrimin əsası bu binada qoyulmuşdu. O arzular ki, o xəyallar ki, uşaq ikən, yeniyetmə ikən bütün həyət dostlarımla, yaşıdlarımla bərabər o arzulara şərik idik. Biz bir-birimizin bütün arzularına şərik idik hamımızın ən müxtəlif arzularında da hamımızın yeri var idi. Biz hamımız böyük arzularla yaşayırdıq. Biz bir-birimizsiz heç nə idik. İndi isə bir-birimizin heç yadına da düşmürük. Çünki əlacsızlıqdan hər biri öz evlərini ya kimlərəsə kirayə verib və yaxud da satıb şəhərin ən müxtəlif ucqar yerlərinə köçüb, vaxtı ilə bir-birimizi qardaş bildiyimiz həyət dostlarım bir vaxtlar valideynlərimizdən əxz etdiyimiz ən kamil savad, ən kamil təhsil, ən kamil tərbiyə və ən kamil mütaliə nəticəsində, get-gedə bu dünyanın hər üzünə bələd olub və heç də həmişə xeyir gətirməyən bu bələdçilikdən doğmuş ağrıdan, çıxılmazlıqdan və bu çıxılmazlıqdan da yaranmış pərişanlıqdan heç birimizin heç bir vaxt gözləmədiyi, heç bir vaxt hazır olmadığı müxtəlif bulanıq ictimai və siyasi hadisələr burulğanında heç bir işıq üzü görməyib həyat hadisələrindən laqeydləşib özlərinə çəkilib yox oldular. Elə yox oldular ki, heç bir-birimizi tapmaq da olmur. Hərdən Bakıya gəldiyim vaxtlarda istəyirəm ki, şəhərin ən gur yerinə çıxıb var gücümlə qışqırım: – Ay mənim həyət dostlarım, uşaqlıq və gənclik dostlarım, niyə görünmürsünüz. Hara yox olmusunuz? Axı niyə ardınızca gələnlərə yem oldunuz? Geri çəkildiniz? Niyə yerinizi onlara verdiniz? Niyə bir-birimizi arayıb axtarmırıq? Siz dəyişmisiz, yoxsa mən başqalaşmışam? Axı vaxt var idi ki, biz bir-birimizsiz heç bir gün də qala bilmirdik. Hə...

Yox, sözsüz ki, mən heç bir vaxt belə bir səmimi səhvi edə bilmərəm. İstəmərəm ki, mənim belə bir səmimi adam olmağımı görsünlər. Səmimi olmağıma gülsünlər, əlbəttə yox. İndi səmimilik dövrü deyil. Zaman başqadır, dövr dəyişib. Hm... Ümumiyyətlə hər bir şey dəyişilib. Həm də səhv etməkdən daha qorxuram. Çox qorxuram. Çünki elə bir dövrə, elə bir zamana gəlib çatmışıq ki, daha heç kim, heç kimin səhvini bağışlamır, üstündən keçmir. Ay mənim həyət dostlarım, uşaqlıq və gənclik dostlarım, siz indi haradasınız, niyə görünmürsünüz?

İndi bilmirəm, bu bir xoş təsadüfdür yoxsa elə əvvəlcədən nəzərə alınmış bir işdir – deyə bilmərəm. Çünki çox qəribədir. Bu küçənin bir tərəfində Mirzə Ələkbər Sabirin, o biri başında, digər tərəfində də Məhəmməd Füzulinin heykəli qoyulmuşdur. Mərhum şairimiz Əlağa Kürçaylı da həmişə gülə-gülə atama deyərdi: “Vallah ay Bəxtiyar, sən bir işə bax e... Füzuli ilə Sabirin arasında qalmışıq. Füzuli kimi vurulub məcnun olub, sevib aşiq olub, Sabir kimi də millət, vətən xəstəliyinə tutulub “millət, a vətəndaşlar”, “qeyrət, a vətəndaşlar” deməkdən dilimiz qabar olub, alışıb-yanıb elə bu günə də qalmışıq. Əgər üzbəüzümüzdə də ya Cavidin, ya da ki Hadinin heykəlini qoysaydılar, vallah işlərimiz lap düzələrdi, əla olardı”. Duzlu-məzəli yumor ustası olan Salam Qədirzadə də həmişə deyərdi ki, elə ona görə də düz on beş-iyirmi addımlığımızda NKVD-nin binasını tikiblər ki, daha özlərini əziyyətə salıb çox da elə uzağa getməsinlər. Artıq-əskik danışanımızı tutub içəri salsınlar. Çünki bilirlər ki, bizdən çox artıq-əskik danışan yoxdur, ağzını Allah yoluna qoyan yoxdur. Ağzımızın qıyığı yoxdur. Həqiqətən də biz yaşayan binanın elə iyirmi-iyirmi beş addımlığında Daxili İşlər Nazirliyinin binası yerləşirdi. Amma nədənsə o zamanlar, nəinki bizim həyətimizin yaşlı sakinləri, daha doğrusu valideynlərimiz, digər yaşlılardan da heç kim o binaya Daxili İşlər Nazirliyi deməzdi, elə hamı ora NKVD deyirdi.

