ƏDƏBİYYAT SÖHBƏTİ

YAŞARIN XALQ YAZIÇISI ELÇİN İLƏ MÜSAHİBƏSİ

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

YAŞAR – Sənətkar və hökmdar münasibətlərinin ziddiyəti, mürəkkəbliyi və aktuallığı, demək olar ki, bütün dövrlər üçün xarakterikdir. Bu mövzu dünyanın demək olar ki, bütün yazıçı və filosoflarını zaman-zaman düşündürüb və bu barədə neçə-neçə bədii, fəlsəfi, tarixi əsərlər yazılıb. Bəs sənətkar özü dövlət xadimi olanda necə? Mənim qənaətimcə, ağ vərəqlə təkbətək, üz-üzə qalan insan hər şeydən öncə daxilən təmizlənir və onda hansı vəzifədə işləməsindən asılı olmayaraq, ədalət, insani hisslər daha güclü olur. Şəxsən Sizdən eşitmək maraqlı olardı. Yazıçı Elçinin baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevə hansısa təsiri varmı? Yaxud əksinə...

ELÇİN – Bu sualı mənə çox verirlər... İlyas Əfəndiyevin ən böyük vəzifəsi yazıçılıq, ən böyük kabineti də evindəki iş kabineti idi. O heç Kommunist partiyasının üzvü də deyildi və bu, Sovet İttifaqında onun səviyyəsində bir yazıçı üçün çox nadir hadisə idi. Ancaq iş belə gətirdi ki, mən lap gənc yaşlarımdan ictimai həyatın içində oldum, vəzifələr daşıdım. Ancaq mən hansı vəzifəni daşımağımdan asılı olmayaraq, aydın məsələdir ki, ilk növbədə yazıçıyam. Bir yazıçı redaksiyada necə işləyirsə, o birisi teatrda necə çalışırsa, üçüncüsü də universitetdə necə dərs deyirsə, mənim də hansısa vəzifə tutmağım, eləcədir, ondan artıq deyil. Sadəcə, vəzifə böyük olduqca, onun məsuliyyəti, borc hissi və zəhməti də çox böyük olur. Bu gün mən Azərbaycanın öz müstəqilliyini möhkəmləndirmək prosesində biləvasitə iştirak edirəmsə, bu, bir tərəfdən şərəfli hadisədir, o biri tərəfdən də son dərəcə məsuliyyət və zəhmət tələb edən bir məsələdir.

Böyük vəzifədə çalışmaq – yalnız obıvatelin təsəvvüründə qayğısız idilliya çəkisizliyində xoşbəxtcəsinə üzmək deməkdir. O başqa məsələ ki, yüksək vəzifə tutanların hamısı eyni yüksək məsuliyyət hissi ilə, eyni fədakarlıqla işləmirlər. Ancaq gəl, görək, müəllimlərin hamısı, yaxud həkimlərin hamısı, yaxud da fəhlələrin hamısı eyni məsuliyyət və fədakarlıqla işləyirlər? Əlbəttə, yox.

Vəzifə ətrafında ajiotaj yaratmaq – bu, bizim cəmiyyətin xəstə cəhətidir. Bax qəzetlərə: “mötəbər mənbənin” bildirdiyinə görə filankəs vəzifədən çıxarılacaq, filankəsi filan vəzifəyə qoyacaqlar, filan vəzifə sahibini “vurmağa” çalışırlar, “etibarlı mənbəmiz” xəbər verir ki, filankəsin vəzifədən azad olunması haqqında sərəncam artıq hazırdır və s. Elə bil ki, vəzifə ayrı-ayrılıqda hansısa fərdlərin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin özünühədəfinə çevrilib.

Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevlə yazıçı Elçinin münasibətlərinə gəldikdə isə, burada ən böyük problem – vaxt problemidir. Mənim uzun illərin həyat və idarəçilik təcrübəm qalan problemləri həll edir. Baş nazirin müavini yazıçıya çoxlu həyat materialları verir, yazıçı isə baş nazirin müavininə hər an xatırladır ki, həssas ol, vicdanlı ol, situasiyanın yox, insanın təəssübkeşi ol.