Hə... hər iki heykəlin düz ortasında da Sovet dövrünün parametrlərinə uyğun olan bütün ən adi beşmərtəbəli o simasız binalardan qətiyyən seçilməyən bir beşmərtəbəli bina da var idi ki, bu həmən o dediyim məşhur yazıçılar binası idi. Yox... həmin küçədə beşmərtəbəli binalar çox idi. Daha doğrusu hamısı elə beşmərtəbəli binalar idi. Amma o küçədə yazıçılar binası tək idi...Nə bilim indi bir tərəfimizdə alimlər binası, digər tərəfimizdə bəstəkarlar binası, başqa bir tərəfimizdə isə kimlərin və daha kimlərin binası... yerləşirdi.

Amma bu binalara digər bir tərəfdən başqa bir gözlə baxdıqda isə görürdük ki, yox, bizim bu bina və bizim binanın sakinləri ətrafımızda olan digər başqa binalardan və bu binaların sakinlərindən köklü surətdə fərqlənirlər. Həqiqətən də çox fərqlənirdilər. Vallah fərqlənirdilər. Özü də çox fərqlənirdilər. Heç belə bu fərqləri saymaqla da qurtarmaz. Valideynlərimizin həm dünyagörüşü, həm gündəlik həyat tərzi, həm geyim tərzi, həm danışıq tərzi, həm hamı ilə rəftarları o biri binaların sakinlərindən çox fərqlənirdi. Lap o “Dərviş Parisi partladır” filmindəki Hətəmxan ağanın Musyö Jordana dedikləri olmasın. Məsələn onlar evdə rus dilində danışardılar, biz isə Azərbaycan dilində. Onlar evlərində it-pişik saxlayardılar, biz isə belə bir zatı xoşlamazdıq. Onlarda kişi axşam saat doqquzdan sonra evdə oturardı, heç yana çıxmazdı, bizlərdə isə kişi axşam saat doqquzdan sonra evdən gedərdi. İndi Allah bilir, hara gedərdi, kişinin özündən başqa bunu heç kim bilməzdi. Heç kim də cəsarət edib soruşmazdı ki, a kişi, bu gecə vaxtı hara gedirsən. Onlarda bazara kişilər gedərdi, bizlərdə isə qadınlar. Onların uşaqları ataları ilə çox açıq-saçıq idilər, bizlərdə isə ata ilə övlad arasında çox qalın bir pərdə var idi. Biz atamızı görən kimi, necə deyərlər, az qala siçan deşiyini satın alardıq. Ən başlıcası isə onların övladları rus məktəbinə gedirdilər, biz isə Azərbaycan məktəbinə. Yenə də Əlağa Kürçaylının sözü olmasın, rəhmətlik deyərdi ki, bizim uşaqlar deyir, “Xumar, xumar baxmaq göz qaydasıdır”, onların övladları isə “Beleyet parus odinokiy” deyir. Hə... belə-belə fərqlər çox idi.