YAŞAR – Elçin müəllim, ədəbi yaradıcılığınızla bağlı söhbətimizi yekunlaşdırarkən sonda Sizə ənənəvi sualla müraciət etmək istərdim. Doğrudur, sual ənənəvi olsa da, bizim söhbətimizin məntiqi yekununa daha uyğundur. Xalq yazıçısı Elçin bu gün hansı əsər üzərində işləyir və ümumiyyətlə, Elçinin laboratoriyasında nə var?

ELÇİN – Son vaxtlar Hüseyn Ərəblinskinin həyatından bəhs edən “Sənətkarın taleyi” adlı bir pyes yazıb bitirdim. Bu mövzu – sənətkar və zaman, sənətkar və cəmiyyət – həmişə məni düşündürüb və doğrusunu deyim ki, pyesin son nöqtəsini qoyanda rahat bir nəfəs aldım. Bu bioqrafik pyes deyil, burada Ərəblinski tarixi faktologiya dəqiqliyi baxımından şərti səciyyə daşıyır, sadəcə, söhbət ümumiləşdirilmiş sənətkardan və teatrdan gedir. Hazırda yazı mizimdə Cəlil Məmmədquluzadənin həyatından bəhs edən “Yazıçının taleyi” adlı bir pyes var və elə bilirəm ki, bu günlərdə son nöqtəsi qoyulacaq. Deyəsən, insan yaşlaşdıqca, tarixi şəxsiyyətlər də onu daha çox çəkir.

Neçə illərdir ki, 2-ci Şah İsmayıl Səfəvinin həyatından bəhs edən, çox hissəsini yazdığım, ancaq eləcə yarımçıq qalmış, çox da iri həcmli olmayan “İsmayıl” romanı düz 20 ildir ki, mizimin üstündədir və hər yeni il gələndə özümə söz verirəm ki, “İsmayıl”ı bitirəcəyəm, ancaq bir şey çıxmır. Bu il də söz verdim, hələ ki, imkan tapa bilməmişəm, ancaq hər halda yəqin bir gün olacaq ki, bu roman bitəcək.

Mən 6-7 il bundan əvvəl üç kitabdan ibarət böyük həcmli bir roman yazmışam və deyəsən, birinci dəfədir bu barədə danışıram. Təsəvvürün olsun deyə, deyim ki, bu, XX əsrin “Forsaytlar haqqında dastan”, “Tibo ailəsi”, ya da “Buddenbroklar” tipli ailə romanıdır. Roman bir neçə nəslin həyatını – 1878-ci il fevralın 26-da Tiflisdə vəfat etmiş Mirzə Fətəli Axundovun yas mərasimindən 1956-cı ildə Stalinin ifşasına qədərki böyük bir dövrü əhatə edir. Bu romanda sənin dediyin həmin magik realizmin çox ciddi payı və rolu var.

Ancaq nə vaxtdır ki, bu romanı çapa vermirəm və bu, mənim üçün az qala mistik bir şeyə çevrilib, o çap olunmamış roman, elə bil, mənim başqa yazıları yaza bilməyim, işləməyim, fəaliyyətim üçün mənəvi bir söykəncəkdir. Hərdən oradakı hansısa epizod yadıma düşür, o epizodu tapıb nəsə əlavə edirəm, nəsə pozuram, hətta bu yaxınlarda 2-ci kitaba yeni bir fəsil yazdım.

Bilmirəm, bu romanın aqibəti nə olacaq, bəlkə elə-eləcə çap olunmayaraq mənim arxivimdə qalacaq? Gərək onu vaxtında, birinci kitab hazır olan kimi çapa verəydim.

Orasını da deyim ki, bir sıra çap olunmamış hekayələrim, Müşfiq haqqında yazım, hələ ki, teatrlara vermədiyim bir neçə pyesim, başqa yazılarım var. Sağlıq olsun.

Azərbaycan ədəbiyyatı

YAŞAR – Elçin müəllim, yaxşı olardı ki, söhbətimizin bu son bölümünü indi də sırf Azərbaycan ədəbiyyatına işıq salmaqla yekunlaşdıraq.

Şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın kökləri uzaqlara gedib çıxsa da, mənə elə gəlir ki, müasir azərbaycanlı yazıçı və oxucu anlayışı Mirzə Fətəlidən başlayır. Əlbəttə ki, Nizami də, Nəsimi də, Füzuli də böyük söz sahibləridir. Amma onların açdıqları cığır bu gün bizim gəlib çıxdığımız yoldan hardasa kənardadır. Bizlər adda-budda o cığıra baxsaq da, küll halında Mirzə Fətəlinin açdığı, daha doğrusu saldığı yolla getdik. Yəni, şəxsən mən özümü bir yazar kimi Nizamidən çox, Mirzə Fətəlinin varisi hesab edirəm, hardasa onun yazdığı cümlələrin davamını gətirirəm.

ELÇİN – Mən bu məsələyə bir az mistik yanaşıram. O mənada ki, ədəbiyyatda açılmış bir cığırı – əruz poeziyasını – sənin adını çəkdiyin böyük şairlər, eləcə də Firdosidən üzü bu tərəfə Hafiz və Xəyyam, Sədi və Nəvai, Cami və Rumi və bu sırada olan digər dünya əhəmiyyətli böyük Şərq şairləri magistral bir yola çevirdilər və bu poeziya öz pik həddinə çatdı. Füzulidən sonra hansı qəzəlxan ondan yüksəkliyə qalxdı? Yəni sənətkar, şair yox, janr tükəndi. Füzulidən sonra da qəzəl ustaları yarandı, onların arasında Seyid Əzim Şirvani, yaxud Əliağa Vahid kimi böyük istedada malik şairlərimiz var, ancaq biz bu gün deyə bilərikmi ki, onlar Füzuli şeirini inkişaf etdirdilər, daha da irəli apardılar, yeni mərhələ yaratdılar? Yox, deyə bilmərik. Sadəcə olaraq, onlar Füzuli yolu ilə getdilər. Bu gün də qəzəl yaranır, onların arasında mən hərdən çox gözəl poetik nümunələrə rast gəlirəm, onları həvəslə, zövq ala-ala oxuyuram, ancaq bu, artıq müasir ədəbiyyatın tələbatı yox, bədii inersiyanın yaratdığıdır və mənim bir oxucu kimi içimdəki o həvəs, o zövq də elə həmin inersiyaya borcludur.

Mən tamam əminəm ki, Azərbaycan poeziyasında (və ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatında!) Sabir hadisəsi də məhz bu dediklərimlə bağlıdır. Sabir istedadı janrın tükəndiyini təhtəlşüur olaraq hiss etdi və ənənəvi əruz poeziyasına yeni mövzu və yeni forma gətirdi. Sabir böyük Füzuli məktəbindən çıxaraq, özü məktəb yaratdı, ancaq bax, bu məktəbin özündə də Möcüz, Nəzmi və b. kimi şairlər yetişdi, amma onların heç biri Sabir səviyyəsinə yüksələ bilmədi. Sabirin nəhəngliyi, bədii-estetik qadirliyi onun orijinallığında idi, Sabir məktəbinin davamçıları isə artıq orijinal deyillər, onların ən istedadlıları da – indicə adlarını çəkdim – bütün xidmətlərinə baxmayaraq, Sabirin kölgəsindən kənara çıxa bilmədi və görünür, bu, mümkün də deyil.

Ancaq bax, misal üçün dramaturgiyanı götürək. Nə üçün möhtəşəm antik dramaturgiyadan sonra bu janr tükənmədi? Çünki irəlidə Şekspir mərhələsi var imiş, Şekspirdən sonra Molyer mərhələsi, ondan sonra İbsen mərhələsi, daha sonra şəxsən mənim düşüncəmə görə Çexov mərhələsi gəldi... Dramaturgiyaya yeni mövzular, yeni formalar gətirildi, absurd teatrı yarandı.

Mən Mirzə Fətəlinin də Füzuliyə münasibətini Tolstoyun Şekspirə münasibəti kimi yanlış hesab edirəm, böyük qələm sahiblərinin səhvləri də böyük olur, ancaq bir həqiqət də var ki, bizdə və ümumiyyətlə, Şərq aləmində böyük əruz şairləri öz sözlərini ən yüksək bədii-estetik səviyyədə demişlər. O səviyyədə ki, artıq həmin səviyyəni daha da yüksəyə qaldırmaq mümkün deyil. İnsanın imkanı hansısa həddə tükəndiyi kimi, görünür, ədəbiyyatda da janrın müəyyən həddi var.