Bir dəfə Qasım Qasımzadə – Qasım əmi bu it-pişik məsələsinə bu cür izah vermişdi. Gülə-gülə demişdi ki, balam, heç görmüsüzmi itlə-pişiklə Azərbaycan dilində danışsınlar? Yox, şəxsən mən görməmişəm. Həmişə görmüşəm ki, itlə, pişiklə rus dilində danışırlar. Çünki it-pişik Azərbaycan dilini bilmir, başa düşmür. Bu sözü də Qasım əmi ona görə deyirdi ki, bir dəfə bərk əsəbiləşmişdi. Bu o vaxtlar idi ki, “Mosfilm” kinostudiyası “Ko mne Muxtar” adlı bir film çəkmişdi. Filmdə Muxtar itin adı idi. Qasım əmi də deyirdi ki, bir it alıb saxlayacağam, adını da İvan qoyacam. Görüm “İvan, yanıma gəl” desəm, məni başa düşəcək? Əlbəttə, başa düşməyəcək. Çünki it Azərbaycan dilini bilmir. Hardan bilsin ki. Yazıq it də göz açandan bəri ətrafında ancaq rus dilində danışanları görüb. Balam, bu it sənə belə əzizdirsə, adını İvan niyə qoymursan? Elə gərək Muxtar deyəsən. Sonra qonşu binanı göstərərək deyərdi ki, vallah onların iti də rus dilini bizdən yaxşı bilir pişiyi də”.

Yox, yox, mən demirəm ki, evdə rus dilində danışmaq pis bir işdir, o yasaq olmalıdır və yaxud da rus dilində təhsil almaq, oxumaq pisdir. Yox, qətiyyən yox, əlbəttə yox. İndi kim nə dildə oxuyursa özü bilər, bu onun öz işidir. Kim nə dildə danışırsa, yenə də özü bilər. Rəhmətlik Qabilin sözü olmasın, onsuz da Azərbaycan yeganə yerdir ki, öz dilində danışanlara çuşka deyirlər. İstəyirsənsə hamı sənə hörmət eləyib səni savadlı ziyalı kimi tanısın və sənə çuşka damğası vurmasınlar, hə, onda zəhmət çək rus dilində danış. Birdən çaşıb nəbadə Azərbaycan dilində danışarsan, dərhal gözdən düşərsən. O ki qaldı evdə it-pişik saxlamaq məsələsinə, buna da heç kim, heç nə deyə bilməz. Kim nə istərsə evində onu da saxlaya bilər. Lap belə evində donuz saxlasın, bu onun öz işidir. Mən sadəcə olaraq aramızdakı çoxsaylı fərqlərin bir neçəsini saydım, bəzi fərqləri göstərdim.

Hətta bir dəfə adını çəkmək istəmədiyim bir bəstəkarın qoca bir iti ölmüşdü. Paho....Sanki dünya dağılıb itin sahibi də altında qalmışdı. Həyat yoldaşı yəhudi olan bu bəstəkar heç cürə özünə gələ bilmirdi, göz yaşları qurumurdu. Məsud Əlioğlunun da kefinin yaxşı vaxtlarından birində qəflətən bu bəstəkarla üz-üzə gəlir. Cəld ciddi sifət alaraq deyir:

– Ə, yaxşı deyil, axı üz gözünü niyə qırxmısan? Bir balaca saqqal saxlayaydın da.... Heç olmazsa yeddisinə qədər gözləyəydin də, başına belə bir müsibət gəlib.

Kişinin küt-küt ona baxdığını görüb sözünə əlavə edib:

– İt demə, o dəxi sizin biriniz, Belə ölmüşlərə fəda diriniz.

Rusdilli olan bu bəstəkar Məsud Əlioğlunun, Seyid Əzim Şirvaninin təhrif edib dediyi bu sözlərdən heç nə başa düşmür. Sözsüz ki, o, Seyid Əzim Şirvaninin adını belə eşitməmişdi. O ki qalmışdı “Köpəyə ehsandan” xəbəri olsun. Başını bulayaraq:

– Da, da ne qovori, oçen bolşoye qore.

Məsud Əli oğlu da:

– Hə, a kişi, əlbəttə. Başın sağ olsun – demişdi.

Sözsüz ki, o bəstəkar başa düşməmişdi ki, Məsud Əlioğlu onu dolayır.

Hə... Gözəl insan, böyük alim, sözün əsl mənasında böyük alim, məclislər yaraşığı Məsud Əlioğlu – Məsud əmi həmişə atama deyərdi:

– Mən ölüm, ay Bəxtiyar, bir diqqətlə fikir ver. O biri qonşuluğumuzdakı o beşmərtəbəli binalara bax, gör bir nəyə oxşayırlar. Bax o bina lap elə bil ki əsl “çlen seka”dır ki durub. Bu biri bina isə elə bil ki, səliqə ilə qorunub saxlanan, heç bir töhməti olmayan partiya biletidir. Sən canın o biri binaya bir diqqətlə bax. Mən ölüm, elə bil ki, beşillik planı bir həftədə yerinə yetirən hər ildə bir dənə dəmir-dümür alıb sinəsinə taxan işləməkdən ayaq üstə qırxı çıxmış acından ölən “çestnıy fəhlədir”. Amma bizim binanın görkəmindən, vidindən lap belə xalis antisovetlik yağır. Acından ölən, amma öz sözündən dönməyən, özünü içki ilə aldadan antisovet adama oxşayır. Görkəmindən əsl 37-ci ilə oxşayır. (Qəribə adam idi Məsud əmi, Məsud Əlioğlu. Özünə sığmayan, istedadı aşıb-daşan bir adam idi).