Mirzə Fətəlinin böyüklüyü onda oldu ki, zəngin ədəbi ənənələrə malik Azərbaycan xalqının tanımadığı bir janrı – dramaturgiyanı bu xalqın ədəbiyyatının milli faktoruna çevirdi. Xalqın sadə danışıq dilini onun ədəbiyyatına gətirdi. Yazılı ədəbiyyatımızda bu işi daha əvvəlki dövrdə Molla Pənah Vaqif poeziyada başlamışdı, Mirzə Fətəli isə yalnız dramaturgiyamızın yox, ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın dilini daha miqyaslı şəkildə sadələşdirdi, bəlkə də özəlləşdirdi, hətta milliləşdirdi desəm, daha düzgün olar. Mirzə Fətəli istedadı sərraf dəqiqliyi ilə xalqın tipajlarını seçib, ədəbiyyata gətirdi. Azərbaycan ədəbiyyatında ənənəvi Şərq koloriti var idi, Mirzə Fətəli isə ilk dəfə ədəbiyyatımıza milli kolorit gətirdi.

Bax, Mirzə Fətəlidən sonra gələn Azərbaycan yazıçılarının böyük əksəriyyəti pyes yazdı, “Dəli yığıncağı” və xüsusən “Ölülər” kimi xalqın taleyi və tarixi kontekstində dahiyanə əsərlər meydana çıxdı.

Bütün bunlara görə də, sənin, Yaşar, özünü Mirzə Fətəlinin varisi hesab etməyin tamam təbii bir şeydir.

YAŞAR – Mirzə Fətəlidən söz düşmüşkən, biz hələ də onun nələr etdiyinin fərqində və əgər belə demək olarsa, dərkində deyilik. Mirzə Fətəlini hardasa Şimal Buzlu Okeanında bitən palma ağacına bənzətmək olar. Yəni, o dövrün Azərbaycanını göz önünə gətirəndə, elə bir mühitdə belə bir insanın yaranışına möcüzədən başqa ad vermək mümkün deyil. XX əsrdə Latın Amerikası nəsri dünya oxucusunu bir tezislə işğal etdi: taledən qaçmaq olmaz. Markesin də, Asturiasın da romanları məğzi etibarilə bu fikir ətrafında cərəyan edir. Amma Mirzə Fətəli hələ bundan yüz il əvvəl “Aldanmış kəvakib” ində Yusif Sərracı yaratmaqla Şah Abbasa taledən qaçmağın yolunu göstərmişdi. Amma gəlin görək, dünya oxucusu hələ o vaxt nəsrdə bu nəhəngliyində inqilab, keyfiyyət dəyişikliyi, uzaqgörənlik (hansı ki, dünya ədəbiyyatı hələ də o mərtəbəyə gəlib çatmayıb) etmiş Mirzə Fətəlini Asturias qədər tanıyırmı? Bəli, biz dünyanı tanımaq istəyirik, buna cəhd edirik, amma, bəs, özümüzü niyə dünyaya tanıda, göstərə bilmirik?

ELÇİN – Yaşar, sənin Mirzə Fətəli ilə bağlı “Şimal Buzlu Okeanında bitən palma” bənzətmən mənim xoşuma gəldi, çünki bizim ədəbiyyatda Mirzə Fətəli hadisəsinin mahiyyətini dəqiq göstərir. Ancaq Mirzə Fətəli ilə Asturiası, yaxud Markesi müqayisə etməyə mən bir az şübhə ilə yanaşıram. “Aldanmış kəvakib” öz zamanında bizim ədəbiyyatımızda böyük hadisə idi və bununla fəxr etmək olar və lazımdır, ancaq güman edirəm ki, bu gün bizim bu hekayəni, misal üçün, “Yüz ilin tənhalığı”, ya da Asturiasın “Qvatemalada uikend”i ilə müqayisə etməyimiz, bədii-estetik baxımdan düz olmaz, çünki tarixilik baxımından düz deyil.

Ancaq, bax, mən çox istərdim ki, yenə də misal üçün, “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli Şah” kimi bir şedevri bu gün biz Parisin ən yaxşı teatrlarının səhnəsinə çıxaraq, çünki bu əsər bədii-estetik səviyyəsi ilə də, böyük ədəbiyyata xas olan daimi aktuallığı ilə də buna layiqdir. Bunun üçün ilk növbədə yüksək ixtisaslı tərcüməçi lazımdır, o tərcüməçi ki, Azərbaycan dilini də, fransız dilini də mükəmməl bilsin, əsərin koloritini hiss etsin və bunu tərcüməsində də verə bilsin.

Çox təəssüf ki, bizim belə kadrlarımız yoxdur. Heç kimə istedad peyvəndi etmək olmaz ki, qadir tərcüməçiyə çevrilsin, gərək o özü yetişsin.

Gəl, ümid edək ki, haçansa Mirzə Fətəlini də, Mirzə Cəlili də, Sabiri də dünya ictimai fikrinə təqdim edə biləcəyik.

YAŞAR – Ədəbiyyat, ümumiyyətlə, incəsənət elə bir sahədir ki, onun səviyyəsini, gücünü dəqiq ölçən cihaz hələ ki, kəşf olunmayıb. Yəni, bu yüz metrəyə qaçış deyil ki, finişə birinci çatanın qalib olduğu dərhal müəyyənləşsin. Yəqin elə bu səbəbdəndir ki, vaxtında qiymətini almayan minlərlə əsər var ki, müəllifin ölümündən neçə illər sonra böyüklük statusu qazanır. Amma bizdə nəinki formalaşmış, hətta artıq daşlaşmış bir fikir var ki, bəs, poeziyamız nəsrimizdən qat-qat güclüdür. Elçin müəllim, Sizcə, bu qənaət hansı meyarlara əsaslanır və Siz bu qiymətlə razısızmı?

ELÇİN – Yox, razı deyiləm və bunu metodoloji baxımdan yanlış hesab edirəm.

Məsələ burasındadır və biz də səninlə artıq bu barədə danışmışıq ki, poeziya əsrlər boyu bütün Şərq ədəbiyyatında (bəlkə də “islam ədəbiyyatında” desəm daha düzgün olar, çünki Uzaq Şərqi, Yaponiyanı nəzərdə tutmuram, Çin, yapon, Koreya ədəbiyyatı başqa söhbətin mövzusudur), o cümlədən də Azərbaycan ədəbiyyatında aparıcı mövqedə olub. Bizim nəsrimizin tarixi çox gəncdir, düzdür, Füzuli “Şikayətnamə”ni yazıb, “Aldanmış kəvakib”dən də danışdıq, bu səviyyədə olmasa da bəzi başqa nümunələr də var və professor Hidayət Əfəndiyev vaxtı ilə klassik Azərbaycan nəsrini yaxşı təhlil və tədqiq edib. Yadıma gəlir, rəhmətlik Qasım Cahani də klassik nəsr nümunələrimiz haqqında yazırdı.

Ancaq Azərbaycan nəsri yalnız XX əsrin əvvəllərində əsas etibarilə Mirzə Cəlilin və Əbdürrəhim bəyin hekayələri ilə formalaşmağa başladı və bunu söyləməkdən çəkinmək lazım deyil. Nizamisi, Nəsimisi, Füzulisi, Vaqifi, Sabiri olan bir xalq heç bir kompleksə varmadan deyə bilər ki, bəli, mənim nəsrim gəncdir və onu süni şəkildə “qədimləşdirməyə” ehtiyac yoxdur. Qədim nəsr nümunələrimizi tədqiq etmək, onların elmi-nəzəri təsnifatını vermək, onları üzə çıxarmaq, təbii ki, lazım və vacibdir, ancaq bütün bunları təmtəraqlı patriotikliyə qapılmadan etmək lazımdır. Təmtəraqlı patriotiklik zərərli olduğu qədər də, tamam mənasız bir şeydir, sadəcə, ona görə ki, obyektiv deyil və obyektiv olmayan qiymət də heç vəchlə tarixin süzgəcindən keçməyəcək, ötəri bir şey olacaq.

Bizim ədəbiyyatşünaslıq Azərbaycan romanının tarixi barədə müxtəlif fikirlər söyləyir: kimi roman tariximizi Nizaminin “Xəmsə”sindən başlayır, kimi İ.Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım”ından, kimi Z.Marağalının “İbrahim bəyin səyahətnaməsi”ndən və s.