Məsud Əlioğlunun sözünə qüvvət. Bir dəfə mərhum yazıçımız İsmayıl Şıxlı (Elə bil ki xalqın dediyi o ağır oturub batman gələn sözü İsmayıl Şıxlıya baxıb deyilmişdi, ona şamil olunmuşdu. Ağır yerişi, təmkinli danışığı, yatımlı səsi dərhal tərəf-müqabilə təsir edərdi) həyətdə atamla söhbət edərkən dedi ki:

– Ay Bəxtiyar, heç fikir vermisən, sovet quruluşuna nifrət edən, antisovet adamın vidindən, görkəmindən bir müdriklik yağır, bir alicənablıq tökülür. Amma o adam ki, canı dildən bu hökumətə qulluq edir, sovet quruluşuna inanır sir sifətindən şüursuzluq yağır. Mənasız bir adama oxşayır. Üz-gözündən simasızlıq yağır.

Hə... Əslinə qalsa bütün bu binaların heç biri digərindən qətiyyən seçilib eləmirdi. Fərqlənmirdi. Hamısı bir əndazədə, bir boyda. Hamısı da eyni daşdan tikilmişdi. Amma Məsud Əlioğlunun bu sözlərindən sonra bu binalara diqqətlə fikir verib aradakı bu fərqləri gördüm, bu bənzətmələri tapdım. Lakin bir iş var ki, belə fərqləri heç bir sözlə demək, izah etmək və yaxud da yazmaq olmur, çünki bilmirsən ki, bunu necə deyəsən və yaxud necə yazasan, təsvir edəsən, bunu ancaq müşahidə etmək olar. Bu fərqi gərək özün müşahidə edəsən, özün görəsən. Mən bu fərqi müşahidə etdim, gördüm və görəndən sonra bir xeyli güldüm, lap belə qəşş elədim. A kişi, doğrudan da ilahi binalar da insana oxşayarmış. Məsud əmi isə deyərdi ki, nəinki binalar insana oxşayır, elə insanlar var ki, lap belə zavoda oxşayır, nə bilim pravda qəzetinə oxşayır.

Bizim bina dediyim kimi o dövr ki sovet dövrünün parametrlərinə uyğun olaraq standart adi beşmərtəbəli bir bina idi. Amma bu binanın sakinlərinin öz yazıçı və şair xəyallarında, arzularında isə yazıçı Anarın sözü olmasın altıncı, lap belə yeddinci mərtəbəsi də tikilmişdi. Hələ bir xəyallarda bu binanın səkkizinci mərtəbəsi də tikilirdi, tikilmək üzrə idi. Amma bu binanın sakinlərinin xəyallarında bir vacib məsələ, əsas məsələ nəzərə alınmamışdı. O məsələ də bundan ibarət idi ki, bu binanın özülü konkret olaraq ancaq beş mərtəbəli bina üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bu özül altıncı, yeddinci mərtəbələrə tab gətirməyəcəkdi... Eh... Zaman dəyişən kimi tab gətirmədi. Elə ki dövran başqalaşdı, hər şey dəyişdi, bina yazıçılıqdan çıxdı, kimliyini, özünü itirdi.

Hə... Deyəsən mətləbdən bir qədər uzaq düşdüm. Bu binadan təxminən elə yüz, yüz əlli metr aralıda isə məşhur “Azərnəşr”in binası yerləşirdi. Görəsən bu da bir təsadüf idi, yoxsa bu binanın da burada olması bir zərurət idi? Əgər təsadüfdürsə... Yox, təsadüflər axı deyəsən çox oldu. Çox güman ki, “Azərnəşr”in də burada yerləşməsi müxtəlif təsadüflərin və yeganə zərurətin birgə düşünülmüş əməli idi. Çünki bu bina “yazıçılar binası” adından çıxan kimi “Azərnəşr” də öz fəaliyyətini saxladı. Bitirdi. İndi deyəsən hansısa bir banka verilib. “Azərnəşr” hansısa bankla əvəz olunub. Bu “Azərnəşr”in pillələrini vaxtı ilə kimlər çıxardı, kimlər düşərdi – yazıçılar, şairlər, jurnalistlər. İndi bəs kimlər bura gedib gəlir, bu pillələri kimlər qalxır-düşür – tacirlər, biznesmenlər... Əlbəttə, indiki dövrdə “Azərnəşr” elə bankla əvəz olunmalıydı, bəs necə. Çünki “bir dövrdəyəm ki, nəzm olub xar” məsələsi.

Həmişə dediyim kimi, hər yazımda yazdığım kimi yenə də deyirəm. Özü də şişirtmirəm, mübaliğə etmirəm. Vallah bizim bu bina bəlkə də Azərbaycanda ən müqəddəs bir bina sayılmalı idi. Çünki bizim bina çox əqidəli, təmiz (təmiz deyəndə ki, səliqəli zir-zibili olmayan mənada demirəm. Yox əgər səliqə-səhman məsələsinə qalsa idi, bəlkə də bizim bu bina, bizim həyət qədər səliqəsiz, natəmiz həyət tapılmazdı. Çünki bizim binanın sakinləri heç bir vaxt zahirə fikir verməzdilər. “Əşşi həyətdir də, nə olacaq ki” deyə düşünərdilər. Əksəriyyəti də oğlan uşağı, hamımız da kür, ipə-sapa yatmayan), pak bir bina idi.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox simaları vaxtı ilə bu binada yaşayardılar. Cild-cild elmi və publisistik əsərlər, cild-cild romanlar, şeirlər, ən anşlaqlı teatr tamaşaları və filmlər, ən çox oxunan, dillər əzbəri olan musiqilərə yazılan şierlər bu binada, bu binanın 18- 19 kv. metrlik iş otaqlarında yaranmışdı. Sonradan ayaq tutub sərhədlərimizdən xeyli uzaqlara qədər gedib çıxmışdı. İndi baxmayaraq ki, bu gün nə teatra gedən var, nə kinoya, nə də ki kitab oxuyan var. Amma bir vaxtlar hamı teatr ölüsü idi, kitab dəlisi idi. Kitab əlimizdən düşməzdi.

İndi bəzən düşünürəm ki, aman Allah, bu 18-19 kv. metrlik kiçik mənzillərdə, dar otaqlarda kimlər hansı obrazlar, hansı personajlar yaratmayıb – Kollu Koxadan tutmuş, Qılınc Qurbana qədər, Nəsimidən tutmuş, Cahandar ağaya qədər, Həsənzadədən tutmuş, Qədim bəyə qədər... Digərlərindən tutmuş, digərlərə qədər hamısı, hamısı bütün yaddaqalan obrazlar, personajlar bu binada yaranmışdı. Yuxusuz gecələrdən doğmuşdu. Bu binada yaşayan hər bir şairin – yazıçının hər hansı bir kitabı çapdan çıxan kimi, mətbəədən gələn kimi o necə deyərlər mətbəənin iyi hələ getməmiş, rəngi qurumamış ilk növbədə həyət qonşularına paylanardı. Həmin kitabın da elə ilk oxucuları qonşular olardılar.

Ən çox da yadda qalan teatr və kino tamaşaları idi. Hər hansı bir teatr və film tamaşasının üç günlük premyerasının birinci günü hökmən həyətimizin sakinləri iştirak edərdilər. Hamılıqla birgə əvvəlcə həyətdə yığışardıq, sonra isə teatra gedərdik. Ön sırada həyətimizin sakinləri oturardılar. Tamaşa bitəndən sonra evə qayıdan valideynlərimiz elə yol boyu indicə baxdıqları əsəri müzakirə edərdilər, hələ bir xeyli vaxt da həyətdə dayanıb gecədən xeyli keçənə qədər əsər barəsində danışardılar. Həmin əsəri müzakirə edərdilər, bərkdən – bərkdən mübahisə edərdilər. Həmin əsərin ilk rəyçiləri də elə həyətimizin sakinləri olardı. Mənə deyə bilərsiz ki, gecə yarıya qədər həyətdə dayanıb bərkdən-bərkdən danışmaq, nəyisə müzakirə etmək axı bu bir qədər düzgün olmur. Axı bu kimlərəsə mane ola bilər, kimisə yuxudan oyada bilər. Bəlkə indi biri yatıb, istirahət edir... Xeyr, sən demə elmi, əbədi mübahisələr o vaxtlar heç kimə mane olmurdu, hamıya maraqlı olurdu. Çünki bu mübahisələrin, müzakirələrin, tənqidlərin heç biri qərəzli deyildi, haqlı idi. Bunlar adicə tənqid olardı, çirkab olmazdı.