Mən indi səsçatmaz, ünyetməz bir uzaqlıda qalmış gözəl tələbəlik və aspirantlıq illərimdə bizim Axundov Kitabxanasının oxu zalında oturub, keçən əsrin əvvəllərində yazılmış və ədəbiyyatşünaslığımızın əksərən roman kimi qəbul etdiyi əsərləri – M.S.Ordubadinin “Bədbəxt milyonçu və yaxud Rzaqulu xan firəngiməab”, N.Nərimanovun “Bahadır və Sona”, A.Şaiqin “Əsrimizin qəhrəmanları”, “Bədbəxt ailə”, İ.Musabəyovun öz dövründə çox məşhurlaşmış “Bədbəxt milyonçu”, eləcə də “Cəhalət fədailəri”, “Gözəllərin vəfası”, A.Divanbəyoğlunun “Can yanğısı”, Əli Səbrinin “Solğun çiçək” (bu roman da vaxtı ilə çox populyar olub), “Şəbi-Hicran”, B.Cabbarzadənin “Bir yetimin naləsi”, R.Zəkinin “Bədbəxt gəlin”, “Fədai-eşq” və s. – oxumuşdum, çoxunu da gözüm yaxşı alışmamış ərəb əlifbasında höcələyə-höcələyə oxumuşdum.

Bu kiçik həcmli əsərlər Azərbaycan romanının rüşeymləri idi və biz onların bədii-estetik səviyyəsini və janr xüsusiyyətlərini rus, yaxud fransız, yaxud da ingilis romanı ilə müqayisə edə bilmərik, buna heç ehtiyac da yoxdur. Bizim roman bir janr kimi 20-30-40-cı illərdə formalaşdı və bu gün biz cürbəcür bədii və ideoloji iradlar tuta bilərik, ancaq fakt, həm də yalnız nəsrimiz üçün yox, ümumiyyətlə ədəbiyyatımız üçün taleyüklü fakt budur ki, həmin illərdə bu mühüm işin öhdəsindən Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məmməd Səid Ordubadi, Əbülhəsən, Süleyman Rəhimov, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal, Əli Vəliyev, Mirzə İbrahimov kimi yazıçılarımız gəldi.

Və gənc Azərbaycan nəsri inkişaf etdi, poeziyamız ilə ayaqlaşdı, baxmayaraq ki, dediyim kimi, poeziyamızın min illik tarixi və ənənələri var idi. Ona görə də bu gün bizim poeziyamıza daha artıq qiymət verməyimiz, ya da əksinə, prozamızı daha yüksək qiymətləndirməyimiz düz deyil, yaxşı əsər yüksək qiymətləndirilməlidir, istəyir roman olsun, istəyir poema, istəyir şeir olsun, istəyir hekayə.

YAŞAR – Hər bir millətin ədəbi irsi hardasa, onun qan yaddaşıdır. Belə ki, tarixi əsərlər sırf rəqəmlərin, hadisələrin və s. sxematik, quru statistikasını araşdırıb təqdim etdiyi halda, ədəbi irs millətin keçdiyi yolu, yaşantıları özündə ehtiva edir. Əgər qısaca desək, ədəbi irsimiz bizə kimliyimizi hiss elətdirən, hardan gəlib hara getdiyimizi dərk elətdirən mənəvi bir yoldur. Elçin müəllim, necə bilirsiz, bu gün ədəbiyyatşünaslığımızda bu sahə müəyyən qədər diqqətdən kənarda qalmayıb ki?

ELÇİN – Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı ədəbi irsimizi öyrənmək, nəşr və tədqiq etmək baxımından çox böyük işlər görüb və o yolu ki, Avropa ədəbiyyatşünaslığı əsrlər boyu keçib, bizim ədəbiyyatşünaslıq 60-70 ildə keçərək, bu sahəni milli ictimai fikrin mühüm və zəngin tərkib hissəsinə çevirib.

Ancaq bununla bərabər, Firudin bəyin “Ədəbiyyat tarixi”nə qədərki təzkirəçilikdən ciddi elmi-nəzəri yaradıcılığa aparan bu proses sovet dönəminin hadisəsidir və təbii ki, bu prosesdə də Sistemin ideoloji istiqaməti əsas olub. Buna görə də ədəbi irsimiz yeni baxış tələb edir, yeni baxış isə yeni tədqiqatlar, yeni elmi-nəzəri mülahizələr, yeni kəşflər deməkdir.