O vaxtlar nəsə teatr mənə qeyri-adi sehrli bir aləm kimi görünərdi. Həm də mənə nədənsə elə gələrdi ki, o vaxtlar teatrın nəsə özünə məxsus qəribə bir iyi vardı. Heç nə ilə əvəz olunmayan qəribə bir ətri vardı. Sonra nədənsə o iy get-gedə azaldı, çəkilib yox oldu. Sanki öz sehrini itirdi, əriyib real həyata qarışdı, yox oldu. İndi bilmirəm teatr öz marağını itirdi, yoxsa mən çoxdandır ki, teatra getmirəm. Və ya indi daha əvvəlki səviyyədə əsərlər yazılmır. “Unuda bilmirəm”, “Sən həmişə mənimləsən”, “Mənim bəlalı sevgim”, “Dəli kür”, “Nəsimi”, “Ulduzlar sönmür”, “Vicdan”, “İkinci səs”, “Yağışdan sonra”, “Nənəmin şahlıq quşu” və s... və s... teatr və filmlərin ilk tamaşaçıları biz olardıq. Bu əsərlər, bu tamaşalar insanları düz yola çəkərdi, onlara yol göstərərdi, sətiraltı mənalarla bir çox məsələləri, incə mətləbləri yeniyetmələrə, gənclərə, çox incə bir dillə pıçıldayardı, onları ayıldardı, ayıq saxlayardı, yatmış beyinləri oyadardı, bəlkə də yol göstərərdi. Nəsə başa salardı.

Kiçik bir haşiyə.

Ölməz sənətkarımız İlyas Əfəndiyevin “Məhv olmuş gündəliklər” tamaşasının premyerası gedirdi. İndi dəqiq yadımda deyil, deyəsən ya 8-ci, ya da 9-cu sinifdə oxuyurdum. Və bu əsərdən sonra mənim həyatımda müəyyən qədər dönüş yarandı. Daha doğrusu, bu əsər mənim peşə seçməyimdə çox böyük rol oynadı. Əsər indi tam təfərrüatı ilə yadımda deyil. Amma təxminən yadımda qalan odur ki, əsərin qəhrəmanlarından biri olan Anjel deyir ki, mən xaricdə atalığımın yanında idim, yenicə gəlmişəm. Atalığım Fransada səfirdir.

Əsərin digər qəhrəmanı olan Savalan sevinərək cəld Anjeldən soruşur:

–Atalığınız azərbaycanlıdır?

Anjel gülümsəyərək:

– Xeyr, yəhudidir.

Savalan bir qədər pərt olur. Və bu pərtlik tamaşada aktyorun sifətində açıq-aydın görünür. Savalanın əvvəlki sevincindən heç bir əsər-əlamət qalmır, yavaş səslə:

– Hə...mən elə bilirdim ki, azərbaycanlıdır.

Atam pıçıltı ilə dedi:

– Əla, əla detaldır.

Tamaşadan sonra evə gələndə yolda atamdan soruşdum ki, ay ata, o nə deməkdir? Sən əla nəyə deyirdin?

– Ay oğul, özün bir düşün, heç azərbaycanlını səfir təyin edərlər? Səfir çox böyük səlahiyyətli bir vəzifədir. Böyük vəzifədir. Bir ölkənin təmsilçisidir, simasıdır. Müəllif əsərdə çox böyük ustalıqla onu demək istəyir ki, bu imperiya heç bir vaxt bizə, yəni türkə inanıb ona belə bir səlahiyyət verməz. Bir şərtlə sənə belə bir səlahiyyət verərlər ki, ya gərək anan, ya həyat yoldaşın qeyri millətdən olsun. Nə bilim yəhudi olsun, rus olsun, erməni olsun. Bir sözlə özününkü olmasın. Çünki bu çox, olduqca səlahiyyətli bir vəzifədir. Və mən o vaxtdan diplomat, səfir vəzifəsinə ən əlçatmaz bir iş kimi baxmağa başladım. “Bir zamanlar görəsən mən də hər hansı bir xarici ölkələrin birində diplomat, səfir ola bilərəmmi” deyə düşünərdim. İlk baxışda adi görünən bu dialoqda çox gizli mətləblər gizlənirdi. Və müəllif də bu gizli mətləbləri, çox məsələləri ustalıqla, eyhamla tamaşaçıya çatdırırdı. İndi kim nəyi başa düşdü, düşdü.

Amma o vaxta qədər mən gələcəkdə partiya sahəsində işləmək arzusunda idim. Niyə? Nə üçün? Səbəbi nə idi? Axı atamın kim olması, hansı əqidənin sahibi olması o zaman ki yuxarı dairələrə çox gözəl bəlli idi. Gün kimi aydın idi. Atamın partiya sahəsinə, sovet quruluşuna olan hədsiz nifrəti hamı üçün açıq-aydın idi. Bu gizli deyildi. Bu hiss mənə də keçmişdi. Mən də onun övladı idim. Ondan törəmişdim. Sovet quruluşuna, rus imperiyasına qatı nifrətim var idi. Bu əqidədə onun eyni idim. Bəs mən niyə bu sahəyə belə can atırdım? Niyə bu imperiyaya qulluq etmək istəyirdim? Hə... bu isə tamam başqa bir mövzudur. Bu barədə nə zamansa yazacağam. Hökmən yazacağam. Bu sahədə işləmək arzum partiyaya sovet quruluşuna xüsusi məhəbbətdən irəli gəlmirdi, xeyir. Məsələ tam başqa idi. Ağacı qurd içindən yeyər məsələsi idi.

Aman Allah... nə zamansa bu dünyada mənim üçün ən müqəddəs məbədgah sayılan, əstəğfürullah, qiblə bildiyim təmtəraqdan olduqca kənar bir ev vardır və həmin o evdə də atamın özünə məxsus olan, həmişə hər yazımda dediyim kimi armud qoxulu atamın ətri gələn bir iş otağı var idi. Ağ-bəyaz bir qədər də boz siqaret tüstüsünə bürünmüş bir otaq.

Həmin o otaqda da qəhvəyi rəngli ən adi bir taxta çarpayı. Çarpayının da baş tərəfində bir tərəfi azacıq qırılmış yaşıl rəngli bir bra. Atam da həmişə zarafatla deyərdi ki, bu bir tərəfi sınmış bra elə mənim gözmuncuğumdur. Otağıma yaraşıq verən elə bu sınıq bradır. İki olduqca sadə kreslo, bir jurnal masası, bir yazı masası, bir də bir kitab dolabı. Yerdə də köhnə bir xalça. Hə... Vəssalam. Bu 18-19 kv. metrlik iş otağı atamın macəralarla dolu ucu-bucağı görünməyən böyük bir dünyası idi. Hər gecə atam bu iş masasının arxasına keçib qələmi əlinə alan kimi bu dünyada o qədər cahanşümul hadisələr baş verərdi ki... “Dar ağacları qurulardı”, “Qılınclar özlərini kəsərdi”, “İkinci səs dediyi vicdanı” onu səhərə kimi çarmıxa çəkərdi, Sabir gülə-gülə ağlayardı... Hadi ağlaya-ağlaya gülərdi. Füzuli göz yaşlarıyla öz Leylasını axtarardı. İmperiyalar tapdağında olan kiçik-kiçik xalqlar öz azadlıq mücadiləsinə başlayardı. Osmanlı isə Səfəvi müharibəsi yenidən başlayardı, torpaqlar qorunardı, daha o torpaqdan heç bir ölkəyə pay verilməzdi. Atam səhərə kimi özü ilə mübahisə edərdi. Mübahisələr bitib tükənməzdi. O, özü-özünə həm hakim olurdu, həm məhkum, həm müttəhim olardı, həm də müqəssir, həm də hamının yerinə vəkil olub hamıya bəraət verməyə çalışardı. Hamını barışdırmağa çalışardı. Axırda da hamının səhvlərini, günahlarını öz üzərinə götürüb, özünü müqəssir edib, öz-özünə ən ağır cəza tələb edərdi... Bir sözlə səhərə kimi mübahisə və mübarizələrlə çarpışardı...

(Ardı var)

İsfəndiyar VAHABZADƏ

525-ci qəzet.- 2012.- 14 yanvar.- S.24-25.