Söhbət bir əsrdə üç dəfə əlifba dəyişmək məcburiyyətində qalmış, belə bir milli-mənəvi faciə yaşamış xalqın ədəbi irsindən gedirsə, bu gün həmin irs nümunələrinin yenidən latın qrafikasında nəşri bu sahədə ən vacib məsələdir. Sovet vaxtı, hətta sonrakı dövrlərdə də ədəbiyyatşünaslığımız orijinal məxəzi oxuya bilmədiyi üçün ikinci, üçüncü mənbədən istifadə etmək hallarına tez-tez rast gəlirdik, bəzən isə bu,plagiat dərəcəsinə gətirib çıxarırdı.

Mən predmetsiz danışmaq istəmirəm və bu söhbətimizdə ədəbiyyatşünaslığımızın, ümumiyyətlə, ədəbi-elmi həyatımızın fərəhli hadisələri hesab etdiyim bir sıra nəşrləri xatırlatmaq, elə bilirəm ki, yerinə düşər. Misal üçün, Salman Mümtazın iki cildlik məşhur “El şairləri” kitabının bir mükəmməl cild şəklində nəşri. Bizim görkəmli alimimiz Azad Nəbiyev, xatirəmdədir, hansı məqaləsində isə bu nəşri “folklorşünaslığımıza əvəzsiz töhfə” kimi qiymətləndirirdi və bu qiymət həqiqətin ifadəsidir. Rəhmətlik Ağalar Mirzənin hazırladığı bu nəşr elmi aparaturanın dəqiqliyi və qarşıya çıxan sualları ehtiva edə bilməsi baxımından seçilir.

Yeri düşmüşkən, Folklor İnstitutunun “Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyasından nəşr olunmuş kitablarını ayrıca qeyd etmək istəyirəm və mən bu kitabların bir qisminin – M.Qəmərlinin tərtib etdiyi “Atalar sözü”, M.A.Abbaszadənin tərtib etdiyi “ Arvad ağısı”, H. Zeynallının “Azərbaycan türk mahnıları haqqında” kitablarının yenidən nəşrini dediyim kimi, orijinal mətnin tədqiqatda (və təbliğatda!) oynadığı rol baxımından əhəmiyyətli hadisələr hesab edirəm.

Bu baxımdan son illərdə görülmüş işlər arasında ən sanballı və əhəmiyyətlilərindən biri, əlbəttə, “Molla Nəsrəddin”in yenidən nəşridir.

Yadıma gəlir, hələ 1981-ci ildə – düz 30 il bundan əvvəl rəhmətlik Əziz Mirəhmədovun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə “Molla Nəsrəddin”in birinci nömrəsi faksimile və Kirill əlifbasına transliterasiya ilə nəşr olundu və o nazik jurnal nömrəsinin 75 ildən sonra yenidən işıq üzü görməsi bizim içimizdə nə qədər böyük bir ruh yüksəkliyi yaratdı. O zaman mən həmin nəşrin əhəmiyyəti haqqında “Molla Nəsrəddin” işığı” adlı məqalə yazıb “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində dərc etdirmişdim.

Eləcə də “Füyuzat”ın 1906-1907-ci illərdə nəşr olunmuş 32 sayının transliterasiya nəşrini də mən müasir ədəbiyyatşünaslığımızda və ümumiyyətlə, ictimai fikrimizdə çox əhəmiyyətli və ciddi hadisə hesab edirəm. Artıq ikinci, üçüncü məxəzlər yox, “Füyuzat”ın özü tədqiqatçıların və onların tədqiqatlarına qiymət vermək istəyənlərin mizinin üstündədir.

Bu yerdə mən “Füyüzat”ın, eləcə də “Həyat” qəzetinin yenidən nəşr olunması ilə bağlı görülən işlərdə rəhmətlik Ofelya Bayramlının zəhmətini xüsusi qeyd etmək istəyirəm.

(Ardı gələn şənbə)

525-ci qəzet.- 2012.- 14 yanvar.- S.16-17.